Đổi mới phương pháp dạy học trong trường đại học sư phạm – yếu tố quan trọng góp phần nâng cao chất lượng đào tạo giáo viên

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE<br /> Educational Sci., 2016, Vol. 61, No. 8A, pp. 69-76<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> DOI: 10.18173/2354-1075.2016-0131<br /> <br /> ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TRONG TRƯỜNG ĐẠI HỌC<br /> SƯ PHẠM – YẾU TỐ QUAN TRỌNG GÓP PHẦN NÂNG CAO<br /> CHẤT LƯỢNG ĐÀO TẠO GIÁO VIÊN<br /> Trương Thị Bích<br /> <br /> Viện Nghiên cứu Sư phạm, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội<br /> Tóm tắt. Dạy học hướng vào người học, lấy người học làm trung tâm là luận điểm then<br /> chốt của lí luận dạy học hiện đại và cũng chính là bản chất của đổi mới phương pháp dạy<br /> học (PPDH). Theo đó, người học phải/(được) là trung tâm, là chủ thể của sự học. Người<br /> học không chỉ được lĩnh hội tri thức chuyên môn, kĩ năng nghề nghiệp mà còn được cung<br /> cấp một cách dạy – học sáng tạo. Qua đó, rèn luyện sự tự tin, phát huy tính độc lập, tự chủ<br /> và quan trọng nhất là rèn luyện tư duy sáng tạo, tích cực cho người học. Những phẩm chất<br /> này không chỉ có ích trong những năm tháng học đường mà còn có ý nghĩa lâu dài trong<br /> suốt cuộc đời người học. Chính vì vậy mà việc triển khai các hoạt động đổi mới PPDH<br /> trong nhà trường các bậc học rất được ngành giáo dục quan tâm. Tuy nhiên, thực tế, trong<br /> các trường đại học sư phạm, vấn đề này chưa được triển khai đồng bộ và triệt để. Khẳng<br /> định lại ý nghĩa của đổi mới PPDH, điểm qua vài nét thực trạng và nêu một số biện pháp<br /> trong việc đổi mới cách học, đổi mới cách dạy học trong trường đại học sư phạm là mục<br /> tiêu hướng tới của bài viết này.<br /> Từ khóa: Đổi mới phương pháp dạy học, dạy học tích cực, dạy học hướng vào người học.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> Vấn đề đổi mới phương pháp dạy học, phát huy tính tích cực học tập của học sinh đã được<br /> đặt ra trong ngành giáo dục Việt Nam từ những năm 60 của thế kỉ trước. Ở thời điểm này, các<br /> trường sư phạm đã có khẩu hiệu “Biến quá trình đào tạo thành quá trình tự đào tạo”. Từ đó đến<br /> nay, có rất nhiều cuộc cải cách giáo dục diễn ra nhằm phát huy tính tích cực, đào tạo những người<br /> lao động sáng tạo, làm chủ đất nước. Theo đó, đã có nhiều công trình quan tâm nghiên cứu vấn đề<br /> này cả trên thế giới và Việt Nam.<br /> Những năm gần đây, nhiều học giả trên thế giới đã đi sâu nghiên cứu về vấn đề này ở bậc<br /> đại học. Tác giả Robert Marzano, Debra j. Pickering, Jane E. Pollock [1] trong cuốn Các phương<br /> pháp dạy học hiệu quả (Classroom instruction that works) đã giới thiệu các phương pháp dạy học<br /> hiệu quả được rút ra từ nhiều công trình nghiên cứu thực tế giảng dạy và lí thuyết tổng hợp với mục<br /> đích phát huy cao độ khả năng học tập của người học, nâng cao chất lượng giảng dạy của giảng<br /> viên đứng lớp. SD. Brookfield [2], B.G. Erickson và D.W. Strommer [3], F. Marton, D. Hounsell<br /> Ngày nhận bài: 15/7/2016. Ngày nhận đăng: 20/9/2016<br /> Liên hệ: Trương Thị Bích, e-mail: bichnxbgd@gmail.com<br /> <br /> 69<br /> <br /> Trương Thị Bích<br /> <br /> và N. Entwistle [4], P. Ramsden [5] đã mang đến cho người đọc thông điệp đơn giản: để trở thành<br /> một giáo viên giỏi, trước hết phải hiểu được những trải nghiệm trong học tập của sinh viên. Các<br /> tác giả cho rằng giảng viên đại học có thể phát triển khả năng dạy học nếu họ áp dụng các kết quả<br /> từ nghiên cứu vào việc học tập của sinh viên. Cuốn Những thủ thuật trong dạy học – Các chiến<br /> lược nghiên cứu và lí thuyết về dạy học dành cho giảng viên đại học và cao đẳng [6] đã cung cấp<br /> cho giảng viên những kĩ năng đơn giản nhưng có thể giúp sinh viên tham gia vào bài học để họ có<br /> thể học và thực hành. Điều đó tạo không khí thoải mái cho môi trường dạy học. Và từ sự thoải mái<br /> này, giảng viên có thể nghĩ sâu sắc hơn về các vấn đề khác lớn hơn.<br /> Ở Việt Nam, các công trình nghiên cứu về đổi mới PPDH trong trường sư phạm chưa nhiều.<br /> Có chăng chỉ rải rác một số bài viết đăng tạp chí hay kỉ yếu hội thảo tại một số cơ sở đào tạo nhỏ,<br /> lẻ, mang tính chất nội bộ. Tác giả Kiều Thế Hưng trong Kĩ năng dạy học trong những lời giải cho<br /> bài toán nâng cao chất lượng đào tạo giáo viên hiện nay [7] đã cho rằng là một trường đào tạo<br /> nghề dạy học, ngoài các hoạt động chuyên môn, việc nghiên cứu để cho ra đời các công trình khoa<br /> học về kĩ năng dạy học là đặc biệt quan trọng. Trong trường sư phạm, sinh viên phải được học<br /> cách học, học cách dạy, học cách giáo dục, học cách ứng xử,. . . Tức là học được các thao tác, các<br /> kĩ năng,. . . để đủ tự tin đứng trên bục giảng khi tốt nghiệp ra trường. Như vậy, có thể thấy, vấn đề<br /> đổi mới phương pháp dạy học trong trường sư phạm đã được các nhà khoa học, các nhà giáo tâm<br /> huyết quan tâm nghiên cứu. Các trường đại học nói chung và đại học sư phạm nói riêng không còn<br /> là “tháp ngà” hàn lâm, kinh viện trong truyền đạt tri thức cho người học mà bắt đầu đón những làn<br /> gió mới của PPDH hiện đại, tiên tiến, lấy người học làm trung tâm.<br /> <br /> 2.<br /> 2.1.<br /> <br /> Nội dung nghiên cứu<br /> Vài nét về đổi mới phương pháp và tầm quan trọng của đổi mới phương<br /> pháp dạy học trong trường đại học sư phạm<br /> <br /> 2.1.1. Về đổi mới PPDH<br /> - Tích cực hoá hoạt động học tập của người học là tư tưởng, là mục đích của quá trình đổi<br /> mới PPDH. Người học phải được đặt ở vị trí trung tâm của hoạt động dạy - học. Với PPDH truyền<br /> thống, vị trí trung tâm là người thầy với vai trò truyền thụ tri thức, trình bày tri thức. Với PPDH<br /> mới, người học được đặt trước không phải là những bài giảng, những kiến thức có sẵn mà là những<br /> vấn đề, những tình huống của thực tế cuộc sống. Người học rèn luyện cách tự lực giải quyết vấn<br /> đề, tự tìm ra cái chưa biết, tự tìm ra chân lí. "Người thầy bình thường chỉ biết truyền đạt chân lí.<br /> Người thầy giỏi chủ yếu dạy cách tìm ra chân lí" [8]. Và "được học theo phương pháp tích cực, từ<br /> năm học này đến năm học khác, qua biết bao nhiêu lần làm để học, tìm hiểu giải quyết vấn đề,<br /> xử lí tình huống, chắc chắn HS làm, biết cách làm, cách học, cách giải quyết vấn đề, cách ứng xử<br /> thích nghi với cuộc sống. "Làm" dần dần trở thành "biết làm" và cuối cùng muốn tồn tại và phát<br /> triển trong cộng đồng như một con người tự chủ, năng động và sáng tạo" [8].<br /> Với dạy học tích cực hoá, người học thực sự là nhân vật trung tâm trong quy trình dạy và<br /> học. Một số tác giả đã nêu lên những dấu hiệu đặc trưng của tư tưởng "lấy người học làm trung<br /> tâm" [9] như sau:<br /> - Thừa nhận, tôn trọng, hiểu, đồng cảm với nhu cầu, mục đích, lợi ích cá nhân của người<br /> học. Đạt được độ tin cậy, tạo sức thu hút, thuyết phục, kích thích động cơ bên trong của người học.<br /> Điều này không xảy ra trong PPDH truyền thống: người học thụ động, tự ti, bé nhỏ trước<br /> 70<br /> <br /> Đổi mới phương pháp dạy học trong trường đại học sư phạm – yếu tố quan trọng...<br /> <br /> người dạy. Chính sự thừa nhận, tôn trọng này đã tạo được niềm tin, "tạo sức thu hút, thuyết phục,<br /> kích thích động cơ bên trong” của người học.<br /> - Dựa vào kinh nghiệm của người học, khai thác kinh nghiệm đó, dồn thành sức mạnh trong<br /> quá trình tự khám phá.<br /> Trong quá trình khám phá, chiếm lĩnh tri thức mới, người học không phải bắt đầu bằng con<br /> số không. Kiến thức được hình thành từ trước, được thu nhận, tích luỹ từ các hoạt động bên ngoài<br /> xã hội đã trở thành dạng tiềm năng. Đây chính là nền tảng, là cơ sở để người dạy hướng dẫn người<br /> học một cách có hiệu quả nhất khi chiếm lĩnh một tri thức mới. Biết khai thác kinh nghiệm sẵn có<br /> của người học, từ những kinh nghiệm đó để người học khám phá, chiếm lĩnh tri thức mới là cả một<br /> tài năng của người dạy.<br /> - Chống gò ép, ban phát, giáo điều; nuôi dưỡng tính sẵn sàng, tích cực của người học để<br /> đạt mục đích học tập và phát triển cá nhân.<br /> Dạy học gò ép, ban phát, giáo điều là kiểu dạy học quyền uy của người thầy và sự tiếp nhận<br /> thụ động của người học. Kiến thức thầy đưa ra phải luôn đúng, người học chỉ biết chấp nhận và cố<br /> mà hiểu. Cách học này đã làm thui chột tính độc lập, tích cực trong chiếm lĩnh tri thức mới của<br /> người học. Người học không dám bày tỏ ý kiến riêng của mình. Giữa thầy và trò đã có một khoảng<br /> cách tâm lí. Sự bình đẳng, đồng cảm không xuất hiện. Khi ấy kiến thức đến với người học là kiến<br /> thức "sống", không phải là sản phẩm nhận thức của người học qua hoạt động tư duy. Chống gò ép,<br /> ban phát, giáo điều cũng chính là nuôi dưỡng tính sẵn sàng, tính tích cực của người học.<br /> - Phương thức hoạt động chỉ đạo là tự nhận thức, tự phát triển, tự thực hiện, tự kiểm tra,<br /> đánh giá, tự hoàn thiện trong môi trường được bảo đảm quyền lựa chọn tối đa của người học.<br /> Trong quá trình dạy học, phải đặt người học trong vai trò chủ động, tự lực và tự giác: tự lực,<br /> tự giác trong nhận thức và trong kiểm tra đánh giá. Giúp người học ý thức được nhiệm vụ phải giải<br /> quyết, cụ thể là phải tiếp nhận kiến thức mới, tự đánh giá được khả năng của bản thân đã là một<br /> nửa thành công của quá trình dạy học.<br /> - Tối đa hoá sự tham gia của người học, tối thiểu hoá sự can thiệp, áp đặt của người dạy.<br /> Tối thiểu hoá sự can thiệp, áp đặt của người dạy không có nghĩa là hạ thấp vai trò của người<br /> dạy, coi người dạy càng ít tham gia vào hoạt động dạy học càng tốt. Ở đây phải luôn xác định công<br /> việc của người dạy là sự định hướng, tổ chức những thao tác dạy học để từ đó, bằng các hoạt động<br /> của mình, người học sẽ tự lĩnh hội tri thức. Vai trò của người dạy tưởng như sẽ "khiêm nhường"<br /> hơn nhưng thực ra đã được nâng cao rất nhiều để có thể đáp ứng yêu cầu cũng như nhu cầu của<br /> người học.<br /> Tối đa hoá sự tham gia của người học không đồng nghĩa với việc suốt cả giờ dạy học người<br /> học phải làm việc liên tục. Không nên đánh giá hiệu quả giờ dạy học thông qua số lần giơ tay, số<br /> lần phát biểu ý kiến của người học. Bởi những câu trả lời ấy còn phụ thuộc vào chất lượng câu hỏi<br /> của người dạy. Nếu câu hỏi chỉ ở mức độ tái hiện, liệt kê thì câu trả lời cũng chỉ ở mức độ liệt kê.<br /> Ngược lại, có những giờ dạy với những khoảng lặng nhất định vẫn là những giờ học khai thác rất<br /> tốt tính độc lập, tích cực của người học.<br /> - Tạo cho người học tính năng động cải biến hành động học tập, chủ động, tự tin.<br /> Thực ra, đây là hệ quả tất yếu của các dấu hiệu trên, khi tạo ra vai trò bình đẳng trong quan<br /> hệ dạy học giữa người dạy và người học, khi chống gò ép, ban phát, giáo điều, khi tối đa hoá sự<br /> tham gia của người học, tối thiểu hoá sự áp đặt, can thiệp của người dạy có nghĩa là người dạy đã<br /> tạo cho người học tính năng động cần thiết, tính chủ động, tự tin.<br /> 71<br /> <br /> Trương Thị Bích<br /> <br /> - Hết sức coi trọng vai trò to lớn của kĩ năng.<br /> Từ những kiến thức được trang bị, người học có khả năng vận dụng chúng vào thực tế. Khả<br /> năng vận dụng đó gọi là kĩ năng. Kĩ năng đạt đến mức thuần thục trở thành kĩ xảo. Năng lực được<br /> hình thành trên cơ sở tri thức, kĩ năng, kĩ xảo. Giỏi kĩ năng để hiểu hơn lí thuyết, ngược lại, nắm<br /> vững lí thuyết sẽ góp phần giỏi kĩ năng. Hình thành năng lực phải bắt đầu, phải xuất phát, phải coi<br /> trọng vai trò cơ sở, nền tảng của tri thức, kĩ năng, kĩ xảo.<br /> Trên đây là các dấu hiệu đặc trưng cho tư tưởng "lấy người học làm trung tâm" trong giáo<br /> dục. Thực chất đây là quá trình:<br /> + Tự tìm ra ý nghĩa, làm chủ các kĩ xảo, tạo ra các cầu nối nhận thức trong tình huống học.<br /> + Tự học, tự nghiên cứu thông qua sự hợp tác với bạn bè và sự hướng dẫn của người dạy.<br /> Việc dạy học nói trên là dạy học tích cực, lấy việc học của người học làm trung tâm, đây là<br /> quá trình "biến quá trình giáo dục thành quá trình tự giáo dục, biến quá trình dạy học thành quá<br /> trình tự học". Bởi trong bất cứ một con người nào đều tiềm ẩn một nguồn lực quý giá, đó là năng<br /> lực tự tìm tòi, nghiên cứu, tự giải quyết vấn đề thực tiễn, đó là năng lực tự học sáng tạo.<br /> <br /> 2.1.2. Tầm quan trọng của đổi mới PPDH trong trường đại học sư phạm<br /> Về vấn đề này, người viết không bàn luận, chỉ xin được trích nguyên văn một số ý kiến của<br /> các nhà quản lí, các nhà khoa học hiện đang công tác trong các trường đại học:<br /> - "Trong quá trình đổi mới phương pháp dạy học, thiết nghĩ khâu đột phá phải bắt đầu từ<br /> các trường sư phạm. Vai trò của các trường sư phạm phải là: máy cái cho sự đổi mới phương pháp<br /> dạy học. . . Phương pháp dạy học ở các trường sư phạm có ảnh hưởng rất lớn, nếu không nói là<br /> quyết định đến phương pháp dạy học ở trường PT. Nếu ở trường sư phạm, sinh viên có điều kiện<br /> tiếp cận với phương pháp dạy học thích hợp thì đến lượt họ, khi là giáo viên PT mới có thể sử dụng<br /> được các phương pháp đó vào công tác giảng dạy của mình" (Theo Tuổi trẻ, 2014).<br /> - "Đổi mới phương pháp dạy học bậc đại học là một yêu cầu tất yếu, rất quan trọng để "chấn<br /> hưng giáo dục theo mệnh lệnh cuộc sống" (Theo Việt báo – Tuổi trẻ, 2014).<br /> - "Cần tiến hành một cuộc cách mạng thật sự về phương pháp dạy học ở các trường PT,<br /> nhưng phải bắt đầu đổi mới từ các trường cao đẳng và đại học sư phạm" và "Chỉ khi thực hiện theo<br /> hướng phát huy cao độ việc học tập, nghiên cứu của sinh viên, xóa bỏ triệt để lối học cho sinh viên<br /> "bú mớm" kiến thức của thầy, chúng ta mới có thể nói đến hiệu quả đổi mới phương pháp đào tạo<br /> ở các trường sư phạm (GS.TS Phan Ngọc Liên – ĐHSP Hà Nội).<br /> - "Nghiên cứu đổi mới phương pháp dạy học, kiểm tra đánh giá, triển khai trong các trường<br /> sư phạm và PT là vấn đề sống còn của ngành sư phạm" (PGS.TS Nguyễn Văn Bính – ĐHSP Hà<br /> Nội). Từ ý kiến này, tác giả phân tích: chỉ có đổi mới phương pháp đào tạo từ các trường sư phạm<br /> mới đào tạo ra những sinh viên có chất lượng cao cung cấp cho ngành giáo dục những người có<br /> khả năng làm nòng cốt cho các trường PT về đổi mới phương pháp dạy học. Các trường sư phạm<br /> cũng là nơi giữ vai trò nòng cốt trong việc đào tạo lại và bồi dưỡng giáo viên PT, nghiên cứu xuất<br /> bản các tài liệu hướng dẫn đổi mới phương pháp dạy học và đánh giá chất lượng giáo dục PT.<br /> <br /> 2.2.<br /> <br /> Đôi nét thực trạng, nguyên nhân và một số giải pháp về đổi mới phương<br /> pháp dạy học trong trường đại học<br /> <br /> 2.2.1. Đôi nét thực trạng<br /> <br /> 72<br /> <br /> Đổi mới phương pháp dạy học trong trường đại học sư phạm – yếu tố quan trọng...<br /> <br /> Đoàn khảo sát thực địa thuộc Viện Hàn lâm Quốc gia Hoa Kì năm 2006 có phần nhận xét<br /> về phương pháp dạy và học đại học của Việt Nam như sau:<br /> - Phương pháp giảng dạy không hiệu quả, quá phụ thuộc vào bài thuyết trình và ít sử dụng<br /> các kĩ năng học tích cực, kết quả là ít có sự tương tác giữa sinh viên và giảng viên trong và ngoài<br /> lớp học.<br /> - Quá nhấn mạnh vào ghi nhớ kiến thức theo kiểu thuộc lòng mà không nhấn mạnh vào việc<br /> học khái niệm hoặc ở cấp độ cao (như phân tích và tổng hợp), dẫn đến hậu quả là học hời hợt thay<br /> vì học chuyên sâu.<br /> - Sinh viên học một cách thụ động (nghe diễn thuyết, ghi chép, nhớ lại những thông tin đã<br /> học thuộc lòng khi làm bài thi).<br /> Tác giả Ngô Tứ Thành, Học viện Công nghệ Bưu chính viễn thông đã "bình luận" thêm:<br /> "Giảng dạy đại học phổ biến nhất vẫn là sử dụng bảng viết phấn cỡ lớn, hoặc nếu sử dụng máy<br /> tính sẽ là các slide đầy chữ trình chiếu để sinh viên ghi chép lại. Một thực tế là các trường PT hiện<br /> nay đang phát động rầm rộ phong trào đổi mới phương pháp giảng dạy, còn các trường đại học vẫn<br /> "án binh bất động". Do vậy, phương pháp dạy ở các trường đại học của ta hiện nay vẫn giống như<br /> cách dạy ở các trường PT "cấp 4" (!). Sinh viên đại học chỉ là những "thợ chép": Thầy nói gì, viết<br /> gì trên bảng thì cứ việc cặm cụi chép vào cuốn vở trở thành cẩm nang duy nhất cho thi cử và thậm<br /> chí cả cho việc hành nghề sau này. Dĩ nhiên học thụ động sẽ sản sinh ra những nhà "trí thức" thụ<br /> động, chỉ đâu đánh đấy cũng chưa xong chứ nói gì đến nghiên cứu, sáng tạo" [10].<br /> Hầu hết các sinh viên khi được hỏi về cách dạy của các giảng viên trên lớp đều cho rằng các<br /> thầy cô nói quá nhiều trên lớp, không có sự giao hòa, tương tác với sinh viên. Không khí tiết học<br /> vì thế mà trở nên căng thẳng, nặng nề. Giữa sinh viên và giảng viên có khoảng cách, sinh viên rất<br /> ngại phát biểu, ngại nói, ngại bộc lộ chính kiến, kể cả những em biết lẫn em không biết phương án<br /> trả lời. Một số thầy cô dùng máy tính chỉ để thay thế cho việc sử dụng giáo án viết tay. Nếu có thầy<br /> cô nào sử dụng máy chiếu thì sinh viên lại càng khó ghi chép, nhiều khi chỉ để nhìn cho vui mắt.<br /> <br /> 2.2.2. Nguyên nhân<br /> Có nhiều nguyên nhân dẫn đến việc chậm triển khai đổi mới phương pháp dạy học ở trường<br /> sư phạm. Xin nêu ra một số nguyên nhân chủ yếu sau:<br /> - Nhà trường sư phạm chưa có một chủ trương lớn với những chế độ, chính sách cụ thể, phù<br /> hợp cho hoạt động này. Vì vậy mà giảng viên chưa có động lực để cố gắng. Người làm tốt cũng<br /> như người không làm.<br /> - Đội ngũ giảng viên có năng lực, giàu kinh nghiệm sư phạm còn thiếu.<br /> - "Hiện nay, các trường sư phạm không có tính cạnh tranh nên không có động lực phấn đấu,<br /> các trường hoạt động còn mang nặng tính bao cấp, trường được cấp kinh phí tổ chức đào tạo còn<br /> chất lượng sinh viên ra trường hầu như không phải chịu trách nhiệm" (PGS. TS Nguyễn Văn Bính<br /> – ĐHSP Hà Nội).<br /> - Giảng viên đại học dường như tự cho mình "quyền" không phải quan tâm đến đổi mới<br /> phương pháp dạy học, cho đó là việc nhỏ, là công việc của giáo viên PT. Dạy đại học phải "nhiều<br /> chữ", phải "hàn lâm", chỉ cần kiến thức uyên bác.<br /> - Chất lượng dạy học của giảng viên trong trường sư phạm chưa được kiểm tra, đánh giá,<br /> xếp loại.<br /> - Một bộ phận sinh viên chưa bắt nhịp, chưa hào hứng hay có thể nói là còn rất ngại đổi<br /> 73<br /> <br />