Đóng góp của chuyển dịch cơ cấu đến tăng trưởng năng suất lao động tổng thể ở Việt Nam

12,Tr.<br /> Số111-122<br /> 4, 2018<br /> Tạp chí Khoa học - Trường ĐH Quy Nhơn, ISSN: 1859-0357, Tập 12, Số 4,Tập<br /> 2018,<br /> ĐÓNG GÓP CỦA CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU ĐẾN<br /> TĂNG TRƯỞNG NĂNG SUẤT LAO ĐỘNG TỔNG THỂ Ở VIỆT NAM<br /> PHẠM THỊ HƯỚNG*, VÕ BÁ THIÊN<br /> Sinh viên Khoa Kinh tế và Kế toán, Trường Đại học Quy Nhơn<br /> TÓM TẮT<br /> Bài viết này tập trung vào đánh giá đóng góp của chuyển dịch cơ cấu lao động đến tăng trưởng<br /> năng suất lao động tổng thể ở Việt Nam trong giai đoạn 1987 - 2016. Sử dụng kỹ thuật phân tích chuyển<br /> dịch tỷ trọng, bài viết xem xét thay đổi cơ cấu trong ba ngành chính. Kết quả cho thấy đóng góp của chuyển<br /> dịch cơ cấu mặc dù là tích cực nhưng còn khá khiêm tốn. Khi bóc tách đóng góp này thành tác động động<br /> và tĩnh thì thể hiện đóng góp tích cực của tác động “tĩnh”, còn tác động “động” lại kìm hãm tăng trưởng<br /> năng suất lao động.<br /> Từ khóa: Chuyển dịch cơ cấu, năng suất lao động, SSA.<br /> ABSTRACT<br /> <br /> Contribution of Structure Transformation to the Overall<br /> Labor Productivity Growth in Vietnam<br /> This paper focuses on assessing the contribution of labor structure transformation to the overall<br /> productivity growth in Vietnam in the period from 1987 to 2016. Using the density transformation analysis,<br /> the paper examines the structural change in the three main economic sectors. The results show that the<br /> contribution of structure transformation to the overall labor productivity is positive but less significant.<br /> In term of the static impact, the contribution is positive. However, the dynamic impact inhibits the labor<br /> productivity growth.<br /> Keywords: Structure transformation, labor productivity, SSA.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Giới thiệu<br /> <br /> Các nghiên cứu gần đây về tăng trưởng kinh tế đã chuyển từ việc giải thích các xu hướng<br /> tăng trưởng bình quân dài hạn sang nghiên cứu các yếu tố quyết định tăng tốc và giảm tốc tăng<br /> trưởng, do sự bất ổn lớn trong mức tăng trưởng trong nước. Rất ít quốc gia có mức tăng trưởng<br /> cao ổn định trong thời gian dài. Thay vào đó, kiểu mẫu điển hình hơn là các quốc gia thường trải<br /> qua các giai đoạn tăng trưởng, trì trệ, hoặc suy giảm khác nhau. Nghiên cứu về các yếu tố quyết<br /> định tăng trưởng thì việc sử dụng từng giai đoạn cụ thể thường phát hiện nhiều vấn đề hơn so với<br /> việc sử dụng mức trung bình trong một khoảng thời gian dài. Điều này đặt ra câu hỏi là các thành<br /> phần nào trong nền kinh tế đóng góp nhiều nhất cho tăng tốc và giảm tốc trong tăng trưởng. Ví<br /> dụ, Jones và Olken (2008) cho rằng phân bổ lại lao động cho các ngành sản xuất là nguồn gốc làm<br /> tăng tốc và giảm giảm tốc tăng trưởng ở nhiều nước đang phát triển. Do thiếu dữ liệu ngành, họ<br /> Email: hng.pham66@gmail.com<br /> Ngày nhận bài: 15/3/2018; Ngày nhận đăng: 22/6/2018<br /> *<br /> <br /> 111<br /> <br /> Phạm Thị Hướng, Võ Bá Thiên<br /> không thể kiểm tra giả thuyết này. Một trong những yếu tố quan trọng đóng góp vào quá trình tăng<br /> trưởng kinh tế là việc gia tăng năng suất lao động (NSLĐ). Sự thay đổi NSLĐ chịu ảnh hưởng<br /> bởi 3 yếu tố: thay đổi NSLÐ trong nội bộ ngành, các hiệu ứng thay đổi trong việc phân bổ lại<br /> lao động giữa các ngành, tức là quá trình chuyển dịch cơ cấu lao động (CDCCLÐ) và ảnh hưởng<br /> tương tác của CDCCLÐ với thay đổi NSLÐ trong nội bộ ngành. Việc đánh giá vai trò riêng biệt<br /> của các yếu tố này đối với NSLÐ là quan trọng bởi qua đó sẽ giúp các nhà quản lý thấy được quá<br /> trình gia tăng NSLÐ chủ yếu là dựa trên yếu tố nào.<br /> Trong bài nghiên cứu này, thông qua phương pháp phân tích chuyển dịch tỷ trọng chúng tôi<br /> muốn cung cấp bằng chứng thực nghiệm về tầm quan trọng của các thành phần khác nhau trong<br /> việc tạo ra sự tăng trưởng năng suất lao động tổng hợp ở Việt Nam trong giai đoạn 1987 - 2016.<br /> Với việc tính toán cho từng giai đoạn kế hoạch 5 năm cũng sẽ phần nào giải thích kết quả của việc<br /> điều chỉnh chính sách, trong đó có chính sách ngành. Bởi việc điều chỉnh đó sẽ tạo ra sự di chuyển<br /> lao động giữa các ngành trong nền kinh tế, từ đó tác động đến năng suất của bản thân các ngành<br /> cũng như năng suất lao động tổng thể thông qua thành phần chuyển dịch cơ cấu.<br /> Cấu trúc bài viết gồm 5 mục chính. Sau phần giới thiệu ở mục 1, tổng quan một số nghiên<br /> cứu liên quan đến chủ đề bài viết được trình bày trong mục 2. Mục 3 mô tả phương pháp phân<br /> tích chuyển dịch tỷ trọng. Tiếp theo là mục 4 với các kết quả thực nghiệm và cuối cùng, mục 5 là<br /> một số kết luận.<br /> 2.<br /> <br /> Tổng quan nghiên cứu<br /> <br /> Định lượng đóng góp của CDCCLĐ lên tăng trưởng năng suất lao động bằng phương pháp<br /> phân tích chuyển dịch tỷ trọng (SSA) đã được nghiên cứu ứng dụng ở nhiều quốc gia, khu vực<br /> khác nhau. Đây là một cách tiếp cận khá đơn giản nhưng lại rất hiệu quả. Timmer và Szirmai<br /> (2000) xem xét vai trò của sự thay đổi cơ cấu lao động trong việc giải thích sự tăng trưởng năng<br /> suất lao động tổng hợp trong lĩnh vực sản xuất của bốn nước châu Á trong giai đoạn 1963 - 1993.<br /> Phân tích chuyển dịch tỷ trọng được sử dụng để đo lường tác động của sự thay đổi cả lao động<br /> và đầu vào vốn. Kết quả không ủng hộ giả thuyết về CDCC các nguồn lực có đóng góp vào tăng<br /> trưởng NSLĐ cũng như năng suất nhân tố tổng hợp. Tăng trưởng NSLĐ chủ yếu được thúc đẩy<br /> bởi việc cải thiện năng suất nội bộ ngành.<br /> Shigh (2004) tập trung vào tác động của thay đổi công nghệ và cơ cấu đối lao động với tăng<br /> trưởng NSLĐ tổng hợp trong ngành sản xuất của Hàn Quốc, tác giả chia quy mô công ty thành 8<br /> nhóm trong giai đoạn 1970 - 2000 và sử dụng phương pháp SSA để đo lường tác động của sự thay<br /> đổi cả lao động và đầu vào vốn. Các kết quả cho thấy thay đổi cơ cấu trung bình đã dẫn đến tăng<br /> trưởng năng suất trong những năm 1970 và mô hình này bị đảo ngược sau đó. Các công ty vừa và<br /> nhỏ năng động hơn trong việc phân bổ lại nguồn lực; tuy nhiên, các công ty có quy mô lớn trong<br /> ngành chế tạo đã tác động tích cực hơn đến năng suất do việc tái phân bổ.<br /> Với mục đích có được một thước đo mức độ quan trọng của việc phân bổ lại các phân<br /> ngành, hay sự thay đổi về cơ cấu, của các doanh nghiệp đối với năng suất tổng thể, Isaksson<br /> (2009) đã thực hiện nghiên cứu cho 3 nhóm nước gồm các nước công nghiệp hóa, các nước có nền<br /> kinh tế chuyển đổi và các nước đang phát triển. Kết luận rút ra từ việc phân tích các tài liệu thực<br /> 112<br /> <br /> Tập 12, Số 4, 2018<br /> nghiệm của tác giả là quá trình tái phân bổ có đóng góp tương đối quan trọng cho năng suất ở các<br /> nước đang phát triển và ít hơn ở các nước công nghiệp hóa, từ đó dẫn đến các hàm ý về chính sách<br /> khác nhau. Tuy nhiên, những kết luận như vậy đã không có được sự ủng hộ từ việc phân tích dữ<br /> liệu qua phương pháp SSA thực hiện bởi tác giả. Trên thực tế, các nước tương đối nghèo có lợi ít<br /> nhất cũng như các nền kinh tế tiên tiến từ những nỗ lực đổi mới của doanh nghiệp, ở những nước<br /> này thì hiệu quả thay đổi cơ cấu góp phần rất ít vào hiệu suất tổng thể. Tác giả cũng đưa ra những<br /> hàm ý chính sách sâu sắc từ kết luận này, trong đó đặc biệt nhấn mạnh sự cần thiết phải phát triển<br /> năng lực cho các hoạt động sáng tạo.<br /> Dựa trên số liệu chéo của 38 quốc gia thuộc nhiều châu lục trong giai đoạn 1990 - 2005,<br /> McMillan và Rodrik (2011) đã phân chia các nền kinh tế thành 9 ngành để xem xét những đóng<br /> góp vào tăng trưởng năng suất của CDCC giữa các ngành và của việc tăng năng suất nội ngành<br /> sử dụng SSA. Các tác giả đưa ra bằng chứng cho thấy CDCC từ các ngành có năng suất thấp<br /> sang các ngành có năng suất cao hơn là chìa khóa cho sự tăng trưởng, tác động đến gia tăng năng<br /> suất có sự khác nhau giữa các khu vực. Đối với khu vực châu Á là tác động tích cực, còn với<br /> khu vực châu Phi và Mỹ La Tinh là tác động tiêu cực do lao động không đáp ứng được các yêu<br /> cầu chuyên môn.<br /> Cũng tiếp cận từ phương pháp SSA, Chansomphou và Ichihashi (2013) tìm hiểu các hình<br /> thái thay đổi cơ cấu, tăng trưởng năng suất lao động và hội tụ ở các nước BRIC. Ban đầu, họ sử<br /> dụng SSA để điều tra đóng góp của dịch chuyển nội ngành, các tác động tĩnh và động đối với<br /> tăng trưởng năng suất lao động. Sau đó, họ sử dụng các bài kiểm định hội tụ để kiểm tra liệu sẽ<br /> có sự hội tụ trong từng lĩnh vực kinh tế ngay cả với các mô hình thay đổi cơ cấu hiện có ở mỗi<br /> quốc gia. Kết quả của họ cho thấy sự tăng trưởng năng suất lao động nội ngành chính là nguồn<br /> gốc tăng trưởng NSLĐ tổng hợp, trong khi tác động của di chuyển lao động vẫn tồn tại (tác<br /> động dịch chuyển) nhưng không đáng kể. Trong số các nước BRIC, họ thấy rằng trong giai đoạn<br /> 1980 - 2008, Trung Quốc có tỷ lệ tăng trưởng năng suất lao động cao nhất, theo sau đó là Ấn Độ<br /> và Nga, trong khi Braxin có mức tăng trưởng thấp nhất. Tiếp đó, họ sử dụng phân tích tỷ trọng<br /> dịch chuyển cho mức độ phân tách ngành. Kết quả cho thấy BRIC có những thay đổi cấu trúc khác<br /> nhau. Tuy nhiên, họ quan sát thấy rằng ở Braxin, Nga và Ấn Độ, hầu hết các ngành dịch vụ đều<br /> có tăng trưởng năng suất lao động nội ngành cao (tác động dịch chuyển nội bộ) và di chuyển lao<br /> động chủ yếu trong lĩnh vực này, trong khi ở Trung Quốc, tăng trưởng tập trung trong các ngành<br /> công nghiệp.<br /> Tiếp cận chủ đề này với phương pháp SSA ở Việt Nam, điển hình là nghiên cứu của<br /> Nguyễn Thị Tuệ Anh (2007). Tác giả đã sử dụng dữ liệu của 20 ngành cấp 1 trong giai đoạn<br /> 1991 - 2006 ở Việt Nam. Kết luận được rút ra là trong nhịp tăng NSLĐ tổng thể của nền kinh<br /> tế có phần đóng góp quan trọng của CDCCLĐ. Tác động của CDCC chủ yếu đến từ tác động<br /> tĩnh, tức là nhờ di chuyển lao động từ ngành có mức NSLĐ thấp hơn sang ngành có mức NSLĐ<br /> cao hơn. Mặc dù trong tổng thể nền kinh tế, tác động động của CDCC là bất lợi cho tăng trưởng<br /> NSLĐ nhưng qua phương pháp SSA cho thấy nhiều ngành được hưởng lợi từ cấu phần động<br /> và đó cũng là các ngành phát triển năng động. Nghiên cứu gần đây của Giang Thanh Long<br /> và cộng sự (2015) lại sử dụng số liệu thống kê của 9 ngành kinh tế chủ yếu trong giai đoạn<br /> 2001 - 2012. Kết quả phân tích chỉ rõ, ở giai đoạn này thì tác động tĩnh của CDCC lao động<br /> 113<br /> <br /> Phạm Thị Hướng, Võ Bá Thiên<br /> có đóng góp tích cực vào tăng trưởng NSLĐ, trong đó các ngành công nghiệp chế biến chế tạo<br /> và xây dựng có đóng góp nhiều nhất. Ảnh hưởng tiêu cực từ tác động động do CDCC lao động<br /> đến tăng trưởng NSLĐ được tìm thấy trong ngành nông - lâm - thủy sản và ngành tài chính - tín<br /> dụng. Những kết luận này cũng được tìm thấy trong nghiên cứu của Vũ Thị Hương và Nguyễn<br /> Thị Minh (2016). Phân tích dưới một góc độ khác, Nguyễn Thị Cẩm Vân đã sử dụng “mô hình<br /> cơ bản” được đề xuất bởi Sundrum (1990) và được điều chỉnh sau đó bởi Cornwall (1990) dựa<br /> trên tiếp cận từ phía cung và phía cầu và nền kinh tế chia thành 3 khu vực: nông nghiệp, công<br /> nghiệp, dịch vụ. Giai đoạn nghiên cứu là 1995 - 2014. Theo kết quả của nghiên cứu này thì chỉ<br /> có thời kỳ 2000 - 2010 là CDCC đóng vai trò then chốt đối với tăng trưởng NSLĐ tổng thể, ở<br /> các thời kỳ còn lại thì tăng trưởng NSLĐ nội bộ các ngành là động lực tạo ra sức bật cho tăng<br /> trưởng NSLĐ của nền kinh tế.<br /> Qua tổng quan những nghiên cứu đã thực hiện ở trên thấy rằng, việc sử dụng phương pháp<br /> SSA để phân tích đóng góp của CDCCLĐ vào NSLĐ tổng thể được áp dụng khá rộng rãi ở nhiều<br /> nền kinh tế khác nhau, trong đó có cả nước phát triển, kém phát triển và đang phát triển, và đã<br /> cung cấp các kết quả hỗn hợp. Đối với nền kinh tế Việt Nam thì vấn đề này cũng đã được một<br /> số tác giả nghiên cứu. Kết quả thu được phụ thuộc nhiều vào việc lựa chọn phương pháp, phân<br /> chia các ngành và giai đoạn nghiên cứu. Trong nghiên cứu này, chúng tôi sẽ sử dụng cách phân<br /> chia nền kinh tế thành 3 ngành lớn là công nghiệp, nông nghiệp và dịch vụ, và với một giai đoạn<br /> nghiên cứu dài hơn.<br /> 3.<br /> <br /> Phương pháp phân tích chuyển dịch tỷ trọng (Shift - Share Analysis, SSA)<br /> <br /> Để đo lường sự đóng góp của sự thay đổi cơ cấu đến tăng trưởng NSLĐ, điều này là rất<br /> quan trọng để phân biệt giữa đóng góp của sự thay đổi giữa các ngành và đóng góp của tăng<br /> trưởng năng suất trong nội bộ ngành. Trong phân tích tác động của sự thay đổi cấu trúc, một cách<br /> tốt nhất nên phân tích những tác động của sự thay đổi cả về vốn và lao động lên năng suất nhân tố<br /> tổng hợp, trường hợp này được gọi là “đo lường đầy đủ”. Tuy nhiên, do thiếu dữ liệu, trong nhiều<br /> trường hợp, các phân tích tập trung vào sự thay đổi của một yếu tố đầu vào (lao động), trường hợp<br /> này được gọi là “đo lường một phần”.<br /> Phương pháp SSA lần đầu tiên được giới thiệu bởi Fabricant (1942), ông ta đã đo nhu cầu<br /> lao động trên một đơn vị sản lượng. Kể từ đó, nó đã được áp dụng rộng rãi trong phân tích tăng<br /> trưởng kinh tế, mặc dù sự chú ý sau đó đã chuyển sang vấn đề về tăng trưởng năng suất.<br /> Mô hình SSA phân tách tăng trưởng năng suất thành các nguồn khác nhau. Phương pháp<br /> này làm nổi bật tác động của sự thay đổi của yếu tố đầu vào từ phía cung. Nội dung của phương<br /> pháp SSA như sau:<br /> Giả sử nền kinh tế được chia thành n ngành. Gọi PP là mức năng suất của nền kinh tế, được<br /> xác định bởi tổng giá trị đầu ra (YP) trên tổng số lao động (LP) của nền kinh tế. Như vậy, PP = YP/LP.<br /> Pi, Si tương ứng là năng suất ngành/khu vực i và tỷ trọng lao động làm việc trong ngành/<br /> khu vực i (i = 1, 2,…, n) thì<br /> 114<br /> <br /> Tập 12, Số 4, 2018<br /> <br /> là tổng giá trị đầu ra ngành/khu vực i, là số lao động làm việc trong ngành/ khu vực i.<br /> Giả sử đầu ra của ngành/khu vực không bị ảnh hưởng bởi số lao động di chuyển khỏi<br /> ngành/khu vực. Khi đó, mức năng suất của tổng thể nền kinh tế được xác định bởi:<br /> <br /> với<br /> <br /> ∑( )(<br /> <br /> Tốc độ tăng năng suất của tổng thể nền kinh tế (<br /> <br /> )<br /> <br /> ∑<br /> <br /> ) của năm so với năm gốc (<br /> <br /> ):<br /> <br /> Ta có<br /> ∑<br /> <br /> Do đó,<br /> <br /> ∑<br /> ∑<br /> <br /> (<br /> <br /> ∑(<br /> ∑<br /> <br /> )<br /> <br /> ∑(<br /> <br /> )<br /> (<br /> <br /> )<br /> <br /> )<br /> <br /> Như vậy, tăng trưởng NSLÐ tổng hợp có thể được phân rã thành tăng trưởng năng suất<br /> trong nội bộ ngành/ khu vực (thành phần thứ nhất ở bên phải của (3) mà chúng ta gọi là “hiệu<br /> ứng nội bộ ngành/ khu vực”) và các hiệu ứng thay đổi trong việc phân bổ lại lao động giữa các<br /> ngành/ khu vực (thành phần thứ hai, mà chúng ta gọi là “hiệu ứng chuyển dịch”). Hiệu ứng nội<br /> bộ ngành/ khu vực là tích cực khi tăng trưởng năng suất lao động trong ngành/ khu vực i là tích<br /> cực và là tiêu cực khi tăng trưởng năng suất lao động trong i là tiêu cực. Ðóng góp của hiệu ứng<br /> chuyển dịch cũng có thể là tích cực hay tiêu cực, tùy thuộc vào việc một lĩnh vực được mở rộng<br /> hoặc thu hẹp lại.<br /> Dựa trên phương pháp của Fabricant, Ark (1995) đã đề xuất tách phần tác động của chuyển<br /> dịch cơ cấu thành hai tác động riêng biệt như sau:<br /> Công thức (2) được viết lại:<br /> <br /> Và khi đó<br /> ∑<br /> <br /> ∑(<br /> <br /> )<br /> <br /> ∑(<br /> <br /> (<br /> <br /> )<br /> <br /> ∑<br /> <br /> (<br /> <br /> )<br /> )<br /> <br /> ∑(<br /> ∑<br /> <br /> )(<br /> (<br /> <br /> )(<br /> <br /> )<br /> )<br /> <br /> Thành phần đầu tiên ở vế bên phải của phương trình (4) biểu thị hiệu ứng nội bộ như đã nói<br /> ở trên. Thành phần thứ hai là tác động của CDCC do di chuyển lao động từ ngành có mức năng<br /> suất thấp sang ngành có mức năng suất cao hơn và ta gọi là tác động chuyển dịch “tĩnh”. Thành<br /> phần cuối cùng là tác động bởi sự di chuyển lao động từ ngành có tốc độ tăng NSLÐ thấp hơn<br /> sang các ngành có tốc độ tăng năng suất cao hơn, ta gọi đây là tác động chuyển dịch “động”. Như<br /> <br /> <br /> <br /> ͷ<br /> <br /> 115<br /> <br />