Đừng thoát ly hoàn cảnh lịch sử khi tiếp cận tư tưởng và nhân cách Giáo sư Trần Đức Thảo

DiÔn ®µn c¸c vÊn ®Ò KHXH&NV<br /> <br /> Đừng thoát ly hoàn cảnh lịch sử khi tiếp cận<br /> tư tưởng và nhân cách Giáo sư Trần Đức Thảo<br /> NguyÔn TiÕn Dòng(*)<br /> Tãm t¾t: PhÐp biÖn chøng duy vËt chØ râ, kh«ng thÓ tho¸t ly hoµn c¶nh lÞch sö khi<br /> xem xÐt c¸c sù vËt hiÖn t−îng, nhÊt lµ vÒ con ng−êi. §ã còng t©m nguyÖn cña ng−êi<br /> viÕt bµi nµy, muèn cã mét c¸i nh×n chung khi tiÕp cËn vÒ nh÷ng gi¸ trÞ khoa häc vµ<br /> nh©n c¸ch cña Gi¸o s− TrÇn §øc Th¶o (1917-1993). Bµi viÕt lµ kÕt qu¶ nh©n thêi<br /> ®iÓm t¸c gi¶ ph¶n biÖn t¸c phÈm “TriÕt gia TrÇn §øc Th¶o: Di c¶o, håi øc, kû niÖm”<br /> do NguyÔn Trung Kiªn s−u tÇm vµ biªn so¹n. Néi dung bµi viÕt t×m hiÓu vµ gãp phÇn<br /> lµm s¸ng tá phÇn nµo vai trß vµ vÞ trÝ cña Gi¸o s− TrÇn §øc Th¶o trong nh÷ng thµnh<br /> tùu cña ®Êt n−íc nãi chung, víi nÒn khoa häc n−íc nhµ nãi riªng th«ng qua c¸c ®¸nh<br /> gi¸ vµ nhËn ®Þnh cña c¸c nhµ khoa häc vµ c¸c nhµ l·nh ®¹o cña ViÖt Nam.<br /> Tõ khãa: TriÕt häc, TrÇn §øc Th¶o, HiÖn t−îng häc, Chñ nghÜa duy vËt, Gi¶i<br /> th−ëng Hå ChÝ Minh<br /> 1.( *)Vµo thêi ®iÓm ®Çu nh÷ng n¨m<br /> 1994, khi t×m tµi liÖu vÒ chñ nghÜa hiÖn<br /> sinh (lµ ®Ò tµi nghiªn cøu sinh), t«i thÊy<br /> r»ng, vµo thêi ®iÓm nµy tµi liÖu nghiªn<br /> cøu vÒ chñ nghÜa hiÖn sinh nãi riªng vµ<br /> triÕt häc ph−¬ng T©y nãi chung rÊt<br /> khan hiÕm, ngo¹i trõ mét sè tµi liÖu ®·<br /> ®−îc xuÊt b¶n tr−íc n¨m 1975 ë miÒn<br /> Nam ViÖt Nam. MÆc dï lóc bÊy giê,<br /> NghÞ quyÕt 01 vÒ C«ng t¸c lý luËn trong<br /> giai ®o¹n hiÖn nay ®−îc Bé ChÝnh TrÞ<br /> ban hµnh ngµy 28/3/1992, ®· ®i vµo cuéc<br /> sèng h¬n 2 n¨m vµ ®· th¸o gì cho giíi<br /> khoa häc, nhÊt lµ khoa häc x· héi, khái<br /> <br /> PGS.TS. TriÕt häc, Tr−êng §¹i häc Khoa häc,<br /> §¹i häc HuÕ.<br /> <br /> (*)<br /> <br /> ®Þnh kiÕn khi nh×n vÒ v¨n hãa vµ con<br /> ng−êi ph−¬ng T©y hiÖn ®¹i(*).<br /> Khi nghiªn cøu vÒ chñ nghÜa hiÖn<br /> sinh th× kh«ng thÓ kh«ng biÕt vÒ HiÖn<br /> t−îng häc (phenomenology) cña E.<br /> Husserl v× kh«ng cã hiÖn t−îng häc th×<br /> nh÷ng t− t−ëng hiÖn sinh trong qu¸ khø<br /> vµ hiÖn t¹i m·i m·i chØ lµ nh÷ng m¶nh<br /> vì vÒ nh©n sinh. HiÖn t−îng häc ®· cho<br /> chñ nghÜa hiÖn sinh mét nÒn t¶ng lý<br /> luËn, c¬ së khoa häc ®Ó nh÷ng mÈu hiÖn<br /> Gi¸o s− Bïi §¨ng Duy - ng−êi h−íng dÉn khoa<br /> häc trong qu¸ tr×nh t«i lµm luËn ¸n, yªu cÇu t«i<br /> nªn c©n nh¾c khi lùa chän h−íng nghiªn cøu cña<br /> luËn ¸n, bëi theo «ng, nghiªn cøu vÒ ph−¬ng T©y<br /> kh«ng thuËn lîi v× mét bé phËn c¸c nhµ khoa häc<br /> vÉn cho r»ng nghiªn cøu vÒ ph−¬ng T©y lµ xa xØ<br /> phÈm, kh«ng g¾n víi thùc tÕ.<br /> <br /> (*)<br /> <br /> 30<br /> sinh ®−îc x©u chuçi thµnh h×nh hµi víi<br /> chiÒu cao ngÊt ng−ëng cña c¸i t«i chñ<br /> thÓ. HiÖn t−îng häc lÊy m« t¶ lµm lý do<br /> tån t¹i, c¸i nh×n cña chñ thÓ lµ sù ban<br /> trao ý nghÜa cho hiÖn h÷u. HiÖn t−îng<br /> vµ b¶n chÊt lµ nhÊt nguyªn nªn kh«ng<br /> thÓ chia t¸ch. Quan niÖm ®ã kh¸ míi<br /> mÎ víi chóng t«i.<br /> §Ó hiÓu HiÖn t−îng häc, giíi nghiªn<br /> cøu khoa häc t×m ®Õn c¸c Ên phÈm ®−îc<br /> c¸c häc gi¶ ë miÒn Nam ViÖt Nam ph¸t<br /> hµnh tr−íc n¨m 1975, trong ®ã ®¸ng<br /> chó ý vµ tr©n träng lµ 2 tµi liÖu cña häc<br /> gi¶ TrÇn Th¸i §Ønh: HiÖn t−îng häc lµ<br /> g×? vµ TriÕt häc hiÖn sinh. TrÇn Th¸i<br /> §Ønh lµ linh môc, TiÕn sü TriÕt häc cña<br /> ViÖn §¹i häc C«ng gi¸o Paris (Institut<br /> Catholique de Paris) n¨m 1960. Tuy<br /> vËy, víi môc ®Ých: “T«i ®· cè g¾ng viÕt<br /> sao võa dÔ hiÓu, võa kh«ng ®¬n gi¶n<br /> hãa nh÷ng vÊn ®Ò phøc t¹p” (TrÇn Th¸i<br /> §Ønh, 2005, tr.8) nªn trong chõng mùc<br /> nµo ®ã c¸c tµi liÖu cña «ng kh«ng tr¸nh<br /> khái ý nghÜa phæ cËp.<br /> Theo ®¸nh gi¸ cña Gi¸o s− Bïi<br /> §¨ng Duy, vÒ mãn hiÖn t−îng häc vµ<br /> hiÖn sinh ë ViÖt Nam th× “kh«ng ai qua<br /> ®−îc TrÇn §øc Th¶o ®©u, tÇm cì thÕ<br /> giíi ®Êy”. ChÝnh nhËn xÐt nµy ®· ch©m<br /> ngßi cho nh÷ng nç lùc cña t«i trong viÖc<br /> t×m hiÓu vÒ nh÷ng cèng hiÕn khoa häc<br /> mµ Gi¸o s− TrÇn §øc Th¶o ®· ®Ó l¹i cho<br /> ®êi, ®−îc t¹o ra trong mét giai ®o¹n lÞch<br /> sö ®Çy gian khã. §ã lµ thêi kú lÞch sö<br /> mµ c¶ d©n téc −u tiªn tÊt c¶ ®Ó thùc<br /> hiÖn cho ®−îc kh¸t väng thèng nhÊt ®Êt<br /> n−íc, ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x·<br /> héi. §ã lµ thêi kú mµ “DÉu mét c©y<br /> ch«ng trõ giÆc Mü. H¬n ngh×n trang<br /> giÊy luËn v¨n ch−¬ng”(*) ®−îc ghi nhËn<br /> nh− lµ h¬i thë tù nhiªn cña cuéc sèng.<br /> Tè H÷u, TiÔn ®−a (Bµi th¬ viÕt tÆng §¹i t−íng<br /> NguyÔn ChÝ Thanh th¸ng 9/1964 tr−íc lóc §¹i<br /> <br /> Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 7.2015<br /> <br /> Lµ triÕt gia cã tªn trong tõ ®iÓn triÕt<br /> häc ch©u ¢u, triÕt gia TrÇn §øc Th¶o ®·<br /> tõ ®Ønh cao cña chñ nghÜa duy t©m<br /> chuyÓn sang ®Ønh cao cña chñ nghÜa duy<br /> vËt, ng−êi mµ vµo nh÷ng n¨m 19491950 lµm tèn bao giÊy mùc cña b¸o giíi<br /> ch©u ¢u bëi cuéc tranh luËn næi tiÕng vÒ<br /> häc thuËt gi÷a «ng vµ Jean-Paul Sartre<br /> (1905-1980), triÕt gia ®¹i thô cña chñ<br /> nghÜa hiÖn sinh. “«ng lµ hiÖn t−îng tiªu<br /> biÓu cña ng−êi trÝ thøc ViÖt Nam thÕ kû<br /> XX, ng−êi võa lµ s¶n phÈm, võa lµ n¹n<br /> nh©n cña thêi ®¹i; ®ång thêi còng lµ<br /> ng−êi gãp phÇn t¹o ra thêi ®¹i. ¤ng<br /> kh«ng thÓ thµnh thiªn tµi mµ chØ lµ mét<br /> ‘thÇn ®ång triÕt häc’, v× ®· chÊp nhËn<br /> lµm mét trÝ thøc hiÕn th©n cho c¸ch<br /> m¹ng” (Lêi cña GS. Ph¹m Thµnh H−ng<br /> - ng−êi tæ chøc biªn so¹n t¸c phÈm<br /> “TriÕt gia l÷ hµnh TrÇn §øc Th¶o”).<br /> Mét trong nh÷ng nguyªn nh©n lµm<br /> cho c¸c nghiªn cøu vÒ triÕt häc cña Gi¸o<br /> s− TrÇn §øc Th¶o khã thÈm thÊu vµo<br /> thùc tiÔn lµ v× «ng viÕt b»ng Ph¸p ng÷<br /> vµ chñ yÕu lµ ®−îc giíi thiÖu ë n−íc<br /> ngoµi, trong khi thùc tiÔn ®Êt n−íc giai<br /> ®o¹n nµy l¹i xem nh÷ng g× kh«ng phôc<br /> vô trùc tiÕp cho c¸c nhiÖm vô chiÕn l−îc<br /> th× cã thÓ chê ®îi. T«i cho r»ng tÊt c¶<br /> C«ng d©n cña n−íc ViÖt Nam D©n chñ<br /> Céng hßa kh«ng hoµi nghi vµ l¨n t¨n vÒ<br /> ®iÒu nµy, khi mµ trÎ em ®Õn tr−êng<br /> ph¶i ®éi mò r¬m, ng−êi n«ng d©n ph¶i<br /> tay cµy tay sóng, ng−êi c«ng nh©n ph¶i<br /> thay ca trùc chiÕn, nh÷ng trai tr¸ng<br /> thanh niªn ph¶i ë tiÒn tuyÕn, ph¶i ra<br /> chiÕn tr−êng... vµ trong hoµn c¶nh ®ã<br /> th× “C¸i g× cã lý, c¸i Êy tån t¹i, c¸i g× tån<br /> t¹i, c¸i Êy cã lý” (Ce quy a raison, existe,<br /> ce quy existe, a raison) - h¹t nh©n duy<br /> lý cña Hegel (1770-1831) d−êng nh− cã<br /> vÎ x¸c thùc.<br /> <br /> (*)<br /> <br /> t−íng vµo chiÕn tr−êng miÒn Nam).<br /> <br /> §õng tho¸t ly hoµn c¶nh lÞch sö…<br /> <br /> VÒ sù nghiÖp khoa häc cña m×nh,<br /> Gi¸o s− TrÇn §øc Th¶o ®· kh¼ng ®Þnh:<br /> “HiÖn t−îng luËn cña Husserl t«i ®· gi¶i<br /> quyÕt xong. VÊn ®Ò b©y giê lµ phong<br /> phó hãa, chÝnh x¸c hãa chñ nghÜa Marx<br /> vµ ph¸t triÓn chñ nghÜa Marx, ®óng<br /> theo tinh thÇn duy vËt biÖn chøng. T«i<br /> tËp trung luËn chøng khoa häc vÒ biÖn<br /> chøng cña lÞch sö loµi ng−êi. Nh−ng<br /> ®iÒu quan träng lµ ph¶i ph¸t triÓn lý<br /> thuyÕt vÒ biÖn chøng ®Ó kh¸i qu¸t sù<br /> vËn ®éng cña tù nhiªn, x· héi, ng«n<br /> ng÷, ý thøc. Ph¶i ph©n tÝch, lý gi¶i c¸i<br /> biÖn chøng cña quan hÖ cña vò trô, gi÷a<br /> tù nhiªn vµ con ng−êi, gi÷a sinh lý x·<br /> héi vµ t©m thÇn. Nh−ng muèn thÕ ph¶i<br /> ph¸t triÓn triÕt häc. Ph¶i thèng nhÊt<br /> logic nh− lµ h×nh thøc tæng qu¸t cña<br /> vËn ®éng thêi gian. TÝnh lý luËn vµ thùc<br /> tiÔn cña cuéc ®Êu tranh trªn lÜnh vùc<br /> triÕt häc, t− t−ëng, v¨n hãa lµ ë nh÷ng<br /> vÊn ®Ò Êy. §©y lµ cuéc ®Êu tranh quyÕt<br /> liÖt víi mäi biÓu hiÖn cña ph−¬ng ph¸p<br /> t− duy siªu h×nh, gi¸o ®iÒu vµ mäi luËn<br /> ®iÖu xuyªn t¹c chñ nghÜa Marx vµ t−<br /> t−ëng triÕt häc tiÕn bé. ChØ cã nh− vËy<br /> míi hiÓu ®−îc nh÷ng gi¸ trÞ bÒn v÷ng<br /> cña con ng−êi nãi chung, míi ph¸t triÓn<br /> ®−îc tÝnh nh©n v¨n cña triÕt häc M¸cxÝt ®Ó hiÖn thùc hãa thµnh ®êi sèng,<br /> thµnh sù sèng cña x· héi loµi ng−êi”(*).<br /> ‘HiÖn t−îng luËn cña Husserl t«i ®·<br /> gi¶i quyÕt xong’, nÕu kh«ng am t−êng vÒ<br /> triÕt häc th× cã thÓ kh«ng lay ®éng, cßn<br /> ng−îc l¹i th× kh«ng thÓ kh«ng th¸n<br /> phôc. Ngay nh− L−u Phãng §ång - mét<br /> trong nh÷ng ng−êi ®i tiªn phong trong<br /> nghiªn cøu vÒ triÕt häc ph−¬ng T©y vµ<br /> lµ c©y bót l·o luyÖn cña Trung Quèc khi viÕt vÒ HiÖn t−îng häc còng vÉn lµm<br /> (*)<br /> DÉn theo: Cï Huy Chö, “Gi¸o s− TrÇn §øc<br /> Th¶o - BiÓn quª h−¬ng trÇm t− triÕt häc”, trong<br /> TriÕt gia TrÇn §øc Th¶o: Di c¶o, håi øc, kû niÖm<br /> do NguyÔn Trung Kiªn s−u tÇm vµ biªn so¹n.<br /> <br /> 31<br /> cho ng−êi tiÕp nhËn khã hiÓu (Xem: L−u<br /> Phãng §ång, 1994, 2004)(*).<br /> Cuéc tranh luËn gi÷a TrÇn §øc<br /> Th¶o vµ Jean-Paul Sartre n¨m 19491950, vÒ b¶n chÊt lµ cuéc so g¨ng cña<br /> hai triÕt gia vÒ c¸i nh×n ®èi víi hiÖn<br /> t−îng häc, mÆc dï ®−îc gäi lµ cuéc<br /> tranh luËn vÒ chñ nghÜa Marx vµ chñ<br /> nghÜa hiÖn sinh. Tõ hiÖn t−îng häc<br /> thuÇn tóy, Jean-Paul Sartre chØ thõa<br /> nhËn chñ nghÜa Marx lµ häc thuyÕt vÒ<br /> lÞch sö, vÒ chÝnh trÞ vµ ®Ò cao chñ nghÜa<br /> hiÖn sinh h¬n chñ nghÜa Marx vÒ mÆt<br /> triÕt häc. Ng−îc l¹i, TrÇn §øc Th¶o ®−a<br /> ra nh÷ng luËn cø khoa häc chÝnh ngay<br /> tõ c¸i nÒn t¶ng mµ Jean-Paul Sartre<br /> ®ang dùa vµo nh−ng tõ c¸i nh×n cña chñ<br /> nghÜa duy vËt biÖn chøng ®Ó kh¼ng<br /> ®Þnh: Chñ nghÜa Marx lµ häc thuyÕt<br /> hoµn chØnh kh«ng chØ vÒ chÝnh trÞ, lÞch<br /> sö mµ cßn lµ mét triÕt thuyÕt(**). Cuéc<br /> tranh luËn nµy lµ mét thùc tiÔn quan<br /> träng ®Ó TrÇn §øc Th¶o Ên hµnh t¸c<br /> phÈm PhÐnomÐnologie et MatÐrialisme<br /> Tõ nh÷ng n¨m 1990, ë ViÖt Nam ®· cã sù<br /> chuyÓn m×nh tÝch cùc trong nghiªn cøu vÒ hiÖn<br /> t−îng häc, nhiÒu luËn v¨n, luËn ¸n ®· lÊy hiÖn<br /> t−îng häc lµm ®Ò tµi (Xem thªm: NguyÔn Träng<br /> NghÜa (2008), HiÖn t−îng häc cña Edmund<br /> Husserl vµ sù hiÖn diÖn cña nã ë ViÖt Nam).<br /> (**)<br /> Trong b¶n tù thuËt 1987, TrÇn §øc Th¶o viÕt<br /> “Sartre mêi t«i trao ®æi ý kiÕn v× «ng muèn chøng<br /> minh r»ng chñ nghÜa hiÖn sinh rÊt cã thÓ cïng<br /> tån t¹i hßa b×nh víi häc thuyÕt Marx. Sartre<br /> kh«ng hiÓu gi¸ trÞ chñ nghÜa Marx vÒ chÝnh trÞ<br /> vµ lÞch sö x· héi, ngay c¶ ý nghÜa triÕt häc Marx,<br /> «ng còng kh«ng hiÓu mét c¸ch nghiªm tóc. ¤ng<br /> ®Ò xuÊt mét sù ph©n chia khu vùc ¶nh h−ëng.<br /> Chñ nghÜa Marx cã thÈm quyÒn chõng mùc nµo<br /> ®ã vÒ c¸c vÊn ®Ò x· héi, cßn chØ cã chñ nghÜa hiÖn<br /> sinh míi kh¶ dÜ cã gi¸ trÞ vÒ mÆt triÕt häc. T«i chØ<br /> ra r»ng, cÇn hiÓu nghiªm tóc vµ ®Çy ®ñ ý nghÜa<br /> triÕt häc cña chñ nghÜa Marx. Trong bµi nãi<br /> chuyÖn thø 5 vÒ nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt<br /> häc, mèi quan hÖ gi÷a ý thøc vµ vËt chÊt ®· khai<br /> th«ng sù suy xÐt mét vÊn ®Ò chñ yÕu. Sartre<br /> kh«ng biÕt râ nh÷ng ®iÒu míi l¹ cña Husserl. Do<br /> ®ã mµ cuéc nãi chuyÖn ph¶i chÊm døt”.<br /> (*)<br /> <br /> 32<br /> Dialectique (HiÖn t−îng luËn vµ Chñ<br /> nghÜa duy vËt biÖn chøng) n¨m 1951.<br /> 2. Do kh¸ch quan vµ chñ quan<br /> nhiÒu khi v−ît, t¸ch nhau (®iÒu nµy<br /> kh«ng ph¶i lµ biÖt lÖ) mµ víi mét lý do<br /> nµo ®ã kh«ng muèn n¾m b¾t, hoÆc chØ lµ<br /> thÊy biÖn chøng trªn danh nghÜa ®Ó ®−a<br /> kÕt luËn véi vµng lµ vi ph¹m quy luËt<br /> cña nhËn thøc. V× chÝnh sù v−ît, t¸ch,<br /> kh«ng thuËn chiÒu ®ã nhiÒu khi l¹i biÓu<br /> hiÖn mét khÝa c¹nh sinh ®éng cña ®êi<br /> sèng x· héi. NghÞch lý cña nghÞch lý<br /> kh«ng thÓ lµ nghÞch lý v× ®ã lµ ®iÓm<br /> khëi ®Çu cho thuËn lý. Do vËy, kh«ng<br /> nªn ¸p ®Æt nh÷ng quan niÖm chñ quan<br /> vµo kiÕn gi¶i c¸c c«ng tr×nh khoa häc<br /> cña Gi¸o s− TrÇn §øc Th¶o mét c¸ch<br /> thiÕu tÝnh liªn tôc theo thêi gian, hoÆc<br /> ®−a ra nh÷ng kÕt luËn cã tÝnh gi¶ ®Þnh<br /> v−ît ra khái kh«ng gian vµ thêi gian cô<br /> thÓ. §ã lµ biÓu hiÖn cña phi logic chø<br /> kh«ng ph¶i logic. Nãi c¸ch kh¸c lµ<br /> kh«ng thÓ ®øng bªn ngoµi ®iÒu kiÖn lÞch<br /> sö ®Ó kÕt luËn vÒ mét hiÖn t−îng ®·<br /> diÔn tiÕn trong hoµn c¶nh lÞch sö Êy.<br /> C¸i ®éc ®¸o hay nh©n vÞ(*) (Xem:<br /> NguyÔn TiÕn Dòng, 1999) cña triÕt gia<br /> TrÇn §øc Th¶o lµ «ng tõ ®Ønh cao cña<br /> chñ nghÜa duy t©m chuyÓn sang ®Ønh<br /> cao cña chñ nghÜa duy vËt, mµ ®éng lùc<br /> t¹o ra b−íc chuyÓn kh«ng g× kh¸c h¬n lµ<br /> lßng ¸i quèc vµ kh¸t väng triÕt häc lµ<br /> c«ng cô ®Ó gi¶i phãng con ng−êi, n©ng<br /> cao vÞ thÕ con ng−êi: “ThÊm thÝa nçi ®au<br /> cña mét d©n téc mÊt n−íc, n« lÖ, víi<br /> kh¸t väng d©n chñ nªn ®· ®i ®Õn chñ<br /> nghÜa duy vËt biÖn chøng cña Marx ®Ó<br /> s¸ng t¹o lý luËn gi¶i phãng d©n téc, gi¶i<br /> phãng con ng−êi”(**). Bëi thÕ, kh«ng cã<br /> Lµ kh¸i niÖm næi bËt cña chñ nghÜa hiÖn sinh<br /> vµ lµ môc ®Ých h−íng tíi cña chñ nghÜa hiÖn sinh<br /> h−íng tíi trong quan niÖm vÒ con ng−êi .<br /> (**)<br /> DÉn theo: Cï Huy Chö, “Gi¸o s− TrÇn §øc<br /> <br /> Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 7.2015<br /> <br /> chç cho quan ®iÓm siªu h×nh khi xem<br /> xÐt ch©n dung mét con ng−êi mµ bá qua<br /> nh÷ng tr¨n trë néi t©m cña ch©n dung<br /> ®ã. Trong viÖc kh¾c häa ch©n dung còng<br /> cÇn tr¸nh quan ®iÓm chØ dùa vµo mét<br /> vµi hiÖn t−îng ®· véi vµng ®Ó kÕt luËn,<br /> bëi v× kh«ng ph¶i hiÖn t−îng nµo còng<br /> ph¶n ¸nh ®óng b¶n chÊt, thËm chÝ cã<br /> nh÷ng hiÖn t−îng ph¶n ¸nh xuyªn t¹c<br /> b¶n chÊt. Vµ trong nghiªn cøu vÒ lÞch<br /> sö, ng−êi ta kh«ng dïng nÕu v× kh«ng<br /> thÓ nÕu víi c¸i ®· qua, c¸i kh«ng thÓ trë<br /> l¹i, nh−ng lÞch sö kh«ng ph¶i lµ c¸i ph«i<br /> pha v× nã lµ mét phÇn cña hiÖn t¹i, soi<br /> s¸ng cho hiÖn t¹i bëi chÝnh nh÷ng gi¸<br /> trÞ ®−îc rót ra tõ nh÷ng d÷ liÖu ®· qua.<br /> VÊn ®Ò lµ anh ®øng ë ®©u trong sù tiÕp<br /> nhËn ®ã vµ v× ai, v× c¸i g×. §ã míi lµ lÞch<br /> sö. §ã míi lµ biÖn chøng cña ph¸t triÓn<br /> vµ ph¸t triÓn bao giê còng lµ ®−êng<br /> xo¸y èc.<br /> Gi¸o s− TrÇn V¨n Giµu trong “'TrÇn<br /> §øc Th¶o - Nhµ triÕt häc” ®· cã nhËn<br /> xÐt hÕt søc s©u s¾c nh−ng l¹i nhÑ nhµng<br /> vµ ®Çy ¾p sù thèng nhÊt gi÷a chñ quan<br /> vµ kh¸ch quan vÒ mét TrÇn §øc Th¶o<br /> víi t− c¸ch triÕt gia vµ mét TrÇn §øc<br /> Th¶o lµ mét c«ng d©n ¸i quèc, kh«ng cè<br /> chÊp: “Cã ng−êi t−ëng anh Th¶o vÒ n−íc<br /> ®Ó t×m c«ng danh. Kh«ng ph¶i ®©u. Anh<br /> Th¶o kh«ng muèn “lµm quan”, anh<br /> muèn viÕt nh÷ng t¸c phÈm s©u s¾c h¬n<br /> lµm mét “«ng quan”. T¸c phong cña anh<br /> Th¶o lµ t¸c phong cña mét nhµ nghiªn<br /> cøu. §iÒu t«i muèn nãi lµ trong vô<br /> Nh©n v¨n, anh Th¶o do c¸i critisisme<br /> (chñ nghÜa phª ph¸n) nã dÉn anh ®i qu¸<br /> ®µ, chí viÖc anh lªn tiÕng vÒ viÖc nµy<br /> viÖc kia kh«ng cã g× cÊm kþ. Nh−ng cã<br /> ng−êi muèn ®−a anh lªn lîi dông tªn<br /> <br /> (*)<br /> <br /> Th¶o - BiÓn quª h−¬ng trÇm t− triÕt häc”, trong<br /> TriÕt gia TrÇn §øc Th¶o: Di c¶o, håi øc, kû niÖm<br /> do NguyÔn Trung Kiªn s−u tÇm vµ biªn so¹n.<br /> <br /> §õng tho¸t ly hoµn c¶nh lÞch sö…<br /> <br /> tuæi anh, råi g©y thµnh nhãm, ®ã lµ ®iÒu<br /> kh«ng nªn. Cßn viÖc sau ®ã ®−a anh lªn<br /> S¬n T©y hay ë héi nghÞ nµy héi nghÞ kia<br /> lµ qu¸ sai... Sù c− xö thiÕu tÕ nhÞ, thiÕu<br /> thuyÕt phôc ®èi víi mét trÝ thøc kh«ng<br /> ph¶i lµ ®¶ng viªn nh− anh - mµ ®èi víi<br /> trÝ thøc ®¶ng viªn th× còng kh«ng thÓ<br /> lµm nh− vËy - mét trÝ thøc tõ n−íc<br /> ngoµi t×m vÒ víi kh¸ng chiÕn, theo t«i lµ<br /> ®iÒu ph¶i nghiªm kh¾c coi l¹i... Nãi vÒ<br /> ph−¬ng diÖn triÕt häc th× anh Th¶o lµ<br /> ng−êi suy nghÜ s©u s¾c. Cã nh÷ng vÊn<br /> ®Ò anh ®ãng gãp cho ch©u ¢u chø kh«ng<br /> ph¶i chØ ®ãng gãp cho xø m×nh th«i...<br /> Cuèi cïng t«i muèn nãi khi anh Th¶o ë<br /> S¬n T©y vÒ, ®¸ng lÏ anh o¸n l¾m, nh−ng<br /> ¶nh noblesse (cao th−îng - t¸c gi¶ thªm<br /> vµo) xøng ®¸ng ghª l¾m. Anh tiÕp tôc<br /> nghiªn cøu triÕt häc, kh«ng o¸n hên,<br /> kh«ng chÊp nhÊt, khi qua ch©u ¢u anh<br /> bªnh vùc ®−êng lèi cña §¶ng. §ã lµ mét<br /> trong nh÷ng ng−êi cã thÓ ®¹i biÓu cho<br /> trÝ thøc ViÖt Nam... m×nh kh«ng cã<br /> truyÒn thèng triÕt häc, nÕu cã thÓ nãi cã<br /> mét nhµ triÕt häc th× ng−êi ®ã... chÝnh lµ<br /> TrÇn §øc Th¶o”(*).<br /> Chóng t«i nghe nhiÒu kiÓu giai<br /> tho¹i vÒ TrÇn §øc Th¶o. Kh«ng Ýt ng−êi<br /> b¶o Gi¸o s− lµ ng−êi lËp dÞ. Cßn sinh<br /> viªn, häc viªn triÕt häc - nh÷ng ng−êi<br /> biÕt Ýt nhiÒu vÒ hiÖn t−îng häc, vÒ hiÖn<br /> sinh - l¹i cho r»ng Gi¸o s− hiÖn sinh,<br /> biÕt quý ‘Person’ (nh©n vÞ) cña m×nh.<br /> Thùc ra hiÖn sinh ®©u ph¶i xÊu, nh©n vÞ<br /> ®©u ph¶i kh«ng cã mÆt tÝch cùc(**) (V. L.<br /> Lª-nin, Toµn tËp, 1981, TËp 29, tr.293).<br /> Xem ®Çy ®ñ trong: TrÇn V¨n Giµu, “TrÇn §øc<br /> Th¶o - Nhµ triÕt häc”, trong TriÕt gia TrÇn §øc<br /> Th¶o: Di c¶o, håi øc, kû niÖm do NguyÔn Trung<br /> Kiªn s−u tÇm vµ biªn so¹n.<br /> (**)<br /> Lenin ®· ®Ó l¹i mét nhËn xÐt cã tÝnh ph−¬ng<br /> ph¸p luËn: “Chñ nghÜa duy t©m th«ng minh gÇn<br /> víi chñ nghÜa duy vËt th«ng minh h¬n chñ nghÜa<br /> duy vËt ngu xuÈn”.<br /> (*)<br /> <br /> 33<br /> VÊn ®Ò lµ nã kh«ng gièng chuÈn cña ta<br /> th«i. Lµ ng−êi n¾m ®Õn ch©n t¬ kÏ tãc<br /> HiÖn t−îng häc, lµ ng−êi thÊu hiÓu<br /> t−êng tËn vÒ hiÖn sinh th× viÖc thÊm<br /> kh«ng ph¶i lµ kh«ng thÓ x¶y ra(*).<br /> Nh−ng còng xin ®õng suy diÔn thªm v×<br /> b¶n th©n TrÇn §øc Th¶o ®· tõng kh¼ng<br /> ®Þnh r»ng, sau tranh luËn víi Jean-Paul<br /> Sartre, «ng ®· ®o¹n tuyÖt víi chñ nghÜa<br /> hiÖn sinh ®Ó ®øng h¼n vÒ chñ nghÜa<br /> Marx. VÒ ®iÓm nµy, Gi¸o s− NguyÔn<br /> §×nh Chó ®· cã nhËn xÐt hÕt søc tinh tÕ<br /> lµ: “... ®èi víi t«i, ®©y lµ mét con ng−êi<br /> siªu viÖt nh−ng còng cã mét c¸i g×<br /> kh«ng b×nh th−êng”(**).<br /> C¸i kh«ng b×nh th−êng ®ã lµ ®am<br /> mª khoa häc, lµ kh¸t väng ®−îc cèng<br /> hiÕn, lµ c« ®¬n(***), lµ bÞ ®è kþ, lµ v−ît<br /> lªn hoµn c¶nh mµ ng−êi b×nh th−êng<br /> khã cã thÓ chÊp nhËn, nãi g× ®Õn v−ît<br /> qua. V× hiÓu c¸i kh«ng b×nh th−êng ®ã<br /> nªn nhµ v¨n, nhµ th¬, nh¹c sÜ, nhµ<br /> nghiªn cøu triÕt häc NguyÔn §×nh Thi<br /> gäi «ng lµ “Ng−êi l÷ hµnh vÊt v¶”; nhµ<br /> V¨n T« Hoµi rÊt h×nh ¶nh khi vÝ «ng lµ<br /> “VÞ triÕt gia ng¬ ng¸c gi÷a ®êi th−êng”;<br /> PGS.TS. Ph¹m Thµnh H−ng chia sÎ<br /> cïng c¸i nh×n víi NguyÔn §×nh Thi<br /> “TriÕt gia l÷ hµnh TrÇn §øc Th¶o”...<br /> (Xem: NguyÔn TiÕn Dòng, 2003). Ng¬<br /> ng¸c, vÊt v¶ h×nh nh− lµ thuéc tÝnh cña<br /> l÷ hµnh. Nh−ng TrÇn §øc Th¶o kh«ng<br /> W. James (1842-1910): “§õng bao giê nãi lµ<br /> ®iÒu kh«ng thÓ v× kh«ng ai biÕt giíi h¹n tËn cïng<br /> cña kh¶ n¨ng”.<br /> (**)<br /> DÉn theo: NguyÔn §×nh Chó, “Gi¸o s− triÕt<br /> häc TrÇn §øc Th¶o” trong “TriÕt gia TrÇn §øc<br /> Th¶o: Di c¶o, håi øc, kû niÖm” do NguyÔn Trung<br /> Kiªn s−u tÇm vµ biªn so¹n.<br /> (***)<br /> Cï Huy Chö “Gi¸o s− TrÇn §øc Th¶o - BiÓn<br /> quª h−¬ng trÇm t− triÕt häc”, trong TriÕt gia TrÇn<br /> §øc Th¶o: Di c¶o, håi øc, kû niÖm do NguyÔn<br /> Trung Kiªn s−u tÇm vµ biªn so¹n ®· viÕt: “TrÇn<br /> §øc Th¶o kh«ng bao giê tù võa lßng víi nh÷ng g×<br /> «ng ®· s¸ng t¹o, ®· cèng hiÕn. Cã lÏ v× vËy trong<br /> cuéc sèng, Ýt nhiÒu «ng c¶m thÊy c« ®¬n”.<br /> (*)<br /> <br />