Động thái vi mô - vĩ mô và tình trạng nghèo: Có giới hạn nào cho sự gia tăng tình trạng phi chính thức ở Nam Mỹ? Điều tra sơ bộ

ĐỘNG THÁI VI MÔ - VĨ MÔ VÀ TÌNH TRẠNG NGHÈO 323<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 3.1<br /> <br /> CÓ GIỚI HẠN NÀO CHO SỰ GIA TĂNG<br /> TÌNH TRẠNG PHI CHÍNH THỨC Ở NAM MỸ?<br /> ĐIỀU TRA SƠ BỘ<br /> <br /> Francisco Verdera1 2<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Giới thiệu<br /> Mục đích của bài viết này là tìm hiểu liệu có giới hạn nào đối với sự gia<br /> tăng việc làm trong khu vực phi chính thức đô thị (UIS) ở Nam Mỹ (SA). Bài<br /> viết sẽ mô tả và phân tích các yếu tố quyết định sự phát triển của tình trạng<br /> phi chính thức đô thị tại SA kể từ năm 1970 khi hiện tượng này được nghiên<br /> cứu, định nghĩa và đo lường cho đến tình hình hiện tại trước khi xảy ra các<br /> cuộc khủng hoảng năm 2008-2009. Cần phân tích dài hạn để phát hiện hình<br /> thái gia tăng việc làm phi chính thức tại đô thị và các yếu tố góp phần tạo nên<br /> sự gia tăng này. Sau khi nghiên cứu này được thực hiện, chúng ta sẽ xem xét<br /> và đánh giá giới hạn của sự gia tăng này.<br /> Trước những năm 1970 dư thừa lao động đô thị là do di dân từ nông thôn<br /> ra đô thị khiến dân số đô thị tăng nhanh. Lượng dư thừa lao động khổng lồ<br /> (không giới hạn) này tại các thành phố đã khiến việc làm giảm chất lượng,<br /> trở nên không ổn định hoặc phi chính thức, trong lúc đó khu vực đô thị vẫn<br /> <br /> <br /> 1<br /> Các ý kiến đưa ra không nhất thiết phản ánh quan điểm của Tổ chức Lao động quốc tế.<br /> 2<br /> Bài viết này được sự hợp tác của William A. Sanchez, người đã xây dựng các chuỗi dữ liệu so sánh, và<br /> chuẩn bị đồ thị và bảng biểu. Xin đặc biệt cảm ơn Alex Carbajal đã hỗ trợ thực hiện các ước tính tại mục<br /> 7 và 8.<br /> 324 KINH TẾ PHI CHÍNH THỨC TẠI CÁC NƯỚC ĐANG PHÁT TRIỂN<br /> <br /> <br /> dựa trên chế độ tự cung tự cấp khác với với việc làm trong khu vực hiện đại<br /> hay tư bản chủ nghĩa (Lewis 1954).<br /> Có tương đối ít tài liệu nghiên cứu về nguồn gốc lịch sử và khái niệm của khu<br /> vực phi chính thức đô thị (UIS), ngoài một số trích dẫn lặp đi lặp lại nội dung bài<br /> viết của Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) về Kenya vào năm 1972. Kể từ đó, nhiều<br /> cuộc thảo luận đã tập trung hơn vào các định nghĩa khác nhau để đo lường tình<br /> trạng phi chính thức, các thay đổi cần thiết để đo lường một cách chính xác hơn<br /> quy mô của khu vực này, đòi hỏi cấp bách đề xuất các khuyến nghị về chính<br /> sách để giảm rào cản đối với việc chính thức hóa các doanh nghiệp, và cuối cùng<br /> để mở rộng phạm vi an sinh xã hội tới người lao động trong UIS.<br /> Tình trạng phi chính thức trong bài viết này được xem như một hiện<br /> tượng đô thị quy mô lớn và lâu dài. Hiểu và đối mặt với những thách thức<br /> của UIS không phải bằng cách tìm hiểu các thay đổi nhỏ về quy mô vì việc<br /> làm đô thị chiếm tỉ lệ rất lớn và là kết quả của một vấn đề cấu trúc chỉ có thể<br /> được giải thích bằng phân tích dài hạn. Tương tự như vậy, dự đoán, đo lường<br /> và đề xuất giải pháp để giải quyết vấn đề chính thức hóa nhân công trong<br /> UIS không thể bị giới hạn hoặc chỉ tập trung vào các khía cạnh sản xuất ngắn<br /> hạn, như năng suất thấp của nhân công độc lập và doanh nghiệp nhỏ (MSEs);<br /> hoặc các vấn đề chính sách, chẳng hạn như cái gọi là chi phí lao động phi<br /> lương (hoặc các lợi ích ngoài lương) hoặc chi phí giao dịch trong quan hệ lao<br /> động của các công ty trong một “thị trường tự do”.<br /> Cần có thời gian đủ dài để phân tích hành vi của UIS, điều này có thể<br /> được biện minh theo hai cách: nghiên cứu mối quan hệ của UIS đối với tăng<br /> trưởng kinh tế và tác động của cú sốc bên ngoài đối với lao động phi chính<br /> thức. Để xem xét các giới hạn đối với sự phát triển của tình trạng phi chính<br /> thức, chúng tôi sẽ xem xét hai luận cứ này. Sau đây là tóm tắt:<br /> Trước tiên, về quan hệ giữa UIS và tăng trưởng kinh tế, Bourguignon<br /> (trong ấn phẩm này) lập luận rằng mức tăng trưởng không đủ để giảm tình<br /> trạng phi chính thức: “... tăng trưởng không đủ nhanh để loại bỏ tình trạng<br /> phi chính thức... [...], tốc độ tăng trưởng đã rất chậm trong hơn 20 năm qua,<br /> vì vậy tình trạng phi chính thức vẫn phổ biến.” Rõ ràng mối quan hệ giữa<br /> tăng trưởng kinh tế và phi chính thức cần được phân tích.<br /> Hơn nữa, nhu cầu cần xem xét tác động của cú sốc bên ngoài đối với tình<br /> trạng phi chính thức ở góc độ dài hạn gợi nhớ tới các lập luận của Boeri và<br />  ĐỘNG THÁI VI MÔ - VĨ MÔ VÀ TÌNH TRẠNG NGHÈO 325<br /> <br /> van Ours (2008: 1-2) khi tiến hành phép so sánh quen thuộc tỉ lệ thất nghiệp<br /> (UR) của Hoa Kỳ và châu Âu. Nhìn lại quãng thời gian 50 năm, thay vì một<br /> thời gian ngắn hơn, có vẻ như các tỉ lệ thất nghiệp ở châu Âu cao hơn ở Hoa<br /> Kỳ do mức độ nghiêm trọng của các cuộc khủng hoảng dầu mỏ vào những<br /> năm 1970, chứ không phải do các biện pháp bảo vệ việc làm vốn vẫn thường<br /> bị chỉ trích là không hề thay đổi trong 50 năm qua. Trước cuộc khủng hoảng<br /> vào những năm 70, bất chấp sự tồn tại của hệ thống an sinh xã hội cứng<br /> nhắc, tỉ lệ thất nghiệp của châu Âu lại thấp hơn nhiều so với Mỹ. Do đó an<br /> sinh xã hội không phải là nguyên nhân gây ra gia tăng thất nghiệp ở châu Âu<br /> mà là hậu quả của cú sốc dầu mỏ tác động tới cấu trúc sản xuất của các nền<br /> kinh tế châu Âu. Do không nắm được việc này, một số tác giả gọi giai đoạn<br /> sốc dầu mỏ là sự “xơ cứng của châu Âu”, đổ trách nhiệm tăng thất nghiệp lên<br /> hệ thống an sinh xã hội. Như thảo luận dưới đây, tại SA tác động của cuộc<br /> khủng hoảng nợ nước ngoài đánh dấu giai đoạn trước và sau diễn biến của<br /> UIS trong khu vực.<br /> Định nghĩa khái niệm phi chính thức được dùng từ năm 1970 đến nay<br /> tập trung vào khía cạnh việc làm trong khu vực phi chính thức thành thị<br /> (UIS), có nguồn gốc từ Chương trình PREALC-ILO. Định nghĩa này được ước<br /> tính và công bố trong Tổng quan Lao động - ILO về khu vực Mỹ Latin và<br /> Caribbean kể từ năm 1990 đến năm 2006. Như đã biết, quy mô của UIS là do<br /> sự gia tăng nhân công và người sử dụng lao động trong các công ty có quy<br /> mô từ 5 nhân công trở xuống, bao gồm lao động tự do không chuyên nghiệp<br /> phi kĩ thuật, nhân công trong gia đình không được trả lương và người phục<br /> vụ tại gia đình2.<br /> Bài viết này đề cập tới mười nước SA, nơi chúng tôi có thông tin khá đều<br /> đặn trong 38 năm về dân số trong độ tuổi lao động (AAP), dân số hoạt động<br /> kinh tế (EAP hoặc lực lượng lao động) và về việc làm đô thị, gồm cả khu vực<br /> phi chính thức ở đô thị (UIS). Các quốc gia này là: Argentina, Bolivia, Brazil,<br /> Colombia, Chile, Ecuador, Paraguay, Peru (chỉ có thành phố Lima), Uruguay và<br /> Venezuela. Ba nước còn lại của tiểu lục địa là Guyana, Surinam và Trinidad và<br /> Tobago, không được đưa vào nghiên cứu do thiếu thông tin. Chúng tôi đã xây<br /> dựng cơ sở dữ liệu hàng năm cho mười nước này từ năm 1970 đến năm 2008.<br /> <br /> 2<br /> Định nghĩa mới của ILO về việc làm trong khu vực kinh tế không chính thức bao gồm việc làm phi chính<br /> thức trong UIS và trong các doanh nghiệp thuộc khu vực chính thức (ILO, 2002).<br /> 326 KINH TẾ PHI CHÍNH THỨC TẠI CÁC NƯỚC ĐANG PHÁT TRIỂN<br /> <br /> <br /> Hầu hết các thông tin trình bày trong bài này được trích từ ECLAC và ILO,<br /> và các nguồn chính là các cuộc tổng điều tra dân số toàn quốc (1950-1980),<br /> các ước tính của PREALC trong những năm 1980 và các cuộc điều tra hộ gia<br /> đình đô thị trong giai đoạn 1990-2008.<br /> Có thể phần nào hiểu được vì sao chưa có phân tích dài hạn về UIS ở khu<br /> vực Mỹ Latin. Các nguyên nhân gồm: 1) thiếu dữ liệu tại nhiều thời điểm về việc<br /> làm, dữ liệu chỉ đều đặn từ năm 19903; 2) các định nghĩa về UIS khác nhau giữa<br /> các quốc gia và các thay đổi về định nghĩa khái niệm để đo lường4, và 3) áp lực<br /> của cuộc tranh luận về chính sách chính thức hóa UIS, theo cách tiếp cận quản lí<br /> hoặc chính sách hỗ trợ UIS theo cách tiếp cận sản xuất. Tuy nhiên, trong số các<br /> nghiên cứu sử dụng cách tiếp cận dài hạn, chúng ta có thể thấy các nghiên cứu<br /> của Ramos (1984) và của Gasparini và Tornarolli (2007). Trong các nghiên cứu<br /> này, do dữ liệu hạn chế nên không đạt được tầm nhìn dài hạn và không phân<br /> tích các yếu tố quyết định tới UIS theo nhóm nước.<br /> Bài viết này tìm hiểu quan điểm dựa trên phân tích dài hạn. Cách tiếp cận<br /> đề cập mối quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế và tình trạng phi chính thức, tác<br /> động của cuộc khủng hoảng nợ nước ngoài trong khu vực, sau cuộc khủng<br /> hoảng dầu lửa trên thế giới và điều chỉnh cơ cấu diễn ra sau đó và trong sự<br /> mở rộng của UIS những năm 1990.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 1. Tăng trưởng việc làm trong khu vực phi chính thức<br /> đô thị (UIS), giai đoạn 1970-2008<br /> Mức tăng việc làm trong UIS tại mười quốc gia SA được nghiên cứu trong<br /> giai đoạn 1970-2008 là 4,4%, tính theo trọng số trung bình5. Do sự tăng<br /> trưởng này tỉ lệ việc làm của UIS trong tổng việc làm đô thị tăng từ 34,9%<br /> năm 1970 lên 47,8% năm 2008, tức là tăng 12,9 điểm phần trăm trong 38<br /> <br /> 3<br /> Trong số bài nghiên cứu về UIS dựa trên dữ liệu được công bố trong Tổng quan về lao động của ILO cho<br /> LAC trong giai đoạn 1990-1997, chúng ta có thể thấy các nghiên cứu của Galli và Kucera, 2008; Thomas<br /> năm 2002; 2001 Verdera, và Tokman 1999.<br /> 4<br /> Ví dụ như thay đổi quy mô của các MSEs được coi như thuộc UIS, từ 10 xuống 5 công nhân, từ năm 1997<br /> đến 1998.<br /> 5<br /> Tất cả giá trị trung bình đều có trọng số.<br />  ĐỘNG THÁI VI MÔ - VĨ MÔ VÀ TÌNH TRẠNG NGHÈO 327<br /> <br /> năm. Một đặc điểm chính của sự phát triển này là sự mở rộng liên tục của UIS<br /> từ năm 1991 đến 2003, đây là kết quả của việc điều chỉnh cấu trúc sau cuộc<br /> khủng hoảng nợ nước ngoài năm 1982.<br /> <br /> 1.1 Các giai đoạn phát triển của UIS trong khu vực<br /> Tăng trưởng việc làm tại UIS có ít nhất năm giai đoạn tùy theo thay đổi<br /> về quy mô và đặc điểm của UIS trong từng giai đoạn. Dựa vào đồ thị 1a,<br /> chúng ta có thể xác định và mô tả đặc điểm của từng giai đoạn:<br /> <br /> <br /> Đồ thị 1a và 1b<br /> Nam Mỹ: Các giai đoạn tăng trưởng của UIS, 1970-2008<br /> <br /> <br /> Nam Mỹ: Tỉ lệ phi chính thức đô thị (UIS) Nam Mỹ: Diễn biến của EAP phi chính thức,<br /> 1970 - 2008 1970 - 2008 (%)<br /> Tỉ lệ %<br /> 55.0 100<br /> 95<br /> 52.5 90<br /> 85<br /> 50.0 80<br /> 75<br /> 47.5 70 Không có EAP và thất nghiệp<br /> 65<br /> 45.0 60<br /> 55<br /> 42.5 50<br /> 45 EAP phi chính thức<br /> 40.0 40<br /> 35<br /> 37.5 30<br /> 25<br /> 35.0 20<br /> EAP Chính thức<br /> 15<br /> 32.5 10<br /> 70 72 74 76 78 80 82 84 86 88 90 92 94 96 98 00 02 04 06 08 70 72 74 76 78 80 82 84 86 88 90 92 94 96 98 00 02 04 06 08<br /> <br /> Tỉ lệ UIS 2 per. T. Bình di động. (Tỉ lệ UIS) Nguồn: CEPAL, ILO, các Viện thống kê các nước<br /> <br /> <br /> <br /> Nguồn: CEPAL, ILO, các Viện thống kê các nước.<br /> <br /> <br /> i. Giai đoạn đầu tiên, 1970-1974, là giai đoạn “khám phá” về UIS và nhìn<br /> nhận mức tăng ban đầu của UIS, từ mức tương đối thấp trong các đo lường<br /> đầu tiên. Mức tăng từ 34,9% lên 40,6% việc làm đô thị, tức 5,7 điểm phần trăm;<br /> ii. Giai đoạn thứ hai, 1975-1979, có mức ổn định tạm thời với khoảng<br /> 40% việc làm đô thị, ban đầu giảm nhẹ, sau đó gia tăng nhanh chóng;<br /> iii. Giai đoạn thứ ba kéo dài 11 năm, từ 1980 đến 1991, là giai đoạn<br /> ổn định sau khi biến động mạnh đến 5 điểm phần trăm trong nửa cuối<br /> thập kỉ 1980, từ 37,7% đến 43,6%. Mức tăng gần 6 điểm phần trăm tỉ lệ<br /> 328 KINH TẾ PHI CHÍNH THỨC TẠI CÁC NƯỚC ĐANG PHÁT TRIỂN<br /> <br /> <br /> UIS có thể là do tác động của cuộc khủng hoảng nợ nước ngoài trong khu<br /> vực;<br /> iv. Giai đoạn thứ tư, cũng 11 năm, từ năm 1992 đến 2003, ghi nhận sự<br /> tăng trưởng nhanh và bền vững của UIS, từ 40,7% lên đỉnh 52,6% vào năm<br /> 2003, tăng 11,9 điểm phần trăm. Giai đoạn này gồm các giai đoạn sau cuộc<br /> điều chỉnh cơ cấu và tăng trưởng được nhắc đến nhiều về xuất khẩu nông<br /> nghiệp và khoáng sản;<br /> v. Giai đoạn thứ năm và gần đây, từ năm 2004 đến 2008, lần đầu tiên<br /> cho thấy mức giảm đáng kể tỉ lệ UIS, từ 52,6% xuống 47,8%, giảm 4,8 điểm<br /> phần trăm. Đây là kết quả của tăng trưởng GIP cao dựa vào sự hồi phục rất<br /> quan trọng của xuất khẩu nông sản và khoáng sản. Tác động của cuộc khủng<br /> hoảng năm 2008 đối với khu vực, mặc dù không nghiêm trọng ở hầu hết các<br /> nước, đã chặn tốc độ giảm UIS.<br /> Tóm lại, chúng ta có thể phân ra hai giai đoạn chính. Giai đoạn đầu tiên,<br /> từ 1970 đến 1991, chủ yếu là do yếu tố nhân khẩu quyết định (tăng EAP),<br /> và giai đoạn thứ hai, từ năm 1992 đến 2008, do các yếu tố kinh tế tác động.<br /> Ví dụ cuộc khủng hoảng nợ nước ngoài, điều chỉnh cơ cấu và giai đoạn tăng<br /> trưởng đáng kể từ năm 2003 đến năm 2008, trước cuộc khủng hoảng gần đây.<br /> Cần lưu ý rằng về quy mô dân số có liên quan và với tư cách là một xu hướng,<br /> việc làm UIS không bao giờ giảm, ngay cả trong giai đoạn 2003-2008, khi tỉ<br /> lệ việc làm này giảm (Đồ thị 1b).<br /> <br /> 1.2 Tỷ trọng và diễn biến của UIS theo nhóm nước<br /> Sự phát triển nêu trên của UIS tại SA trải qua các mức tăng trưởng UIS<br /> liên tiếp và có diễn biến khác nhau tại các quốc gia, các nước này có thể được<br /> phân loại thành ba nhóm.<br /> Theo mức tăng UIS cho toàn bộ giai đoạn 1970-2008, ba nhóm nước có<br /> thể được xác định (Bảng 1):<br /> i. Các quốc gia có tỉ lệ UIS tương đối thấp, ít hơn 40%: Uruguay và Chile;<br /> ii. Các nước có các tỉ lệ UIS trung bình từ 40% đến 50%: Argentina, Brazil<br /> và Venezuela, với mức độ còn tăng, và<br /> iii. Một nửa số nước tại SA có mức tương đối UIS rất cao, hơn 50%:<br /> Paraguay, Bolivia, Peru, Ecuador và Colombia. Hai nước Paraguay, Bolivia có<br /> mức phi chính thức cao nhất, với các tỉ lệ UIS trên 60% việc làm đô thị.<br />  ĐỘNG THÁI VI MÔ - VĨ MÔ VÀ TÌNH TRẠNG NGHÈO 329<br /> <br /> Về tỷ trọng UIS cần lưu ý một số điểm:<br /> i. Các tỷ trọng có độ chênh lớn và tình trạng phi chính thức tồn tại dai<br /> dẳng trong suốt thời gian 38 năm tại các nước SA, từ mức ban đầu 21% của<br /> Uruguay vào năm 1970 lên đến 64% của Bolivia vào năm 1990 và 2000;<br /> ii. Mức tăng tương đối thấp của UIS tại Uruguay, tăng từ 21% năm 1970<br /> lên 40% vào năm 2000, và tại Chile, gần như không đổi ở mức dưới 40% từ<br /> năm 1970 đến năm 2000, và,<br /> iii. Tỉ lệ rất cao ở Bolivia và Paraguay, hơn 60% vào năm 2000.<br /> Những yếu tố nào quyết định mức chênh lệch giữa các nước và sự tồn tại<br /> dai dẳng của tình trạng phi chính thức, như trình bày ở trên tỉ lệ phi chính<br /> thức tương đối, hoặc thấp hoặc rất cao giữa các nhóm nước trong khu vực?<br /> <br /> <br /> Bảng 1: Nam Mỹ: diễn biến thay đổi quy mô UIS của các nước, 1970-2008<br /> <br /> Năm ? 30% > 30% và ? 40% > 40% và ? 50% > 50% và ? 60% > 60%<br /> <br /> Uruguay (20.7%) Argentina (37.6%) Colombia (43.4%) Bolivia (56.0%)<br /> <br /> 1970 Brasil (30.3%) Chile (39.9%) Ecuador (45.4%) Paraguay (57.0%) ___<br /> <br /> Perú (33.1%) Venezuela (44.0%)<br /> <br /> Chile (25.9%) Brasil (38.0%) Argentina (48.4%) Bolivia (53.7%)<br /> <br /> Uruguay (27.0%) Colombia (34.4%) Ecuador (53.0%)<br /> 1980 ___<br /> Venezuela (29.3%) Paraguay (57.0%)<br /> <br /> Perú (52.0%)<br /> <br /> Uruguay (30.7%) Chile (37.8%) Argentina (44.6%) Perú (50.8%) Bolivia (64.0%)<br /> <br /> Venezuela (33.0%) Brasil (46.0%)<br /> 1990<br /> Colombia (40.0%) Ecuador (49.6%)<br /> <br /> Paraguay (48.2%)<br /> <br /> Chile (38.9%) Brasil (48.9) Colombia (55.6%) Bolivia (63.7%)<br /> <br /> 2000 ___ Uruguay (40.4%) Venezuela (47.5) Ecuador (57.2) Paraguay (60.9%)<br /> <br /> Argentina (49.9%) Perú (58.8%)<br /> <br /> <br /> <br /> Nguồn: CEPAL, ILO, các Viện thồng kê các nước.<br /> <br /> <br /> Câu trả lời đầu tiên, tuy vẫn mang tính mô tả, là hầu hết các nước có tỉ<br /> lệ tăng UIS rất cao, trên mức trung bình 4,4% của SA trong cả giai đoạn. Nếu<br /> không tính mức giảm UIS trong giai đoạn 2003-2008 thì tốc độ tăng trưởng<br /> này sẽ còn lớn hơn (Đồ thị 2).<br /> Sự khác biệt tỉ lệ tăng từ mức thấp nhất của Chile (2,5%) tới vị trí hàng<br /> đầu của Peru (Lima) là 5,3%, cao gấp hai lần Chile. Peru cũng có sự khác biệt<br /> 330 KINH TẾ PHI CHÍNH THỨC TẠI CÁC NƯỚC ĐANG PHÁT TRIỂN<br /> <br /> <br /> lớn nhất về mức tăng các điểm phần trăm. Phần lớn điều này liên quan đến dữ<br /> liệu của Vùng thành phố Lima, khiến tỉ lệ cao hơn so với tỉ lệ trung bình tại<br /> đô thị của các nước khác. Sự khác biệt lớn về tỉ lệ phần trăm điểm của UIS tại<br /> Uruguay là do mức độ xuất phát của nước này thấp hơn, và cuối cùng ngược<br /> lại, mức gia tăng UIS chậm tại Bolivia là do mức độ xuất phát của nước này rất<br /> cao. Phần tiếp theo sẽ đề cập đến yếu tố quyết định mức tăng UIS, và chúng tôi<br /> sẽ tiếp tục bàn về các lí do các nhóm nước có diễn biến UIS khác nhau.<br /> <br /> <br /> Đồ thị 2: Nam Mỹ: tăng UIS sắp xếp theo quốc gia, 1970-2008<br /> <br /> Chênh lệch điểm phần trăm theo quốc gia Tăng việc làm UIS, 1970-2008 -<br /> 1970 - 2008 (%)<br /> <br /> Perú 18.5 Perú 5.3<br /> <br /> Uruguay 16.2 Ecuador 5.2<br /> <br /> Brasil 15.7 Paraguay 5.1<br /> <br /> Colombia 14.7 Colombia 4.9<br /> <br /> South America 12.9 Venezuela 4.8<br /> <br /> Ecuador 11.5 Brasil 4.7<br /> <br /> Argentina 8.3 Bolivia 4.5<br /> <br /> Paraguay 4.1 South America 4.4<br /> <br /> Venezuela 3.5 Uruguay 3.2<br /> <br /> Bolivia 3.3 Argentina 3.0<br /> <br /> Chile - 3.9 Chile 2.5<br /> <br /> <br /> -5.0 0.0 5.0 10.0 15.0 20.0 0.0 1.0 2.0 3.0 4.0 5.0 6.0<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Nguồn: CEPAL, ILO, các Viện thống kê các nước.<br /> <br /> <br /> <br /> 2. Yếu tố quyết định mức tăng lao động phi chính thức<br /> Hiện tại có hai quan điểm chính về lao động phi chính thức. Một mặt, phi<br /> chính thức là do năng suất thấp của cơ sở sản xuất nhỏ và của các lao động<br /> độc lập. Đây là hai thành phần của UIS (ILO 1972, Portes và Schauff 1992).<br /> Mặt khác, phi chính thức là do người sử dụng lao động không thể tuân thủ các<br /> quy định pháp luật vốn quá cồng kềnh và tốn kém (De Soto, 1996, Ngân hàng<br /> Thế giới, 2007)6 7.<br /> <br /> 6<br /> Galli y Kucera, 2008, tr.192-193 và ghi chú 3. “Định nghĩa phi chính thức thường nằm trong ranh giới của<br /> định nghĩa về năng suất hoặc pháp lí trong thị trường lao động” (2009, Khamis, tr.3).<br /> 7<br /> Một biến thể của cách tiếp cận pháp lí để giải thích tình trạng phi chính thức là cách tiếp cận của Loayza<br />  ĐỘNG THÁI VI MÔ - VĨ MÔ VÀ TÌNH TRẠNG NGHÈO 331<br /> <br /> Có thể mô tả hai quan điểm này là tĩnh hoặc có tầm nhìn ngắn hạn. Các<br /> quan điểm này không nhận thấy là việc làm chính thức là một hiện tượng<br /> có quy mô lớn, như đã mô tả trong phần trước, có xu hướng gia tăng và tồn<br /> tại dai dẳng qua nhiều năm. Vì vậy, để hiểu về tình trạng phi chính thức và<br /> sự phát triển của hiện tượng này, cần một cách tiếp cận dài hạn và các chính<br /> sách phù hợp.<br /> Căn cứ vào mức độ gia tăng tình trạng phi chính thức trong một thời gian<br /> dài và mức tăng UIS khác nhau của các nhóm nước, chúng tôi có thể đưa ra một<br /> số giả thuyết về các yếu tố tạo ra, làm tăng và kéo dài UIS tại SA. Chúng ta có<br /> thể tách những yếu tố này thành ba nhóm: nhóm nhân khẩu học, kinh tế (vĩ mô<br /> và cấu trúc) và hoạt động thị trường lao động.<br /> Luận cứ chính của bài viết này là sự gia tăng và quy mô lớn của UIS tại SA<br /> là do sự gia tăng của lực lượng lao động đô thị, thúc đẩy bởi sự gia tăng dân số<br /> đô thị và dân số ở độ tuổi lao động (AAP). Điều này là do ảnh hưởng của các giai<br /> đoạn liên tiếp của quá trình chuyển đổi nhân khẩu của nhóm các nước và thiếu<br /> hấp thụ mức độ gia tăng nhanh của EAP với tư cách là việc làm hưởng lương<br /> chính thức do sự trì trệ tương đối của các hoạt động kinh tế. Xu hướng thứ hai<br /> trở nên trầm trọng hơn do tác động của cuộc khủng hoảng nợ nước ngoài năm<br /> 1982 đối với SA, đợt điều chỉnh cơ cấu tiếp theo sau đó và sự thu hẹp quy mô<br /> hoạt động của Nhà nước nhằm thu xếp vốn để thanh toán nợ nước ngoài.<br /> Đối với các lập luận của trường phái cấu trúc và câu hỏi liệu các UIS sẽ<br /> dần dần biến mất khi một quốc gia phát triển, Bourguignon (trong ấn phẩm<br /> này) đã đưa ra lập luận. Ông cho rằng câu hỏi chính là định nghĩ về động thái<br /> của phi chính thức là gì: “Những gì chúng ta mong đợi, trên lí thuyết, tất<br /> nhiên là tăng trưởng kinh tế sẽ dần dần loại bỏ khu vực phi chính thức. Đây<br /> là điều chúng ta đã thấy ở các nước phát triển... Tại sao tại các nước đang<br /> phát triển nơi có mức độ tăng trưởng nhất định nhưng vẫn còn tình trạng<br /> phi chính thức tương đối dai dẳng? Đồng thời, dân số đô thị vẫn tăng... Một<br /> cách giải thích là cùng lúc diễn ra tăng trưởng, có thay đổi về kĩ thuật, có<br /> nghĩa là khu vực chính thức ngày càng tăng sản lượng nhưng lại không tạo<br /> được nhiều về việc làm”.<br /> <br /> <br /> và Rigolini (2006:2): “Về lâu dài, việc làm phi chính thức được xác định bởi các xu hướng trong chi phí<br /> tương đối lợi ích và của tình trạng phi chính thức”.<br /> 332 KINH TẾ PHI CHÍNH THỨC TẠI CÁC NƯỚC ĐANG PHÁT TRIỂN<br /> <br /> <br /> Liên quan đến tác động của các cuộc khủng hoảng nợ nước ngoài, tương<br /> tự như các lập luận của Boeri và van Ours (2008), chúng tôi có thể cho rằng<br /> không thể hiểu được sự gia tăng của UIS trong những năm 1980 nếu không<br /> xem xét tác động của cuộc khủng hoảng và các cuộc suy thoái sau đó đối với<br /> việc làm chính thức đô thị.<br /> Lập luận được phát triển theo hai cách. Trước tiên, chúng tôi sẽ so sánh<br /> các hình thái của diễn biến và các mức độ của UIS, dựa trên giá trị trung bình<br /> của khu vực và của các nhóm nước và sẽ nêu bật sự khác biệt giữa các nước<br /> này. Diễn biến của các yếu tố nhân khẩu học, kinh tế và sản xuất sẽ xác định<br /> tổng sản phẩm tỉ lệ phi chính thức đô thị và vai trò của khu vực công. Vai trò<br /> của các yếu tố này trở nên rõ ràng khi so sánh các quy mô khác nhau của UIS<br /> theo các nhóm quốc gia và các hình thái phát triển khác nhau.<br /> Diễn biến và cấu trúc của các yếu tố kinh tế xếp theo nhóm nước được<br /> xác định bởi cấu trúc của Tổng sản phẩm quốc nội (GIP) và năng suất của<br /> khu vực, hai yếu tố bị ảnh hưởng bởi các cuộc khủng hoảng liên tiếp. Trong<br /> số các nguyên nhân của tình trạng GIP và năng suất lao động bình quân trì<br /> trệ, chúng tôi quan tâm đến:<br /> i. Chuyển nhượng ròng để trả nợ nước ngoài;<br /> ii. Tích lũy vốn cố định gộp không đủ;<br /> iii. Vai trò của Nhà nước suy giảm, thể hiện qua sự suy giảm chi tiêu và<br /> việc làm công. Một khía cạnh cần xem xét là tỉ trọng rất thấp của chi tiêu công<br /> trong lĩnh vực quản lí nhà nước về lao động.<br /> Thứ hai, chúng tôi sẽ kiểm định một tập hợp các mối quan hệ bao gồm<br /> các yếu tố quyết định sự gia tăng UIS trong dài hạn, các quan hệ này sẽ xác<br /> định giới hạn mức gia tăng có thể đạt được. Chúng tôi đề xuất các yếu tố<br /> quyết định mức gia tăng của UIS sau đây (Xem hình 1):<br /> i. Tăng nguồn cung cấp lao động (PEA) trong dài hạn, do tăng dân số đô<br /> thị và tăng AAP và tỉ lệ lao động nữ (FAR);<br /> ii. Các yếu tố cơ cấu kinh tế dẫn đến việc suy giảm mức tăng GIP và dẫn<br /> đến tăng năng suất lao động trong khu vực chính thức, các thành tố của cầu<br /> lao động chính thức trong dài hạn. Giả định rằng chỉ có khu vực hiện đại tạo<br /> ra tăng trưởng GIP và năng suất lao động;<br /> iii. Sự ổn định tương đối của tỉ lệ thất nghiệp đô thị và khả năng khu vực<br /> chính thức (FS) không hấp thụ được dạng thất nghiệp này hoặc “tăng trưởng<br /> không tạo ra việc làm”, dẫn đến sự gia tăng nhanh về việc làm UIS.<br />  ĐỘNG THÁI VI MÔ - VĨ MÔ VÀ TÌNH TRẠNG NGHÈO 333<br /> <br /> Sơ đồ 1: Mối quan hệ trong việc xác định quy mô và sự phát triển của các UIS<br /> <br /> <br /> Dấn số:<br /> ▲AAP Cung lao động dài hạn:<br /> Yếu tố<br /> Dân số: ▲EAP ►▲UIS<br /> Xã hội-kinh tế Các yếu tố<br /> - dân số<br /> ▲RA nữ<br /> Kết quả thị trường lao động: ▲AAP<br /> ▲Việc làm chính thức ▲RA nữ<br /> <br /> Xu hướng cơ cấu: phi chính thức<br /> ▲Thât nghiệp Các yếu tố kinh tế:<br /> Giá xuất khẩu ▲Chênh thu nhập<br /> Giá xuất khẩu<br /> Tổng vốn Đầu tư cố định<br /> Nợ nước ngoài và Tổng vốn Đầu tư<br /> Yếu tố Chuyển nhượng ròng cố định<br /> Cầu lao động dài hạn:<br /> Kinh tế: Nợ nước ngoài và<br /> ▲GIP và ►UFS Chuyển nhượng<br /> Các cú sốc: ▲(GIP/nhân công) ròng<br /> Khủng hoảng nợ, điều<br /> chỉnh cơ cấu, và khủng<br /> hoảng tài chính<br /> <br /> <br /> <br /> Nguồn: Tác giả.<br /> <br /> <br /> Sau khi đánh giá sự phù hợp của các mối quan hệ này trong việc giải<br /> thích mức tăng việc làm UIS, bài viết sẽ đánh giá xem liệu cũng chính những<br /> yếu tố này có thể giới hạn việc mở rộng UIS:<br /> i. Mức tăng EAP sẽ chậm lại do mức tăng AAP và FAR sẽ chậm hơn, tiến<br /> qua giai đoạn cuối của quá trình chuyển đổi nhân khẩu, như ở Uruguay và<br /> Argentina;<br /> ii. Mức tăng GIP phi nông nghiệp (hoặc thành thị) cao hơn năng suất lao<br /> động trong khu vực chính thức sẽ tiếp tục làm tăng việc làm chính thức, với<br /> khả năng hấp thụ EAP lớn hơn;<br /> iii. Dư thừa nguồn cung lao động sẽ giảm nếu FS tiếp tục phát triển và<br /> việc làm trong UIS có xu hướng giảm.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 3. Tầm quan trọng của các xu hướng nhân khẩu<br /> <br /> Sự tăng vọt của UIS không thể diễn ra nếu không có sự tăng trưởng dài<br /> hạn rất mạnh của lực lượng lao động đô thị ở Nam Phi. Sự tăng trưởng này<br /> là do các quy trình sau: 1) việc chuyển từ giai đoạn đầu của quá trình chuyển<br /> đổi nhân khẩu sang các giai đoạn tiếp theo, 2) tăng mạnh dân số đô thị và<br /> 334 KINH TẾ PHI CHÍNH THỨC TẠI CÁC NƯỚC ĐANG PHÁT TRIỂN<br /> <br /> <br /> tăng AAP và, 3) tăng lực lượng lao động đô thị, gần như hoàn toàn do tăng<br /> AAP đô thị, và ở mức độ thấp hơn cũng do tăng FAR.<br /> <br /> 3.1 Các quốc gia xếp theo giai đoạn của quá trình chuyển đổi<br /> nhân khẩu<br /> Sự gia tăng nhanh chóng việc làm trong UIS diễn ra khi hầu hết các nước<br /> SA đang ở giai đoạn đầu và giữa của quá trình chuyển đổi nhân khẩu. Bảng<br /> 2 xếp mười nước được nhóm lại theo các giai đoạn của quá trình chuyển đổi<br /> trong năm năm đầu tiên của các giai đoạn năm năm từ 1960, 1980 và 2000.<br /> Cần lưu ý rằng các nước có tỉ lệ phi chính thức cao nhất, Bolivia, Colombia,<br /> Ecuador, Paraguay và Peru, cho đến trước giai đoạn 1980-1985 vẫn đang ở<br /> trong giai đoạn giữa của quá trình chuyển đổi, với mức sinh cao, từ 32 tới<br /> 42/1.000 người. Ngược lại, các nước với mức phi chính thức thấp hơn trong<br /> cùng giai đoạn năm năm này lại đang bước sang giai đoạn cuối của quá trình<br /> chuyển đổi với tỉ lệ sinh thấp hơn (và tăng trưởng tự nhiên thấp hơn), như<br /> Argentina, Chile và Uruguay và ở mức độ nào đó, Brazil.<br /> Giống như mức tăng trưởng dân số nhanh vào những năm 1960 và 1980<br /> đã góp phần gia tăng tình trạng phi chính thức ở một số nước, sự gia tăng này<br /> sẽ giảm khi các nước này đạt đến giai đoạn giữa và sau của quá trình chuyển<br /> đổi. Ngược lại, áp lực dân số ít hơn ở các nước đã đạt tới giai đoạn sau sẽ làm<br /> giảm tình trạng phi chính thức đô thị.<br /> Có thể nếu tổng cầu lao động giữ tốc độ tăng cao hơn so với tốc độ tăng<br /> trưởng của EAP, các quốc gia trong giai đoạn sau của quá trình chuyển đổi sẽ<br /> cần thêm nhân công. Nhu cầu này sẽ được đáp ứng, như đã diễn ra trên thực<br /> tế, thông qua nguồn lao động nhập cư từ các nước có nguồn dư thừa lao động,<br /> đó là tình trạng di cư hiện nay từ Bolivia và Peru tới Argentina và Chile và cho<br /> đến đầu năm 1980, từ Colombia, Ecuador và Peru tới Venezuela.<br /> Sự gia tăng đô thị hóa trong khu vực làm giảm tình trạng phi chính thức.<br /> Các quốc gia có đông dân cư nông thôn và có tình trạng di dân từ nông thôn<br /> ra thành thị có tỉ lệ phi chính thức cao. UIS sẽ tiếp tục tăng do tăng trưởng tự<br /> nhiên của AAP và di cư nội bộ.<br />  ĐỘNG THÁI VI MÔ - VĨ MÔ VÀ TÌNH TRẠNG NGHÈO 335<br /> <br /> Bảng 2: Nam Mỹ: các giai đoạn chuyển đổi nhân khẩu xếp theo mức sinh<br /> của các nước<br /> <br /> Các giai đoạn chuyển tiếp dân số<br /> Đầu Giữa Sau Hoàn thành<br /> TN: trong khoảng 32 và TN: trong khoảng 22 và<br /> TN: ? 42/1000 TN: ? 22/1000<br /> 42/1000 32/1000<br /> 1960 - 1965<br /> Bolivia (2.2) Chile (2.5) Argentina (1.6) Uruguay (1.2)<br /> Brasil (3.0) Paraguay (2.7)<br /> Colombia (3.0)<br /> Ecuador (2.9)<br /> Peru (2.9)<br /> Venezuela (3.6)<br /> 1980 - 1985<br /> Bolivia (2.1) Argentina (1.5) Uruguay (0.6)<br /> Ecuador (2.7) Brasil (2.3)<br /> Paraguay (2.9) Chile (1.6)<br /> Peru (2.4) Colombia (2.2)<br /> Venezuela (2.8)<br /> 2000 - 2005<br /> Bolivia (2.0) Argentina (1.0)<br /> Colombia (1.6) Brasil (1.3)<br /> Ecuador (1.2) Chile (1.1)<br /> Paraguay (2.0) Uruguay (0.04)<br /> Peru (1.4)<br /> Venezuela (1.8)<br /> <br /> <br /> Nguồn: ECLAC, Niên giám thống kê 2009. 1/Các giá trị bên cạnh tên quốc gia ứng<br /> với tỉ lệ tăng trưởng trung bình tự nhiên của dân số hàng năm trong thời gian năm năm.<br /> (%). TN: tỉ lệ sinh/1.000.<br /> <br /> <br /> 3.2 Hai nguồn gia tăng lực lượng lao động đô thị<br /> Hai nguồn tăng EAP là tăng AAP và tỉ lệ hoạt động. Nguồn chính khiến<br /> lực lượng lao động đô thị gia tăng nhanh ở các nước trong khu vực từ năm<br /> 1980 tới 2008 là AAP, tham gia vào gần như tất cả mức tăng của EAP trong<br /> giai đoạn: 2,9% của 3,0% EAP (trung bình hàng năm cho cả hai chỉ số, Bảng 3).<br /> Con số này cho thấy mức tăng trưởng nhanh dân số đô thị trong khu vực.<br /> 336 KINH TẾ PHI CHÍNH THỨC TẠI CÁC NƯỚC ĐANG PHÁT TRIỂN<br /> <br /> <br /> Bảng 3: Nam Mỹ: Các nguồn tăng lực lượng lao động đô thị theo giới tính,<br /> 1980-2008* (Tốc độ tăng trưởng tính bằng tỉ lệ phần trăm)<br /> <br /> Tổng Nam Nữ<br /> <br /> Lực lượng lao động đô thị (EAP) 3,0 2,9 4,3<br /> <br /> Dân số ở tuổi lao động đô thị (AAP) 2,9 2,9 2,9<br /> <br /> Tỉ lệ hoạt động đô thị:<br /> <br /> - Tỉ lệ tăng 0,1 -0,1 1,3<br /> <br /> - Chênh lệch điểm % 1,8 -1,3 15,4<br /> <br /> Nguồn: ECLAC và ILO.<br /> *: Giá tính từ đầu đến cuối kì. Đường trung bình di động trung tâm cho kết quả<br /> tương tự.<br /> <br /> <br /> Tác động của tỉ lệ hoạt động đô thị (UAR), nguồn thứ hai của tăng EAP,<br /> chỉ có ý nghĩa đối với phụ nữ, và kể cả trong trường hợp này tốc độ tăng hoạt<br /> động chiếm 30% tổng mức gia tăng EAP nữ tại đô thị từ năm 1980 đến năm<br /> 2008. Tỉ lệ tăng là 15,4 điểm phần trăm. Ngược lại, tỉ lệ hoạt động của nam<br /> đã giảm nhẹ (-0,1%), giảm 1,3 điểm phần trăm.<br /> Nhóm các nước có tỉ lệ tăng EAP đô thị thấp hơn - dưới mức trung bình<br /> khu vực – là các nước có tỉ lệ phi chính thức đô thị thấp hơn và các nước có<br /> EAP tăng nhanh nhất thường có tỉ lệ phi chính thức cao hơn.<br /> Uruguay, Argentina và Chile có tốc độ tăng lực lượng lao động đô thị thấp<br /> nhất từ năm 1980 đến 2008. Các nguyên nhân chính của tỉ lệ tăng thấp hơn<br /> là sự gia tăng của EAP nữ, do gia tăng AAP nữ và cũng có thể, ở một mức<br /> độ ít hơn, tăng tỉ lệ hoạt động nữ tại ba quốc gia. Ngược lại, Paraguay, Peru<br /> (Lima), Ecuador, Venezuela, Colombia và Bolivia có tỉ lệ EAP đô thị lớn hơn<br /> hơn mức trung bình, đạt tỉ lệ tăng trưởng trên 4% mỗi năm tại 50% các nước<br /> này. Trong các trường hợp của Ecuador và Peru tăng tỉ lệ hoạt động nữ là một<br /> nguồn tăng EAP nữ quan trọng.<br /> Vì vậy, có thể thiết lập một mối quan hệ trực tiếp giữa tăng dân số, AAP<br /> và tỉ lệ tăng lao động phi chính thức đô thị tại tất cả các nước (tính theo giá<br /> trị trung bình) và theo các nhóm nước, thông qua nghiên cứu tình trạng phi<br /> chính thức và diễn biến của tình trạng này. Chúng tôi phải nhấn mạnh sự gia<br /> tăng trong PEA nữ đô thị do sự gia tăng đáng kể trong tỉ lệ hoạt động và mức<br />  ĐỘNG THÁI VI MÔ - VĨ MÔ VÀ TÌNH TRẠNG NGHÈO 337<br /> <br /> gia tăng tỉ lệ này trong việc làm phi chính thức. Trong ngắn hạn, tăng AAP đô<br /> thị đã làm UIS tăng đáng kể.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 4. Diễn biến của các nền kinh tế Nam Mỹ và UIS<br /> <br /> 4.1 Các giai đoạn chính của diễn biến<br /> Cho đến cuối thập kỉ 1970, áp dụng mô hình của Khu vực Mỹ Latin, SA có<br /> tốc độ tăng trưởng kinh tế đáng khâm phục, thể hiện bởi diễn biến tích cực của<br /> GIP. Mặc dù có những biến động rõ rệt, từ năm 1950 đến năm 1979, SA có tốc<br /> độ tăng trưởng trung bình hàng năm khoảng 6%, với tổng số 11 năm có tỉ lệ<br /> trung bình trên mức này. Chỉ có một năm tăng trưởng âm (Đồ thị 3). Vào giữa<br /> những năm 1970 tăng trưởng GIP giảm so với những năm đầu của thập kỉ này,<br /> nhưng luôn có tỉ lệ dương và cao, mức thấp nhất là gần 3%, trong năm 1974<br /> và 1977.<br /> Ngược lại, từ 1980 đến 1982, giai đoạn 1988-1989, 1998 và 2001 tăng<br /> trưởng trung bình giảm mạnh. Sự sụp giảm đầu tiên là do tác động của cuộc<br /> khủng hoảng nợ nước ngoài trong khu vực và sự sụp giảm thứ hai và thứ ba<br /> là do cuộc khủng hoảng tài chính quốc tế, trong đó có tác động nghiêm trọng<br /> của cuộc khủng hoảng tín dụng và ngân hàng tại hầu hết các nước trong khu<br /> vực. Từ năm 1980 đến 2002, tốc độ tăng trưởng dao động khoảng 3%, với bảy<br /> năm tăng trưởng âm, cho đến giai đoạn gần đây khi xuất khẩu nông sản và<br /> khai khoáng tăng trưởng trong giai đoạn 2003-2008, thì tốc độ tăng trưởng<br /> hàng năm dao động trở lại trong khoảng 6%, trong đó chỉ có hai năm cao hơn<br /> mức này.<br /> Tóm lại, sự kiện dẫn đến việc giảm tốc độ tăng trưởng trung bình từ 6%<br /> xuống 3% là cuộc khủng hoảng nợ nước ngoài đầu những năm 19808. Cú sốc<br /> đầu tiên được bồi thêm bởi cú sốc thứ hai do điều chỉnh cơ cấu và cải cách cơ<br /> <br /> 8<br /> Nhiều nước đang phát triển có nhu cầu vay vốn, đã có các khoản nợ nước ngoài lớn trong những năm<br /> bảy mươi; đầu thập niên 1980 lãi suất tăng mạnh trên thị trường toàn cầu, nhiều nước đã rơi vào khủng<br /> hoảng thanh toán, “khủng hoảng nợ”. Các khoản nợ lớn buộc họ phải thắt chặt ngân sách vì phần lớn các<br /> khoản nợ là của chính phủ và các doanh nghiệp nhà nước, sử dụng vốn vay cho các dự án có lợi nhuận<br /> thấp hoặc thời gian hoàn vốn lâu. Vào giữa thập kỉ đó hầu hết các nước bắt đầu thực hiện các cơ chế khác<br /> nhau để cơ cấu lại các khoản nợ nước ngoài lớn và thanh toán nợ. Xem Stewart (1995) và Thomas (2002).<br /> 338 KINH TẾ PHI CHÍNH THỨC TẠI CÁC NƯỚC ĐANG PHÁT TRIỂN<br /> <br /> <br /> cấu tự do hóa vào đầu những năm 1990 ở hầu hết các quốc gia. Cuối cùng,<br /> tác động thứ ba đến từ cuộc khủng hoảng tài chính quốc tế cũng như trong<br /> các hệ thống ngân hàng quốc gia ở một số nước vào năm 1998.<br /> Đồ thị 3<br /> <br /> Mỹ Latin: Tổng vốn cố định, 1950 - 2008<br /> ( % GIP)<br /> % GIP<br /> 26.0<br /> <br /> 24.0<br /> <br /> 22.0<br /> <br /> 20.0<br /> <br /> 18.0<br /> <br /> 16.0<br /> <br /> 14.0<br /> <br /> 12.0<br /> <br /> 10.0<br /> 50 53 56 59 62 65 68 71 74 77 80 83 86 89 92 95 98 01 04 07<br /> <br /> Nam Mỹ Mỹ Latin<br /> <br /> <br /> <br /> Nguồn: ECLAC.<br /> <br /> <br /> 4.2 Mối quan hệ giữa diễn biến của GIP và UIS<br /> Nếu gắn diễn biến của GIP với diễn biến UIS tại SA từ những năm 1970,<br /> được mô tả ở phần đầu của bài viết này (Đồ thị 1), chúng ta có thể thấy mối<br /> quan hệ nghịch đảo. Tốc độ tăng GIP trong khu vực giảm từ mức cao vào đầu<br /> năm 1970 trong khi UIS liên tục tăng. Các giai đoạn có thể được phân biệt<br /> thông qua kết hợp giữa hai lộ trình. Chúng ta hãy xem xét sự kết hợp này.<br /> i. Trong nửa đầu các năm 1970, GIP có tốc độ tăng cao cho đến năm 1974,<br /> tuy vậy UIS vẫn tăng 5 điểm phần trăm. Có vẻ như đợt tăng đầu tiên này của<br /> UIS là do mức tăng dân số đô thị khá nhanh;<br /> ii. Từ năm 1975 đến 1979, GIP tăng trưởng vẫn ở mức cao, ngoại trừ năm<br /> 1977 và quy mô của UIS ổn định ở tỉ lệ 40% việc làm đô thị, chỉ tăng vào năm<br /> 1979 lên khoảng 42,5%. Mức tăng nhanh cung lao động chủ yếu được hấp thụ<br /> qua các công việc hưởng lương chính thức, qua đó làm tăng mức thất nghiệp<br /> và di cư đến các nước SA khác như Venezuela và bên ngoài khu vực;<br />  ĐỘNG THÁI VI MÔ - VĨ MÔ VÀ TÌNH TRẠNG NGHÈO 339<br /> <br /> iii. Từ năm 1980 đến 1985, với cuộc khủng hoảng nợ nước ngoài năm<br /> 1982, GIP có tỉ lệ âm trong giai đoạn 1980-1983, lần đầu tiên kể từ năm<br /> 1950. Tỉ lệ UIS tăng đến 43,5% cho đến năm 1984;<br /> iv. Từ 1986 đến 1990, tỉ lệ tăng GIP giảm và âm vào năm 1988 và năm<br /> 1989, dẫn đến sự gia tăng UIS đến gần 45% việc làm đô thị. Sự hồi phục tạm<br /> thời của tăng trưởng GIP vào năm 1990, trước khi diễn ra đợt điều chỉnh vào<br /> đầu những năm 90, dẫn đến giảm tỉ lệ phi chính thức xuống dưới 40%;<br /> v. Từ năm 1991 đến 2003, mặc dù tăng trưởng GDP đạt mức trung bình<br /> và cao cho đến năm 1995, UIS tăng từ khoảng 40% đến 47,5% vào năm 1997.<br /> Điều chỉnh cơ cấu vào đầu những năm 1990, dẫn đến giảm việc làm trong<br /> lĩnh vực sản xuất và trong các cơ quan chính phủ, đã thúc đẩy bước nhảy vọt<br /> này. Mức tăng trưởng GDP âm năm 1998 và 2001 đã đẩy UIS tăng từ 47,5%<br /> năm 1998 lên đến 52,5% vào năm 2003;<br /> vi. Cuối cùng, với sự tăng trưởng GDP mạnh mẽ trong giai đoạn 2003-2007,<br /> tỉ lệ UIS giảm 5 điểm phần trăm từ 52,5 xuống 47,5%, trở lại mức năm 1998, và<br /> thậm chí trên mức đỉnh 44% của năm 1990.<br /> Từ năm 1980 đến 1990 xu hướng tăng UIS là do cuộc khủng hoảng năm<br /> 1982. Tuy nhiên, diễn biến vừa được mô tả rõ ràng cho thấy xu hướng giảm<br /> GIP từ năm 1990 đến 2003 là kết quả của hai giai đoạn GIP có tốc độ tăng<br /> trưởng âm trong giai đoạn này, 1988-1989 và 1998-2001. Các giai đoạn này<br /> đã củng cố xu hướng đi lên của UIS, tăng hơn 12,5 điểm phần trăm trong 13<br /> năm. Kết luận là có mối quan hệ nghịch đảo giữa sự sụt giảm GIP và tăng<br /> UIS, trung bình khoảng một điểm phần trăm mỗi năm.<br /> <br /> 4.3 Tác động của cuộc khủng hoảng nợ nước ngoài, sự trì trệ của<br /> năng suất lao động và tác động của nó lên UIS<br /> Cuộc khủng hoảng nợ nước ngoài năm 1982 đã làm tăng vọt tỉ lệ nợ trên giá<br /> trị trung bình GIP của khu vực (Đồ thị 4). Từ năm 1980 đến năm 1985 tỉ lệ này<br /> tăng gấp đôi từ 24% lên 50% GIP, và giảm xuống 30% trong các năm 1995-1997.<br /> Với cuộc khủng hoảng tài chính ở các nước đang phát triển mà khởi đầu là cuộc<br /> khủng hoảng châu Á vào cuối những năm 1990, tỉ lệ nợ nước ngoài trên GIP đạt<br /> đỉnh 55% vào các năm 2002-2003. Trong bối cảnh chuyển nhượng ròng âm trầm<br /> trọng (trừ giai đoạn 1992-1999) thì cuộc khủng hoảng này đã ảnh hưởng tiêu<br /> cực đến đầu tư, tăng trưởng kinh tế và năng suất sản xuất.<br /> 340 KINH TẾ PHI CHÍNH THỨC TẠI CÁC NƯỚC ĐANG PHÁT TRIỂN<br /> <br /> <br /> Đồ thị 4 Đồ thị 5<br /> Nam Mỹ và Mỹ Latin: Nợ nước ngoài, 1980 - 2008 Nam Mỹ: Chuyển nhượng ròng, 1980- 2008<br /> ( % GIP) (Triệu USD điều chỉnh lạm phát thời điểm năm 2000)<br /> % GIP<br /> 60.0 30000<br /> <br /> 20000<br /> <br /> 10000<br /> 50.0<br /> 0<br /> <br /> - 10000<br /> 40.0 - 20000<br /> <br /> - 30000<br /> <br /> 30.0 - 40000<br /> <br /> - 50000<br /> <br /> - 60000<br /> 20.0<br /> - 70000<br /> <br /> - 80000<br /> <br /> 10.0 - 90000<br /> 80 82 84 86 88 90 92 94 96 98 00 02 04 06 08 80 82 84 86 88 90 92 94 96 98 00 02 04 06 08<br /> <br /> Nam Mỹ Đa thức (Nam Mỹ)<br /> Nam Mỹ Mỹ Latin<br /> <br /> <br /> <br /> Nguồn: ECLAC, tính toán của tác giả.<br /> <br /> <br /> Số lượng lớn dòng tiền chuyển ra nước ngoài đã làm giảm mức tái đầu tư<br /> và đầu tư mới. Mức thanh toán nợ nước ngoài cao làm giảm chi tiêu xã hội<br /> hiện tại và đầu tư công cho cơ sở hạ tầng. Ngoài ra, quy mô và năng lực của<br /> các quốc gia trong việc quản lí các nền kinh tế cũng bị suy giảm và suy yếu<br /> trầm trọng. Đặc biệt điều này đã khuyến khích tình trạng trốn thuế và lao<br /> động phi chính thức phát triển.<br /> Mặt khác, diễn biến của tổng vốn cố định (GFCF: đầu tư tư nhân và<br /> công) như là một tỉ lệ phần trăm của GIP (hệ số đầu tư/GIP), cho thấy một<br /> giai đoạn tăng kéo dài tính trung bình đạt đỉnh 25% tại khu vực trong giai<br /> đoạn 1975-1978. Tăng từ mức sàn 16% năm 1965 lên mức trần 25% vào<br /> năm 1975-1978 (Đồ thị 6), sau đó giảm xuống còn 16% vào năm 2003. Và<br /> cuối cùng, tỉ lệ này phục hồi một phần ở mức 20% năm 2008.<br /> So sánh tiến triển của GFCF với diễn biến của tình trạng phi chính thức kể từ<br /> năm 1970 (Đồ thị 1), chúng ta có thể xác định hai giai đoạn chính. Trong khi đầu<br /> tư tăng lên, đặc biệt là trong giai đoạn năm 1974 và 1977, tình hình phi chính thức<br /> đã không tăng hoặc chỉ tăng nhẹ. Thay vào đó, với cuộc khủng hoảng nợ, hệ số đầu<br /> tư trên GIP giảm trong giai đoạn 1984-1985, xuống trên 16%, quay trở lại mức sàn<br /> của chu kì dài bắt đầu vào năm 1965. Trước tiên, UIS tăng trong giai đoạn 1982<br /> và 1990 và sau đó tăng tốc, trong khi hệ số đầu tư/GIP dao động quanh mức 18%.<br />  ĐỘNG THÁI VI MÔ - VĨ MÔ VÀ TÌNH TRẠNG NGHÈO 341<br /> <br /> Đồ thị 6<br /> <br /> <br /> Mỹ Latin: Tổng vốn cố định, 1950 - 2008<br /> ( % GIP)<br /> % GIP<br /> 26.0<br /> <br /> 24.0<br /> <br /> 22.0<br /> <br /> 20.0<br /> <br /> 18.0<br /> <br /> 16.0<br /> <br /> 14.0<br /> <br /> 12.0<br /> <br /> 10.0<br /> 50 53 56 59 62 65 68 71 74 77 80 83 86 89 92 95 98 01 04 07<br /> <br /> Nam Mỹ Mỹ Latin<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Nguồn: ECLAC, tính toán của tác giả.<br /> <br /> <br /> Kết cục diễn biến của các nền kinh tế SA là tình trạng lỗ ròng tài nguyên<br /> và hệ số đầu tư trên GIP thấp. Điều này khiến GIP bình quân đầu người và<br /> GIP trên đầu nhân công (proxy cho năng suất lao động trung bình) rơi vào trì<br /> trệ từ năm 1980 đến trước khi GIP tăng năm 2003 (Đồ thị 7). Trước khi xảy<br /> ra cuộc khủng hoảng nợ, vào đầu những năm 1980, cả hai chỉ số cho thấy xu<br /> hướng tăng trung bình của khu vực. Sau đó, GIP bình quân đầu người tăng<br /> nhẹ và năng suất lao động trung bình giảm đến năm 2003.<br /> Đồ thị 7 và 8 lần lượt cho thấy diễn biến của GIP bình quân đầu người và<br /> đầu nhân công trong giai đoạn 1950-1970, tính theo USD được điều chỉnh<br /> theo lạm phát, và các chỉ số biến động. Đồ thị 7 cho thấy mức gia tăng đáng<br /> kể GIP trên mỗi nhân công trong giai đoạn 1950 và 1980. Giữa các năm 1974<br /> và 1980, sự gia tăng đáng kể GIP trên mỗi nhân công cao hơn mức tăng GIP,<br /> và nhờ đó có thể hấp thụ được nhiều việc làm hơn và làm chậm sự gia tăng<br /> tỉ lệ UIS.<br /> Sự suy giảm GIP trên mỗi nhân công là kết quả của cuộc khủng hoảng<br /> vào đầu những năm 1980 và xu hướng đi xuống của nó cho đến năm 2003<br /> trước tiên có thể gắn với biến động của tình trạng phi chính thức cho đến<br /> năm 1991 - với điều chỉnh cơ cấu - và mức tăng nhanh liên tục cho đến<br /> 342 KINH TẾ PHI CHÍNH THỨC TẠI CÁC NƯỚC ĐANG PHÁT TRIỂN<br /> <br /> <br /> năm 2003. Cuối cùng, tình trạng phi chính thức đã giảm trong giai đoạn<br /> tăng trưởng do bùng nổ xuất khẩu nông và khoáng sản trong giai đoạn<br /> 2003-2008.<br /> Trong Đồ thị 8, chúng ta có thể quan sát thấy diễn biến của GIP bình quân<br /> đầu người nói chung đi theo xu hướng của chỉ số GIP trên mỗi công nhân, cả<br /> khi lên và xuống, nhưng chỉ số của GIP bình quân đầu người ở mức độ cao<br /> hơn, đặc biệt là kể từ khi điều chỉnh cơ cấu trong những năm 1990. Điều này<br /> có thể được giải thích bởi loại hình tăng trưởng diễn ra sau đợt điều chỉnh,<br /> tập trung vào xuất khẩu nguyên liệu thô và mở rộng các dịch vụ công cộng,<br /> đô thị công nghệ cao, GIP bình quân đầu người tăng mạnh – kèm theo bất<br /> bình đẳng lớn hơn - trong khi việc làm chính thức trong các lĩnh vực hoạt<br /> động cho năng suất cao chỉ tăng rất ít.<br /> <br /> <br /> Đồ thị 7 Đồ thị 8<br /> <br /> Nam Mỹ : GDP đầu người và đầu lao động, 1950 - 2008 Nam Mỹ: Chỉ số GDP đầu người và đầu lao động1<br /> (USD điều chỉnh lạm phát thời điểm năm 2000) và IUS2, 1970 - 2008. Chỉ số(100=1970)<br /> USD Tỉ lệ UIS Chỉ số<br /> 11000 57 180<br /> <br /> 9900 54 170<br /> <br /> 8800 51 160<br /> <br /> 7700 48<br /> 150<br /> 6600 45<br /> 140<br /> 5500 42<br /> 130<br /> 4400 39<br /> 120<br /> 3300 36<br /> <br /> 2200 33 110<br /> <br /> 1100 30 100<br /> 50 53 56 59 62 65 68 71 74 77 80 83 86 89 92 95 98 01 04 07 70 72 74 76 78 80 82 84 86 88 90 92 94 96 98 00 02 04 06 08<br /> GDP đầu người GDP đầu lao động GDP đầu người GDP đầu lao động UIS<br /> 1: USD điều chỉnh lạm phát thời điểm năm 2000)<br /> Tỉ lệ UIS 6 per. T.bình di động (Tỉ lệ UIS)<br /> 2: Tỉ lệ UIS<br /> <br /> <br /> <br /> Nguồn: ECLAC, tính toán của tác giả.<br /> <br /> <br /> Mức độ GIP trên mỗi nhân công thấp so với GIP bình quân đầu người, và<br /> xu hướng giảm có mối liên hệ với sự gia tăng của tình trạng phi chính thức.<br /> Mức lợi nhuận thấp nhất là mức của các doanh nghiệp nhỏ và siêu nhỏ và<br /> năng lực đầu tư vốn cố định thấp hoặc không tồn tại của các doanh nghiệp<br /> này, được bù lại bằng khả năng hấp thụ rất lớn đối với UIS có mức lương thấp.<br /> Đồ thị 9 cho thấy mức độ và những thay đổi trong năng suất lao động<br />  ĐỘNG THÁI VI MÔ - VĨ MÔ VÀ TÌNH TRẠNG NGHÈO 343<br /> <br /> quốc gia (không chỉ năng suất đô thị) của các nhóm nước9. Xem xét đồ thị cho<br /> phép chúng ta nhận thấy:<br /> i. Các quốc gia có UIS nhỏ nhất là các nước có năng suất lao động cao<br /> nhất, trên mức trung bình khu vực. Đây là trường hợp của Argentina và<br /> Uruguay, và Venezuela dù có lúc lên lúc xuống.<br /> ii. Ngược lại, các quốc gia có mức năng suất lao động bình quân thấp<br /> hơn và thấp dưới mức trung bình có tỉ lệ UIS cao hơn. Mặc dù năng suất lao<br /> động bình quân tăng lên sau điều chỉnh cơ cấu trong những năm 1990, Peru<br /> và Colombia thuộc nhóm các quốc gia này, cùng với Bolivia và Paraguay, và<br /> Ecuador cho tới năm 2007.<br /> iii. Ở mức độ trung bình của GIP trên mỗi nhân công là Brazil và Chile. Năng<br /> suất lao động của Brazil tăng lên bằng mức trung bình khu vực, và của Chile tăng<br /> rất mạnh kể từ năm 1989 và đang ở trên mức trung b