OirCftNC LOI KINH TE VA MliC DICH CUA VIEC CHIEM DOAT,<br />
KHAI THAC MO CUA THUC DAN PHAP 6 VIET NAM''<br />
<br />
TA THI THUY<br />
<br />
K<br />
<br />
hi tie'n hanh xam Ifldc thupc dia,<br />
ngfldi Phap cd chu thuyet b i n hoi<br />
la bien cae vflng d i t chid'm dUdc thanh thi<br />
trfldng tieu thu hang hda ciia Phap va cung<br />
d p cho Phap nhflng ngudn nguydn lidu ma<br />
nd cin. Nam 1891, Etienne, mdt chinh<br />
khach cila Phap ndi; "... thupc dia phai dflpe<br />
dac biet danh rieng cho thi trfldng Phap"<br />
(1). Mdline, Giam dd'c Hpi Ky nghe va Canh<br />
ndng lue do cdn ndi rd hdn: "Trong mpt td<br />
ehflc thupc dia td't, nd'n san x u i t thudc dia<br />
ehi dfldc thu gon trong vide cung cap cho<br />
chinh qud'e nguyen lieu hay nhflng vat<br />
phim gi ta khdng cd. Ma neu di ra ngoai<br />
chflc trach dd, nd"n san xua't thudc dia cd<br />
the canh tranh tae hai eho ta thi nd se trd<br />
thanh mdt dich thii nguy hiem" (2).<br />
Nam 1895, Toan quye'n Ddng Dfldng De<br />
Lanessan trdng cudn: Cong cuoc thitc ddn<br />
cUa ngitdi Phdp d Dong DitOng eung viet:<br />
"Trong sd' nhflng nganh ky nghe hien ed 6<br />
Dong Duong, thi nganh nay (tfle cdng<br />
nghiep khai khoang - TTT) eung elp cho<br />
nfldc Phap nhflng nguyen lieu ma Phap<br />
cin, nganh khac chi san xua't ra nhflng gi<br />
ma thudc dia cin nhUng khdng gay nen<br />
tinh trang canh tranh vdi nen edng nghiep<br />
ciia chinh qud'c..." (3).<br />
Nam 1923, Albert Sarraut Toan quyen<br />
Ddng DUdng eung vie't trong cuo'n La Mise<br />
en valeur des colonies framnises rang: "D6l<br />
•PCS.TS. Vien Sfl hoc<br />
<br />
vdi nudc Phap, cflng nhfl ddi vdi ta't ca cac<br />
nfldc ddng minh efl, trfl My, nhflng vaii de ve"<br />
kinh te qud'c dan da hoan toan ddi khac. Cai<br />
ma ngUdi ta tim kie'm hien thdi - mac diu<br />
nhflng ve ngoai Ifla ddi eua mdt cudc khung<br />
hoang tam thdi... khdng cdn ehi la nhflng thi<br />
trfldng, ddi tfldng lo au eua cac nha kinh te'<br />
hpc the ky vfla qua, ma la nguyen lieu.<br />
Trung tam eiia ddi sd'ng kinh te' ciia cac dan<br />
tpc, theo mpt sfl tien hda nhanh chdng, di tfl<br />
san pham che' tao sang nguyen lieu" (4).<br />
Ndi tdm lai, xam Ifldc thudc dia, trong dd<br />
cd Ddng Dfldng, ngfldi Phap khdng chii<br />
trfldng cdng nghiep hda cac vung dat chiem<br />
dfldc. Cai gpi la cdng nghiep d day chi la<br />
cdng nghiep che bie'n nhflng thfl khdng<br />
canh tranh vdi cdng nghiep Phap va la tang<br />
cfldng khai thac tai nguyen mo de cung cap<br />
nguyen lieu phuc vu eho cdng nghiep Phap<br />
hay de cac nha tu ban Phap xuat khau<br />
kiem ldi.<br />
Va nhfl vay, chie'm va khai thac md n i m<br />
trong dfldng lol xam Ifldc thudc dia cung co<br />
nghia la tfl tfldng thupc dia ldn nhat cua<br />
Phap. Tfl tfldng nay cang luc cang td ra<br />
quyet liet hdn va ngay cang nhan dfldc sfl<br />
ling hd cuong nhiet khong chi la ciia cae<br />
quan chflc eao cap hay cae chinh khach d<br />
ehinh qud'c ma cdn la va nhat la gidi cdng<br />
nghiep va nhflng ngfldi boat ddng trong<br />
llnh vflc mo d thude dia.<br />
<br />
32<br />
Ddi vdi Ddng Dfldng ndi chung, Viet<br />
Nam ndi rieng, trong Thfl de ngay 2-1-1896<br />
giii Toan quye'n Ddng Dfldng, eac nha thfle<br />
dan ngfldi Phap khi yeu eau siia ddi nhflng<br />
quy dinh ve' quan ly md trong Sac lenh<br />
ngay 16-11-1888 cho ring: "... viec khai<br />
thac ngudn tai nguydn md la mdt trong<br />
nhiing yd'u to chinh, neu khdng mud'n noi la<br />
ed ban eua sU thinh vUdng trong tUdng lai<br />
eua Ddng DUdng eiia ehung ta" (5).<br />
Rdi, ngay 18-6-1901, trong phien hpp<br />
toan the ciia Hdi Dia ly thfldng mai Paris,<br />
cd Toan quyen Paul Doumer tham du, ky<br />
sU md J.Marc Bel cd bai phat bieu neu eao<br />
vi tri eiia nganh cdng nghidp khai mo 3<br />
Ddng Dudng, r i n g dd la "... mdt nganh edng<br />
nghiep... cd the gdp phan ra't ldn vao sfl<br />
giau cd eua nfldc nha (tflc nfldc Phap), ma<br />
cac dan tdc khae tren the gidi luon luon coi<br />
do la mpt trong nhflng ddng cd manh nha't<br />
ciia cac cudc di cfl cua ho hay ciia sfl nghiep<br />
thfle dan" (6).<br />
Vien ky sfl nay keu gpi tie'n hanh khai<br />
thac md va xay dflng mpt nganh cdng<br />
nghiep khai khoang that sU ddi vdi "... cai<br />
ngudn tai nguyen giau cd mdi va manh me<br />
a'y, cai khdng phai mdt eanh bac ve" mo (une<br />
loterie miniere), ma that sU la mpt nganh<br />
cdng nghiep khai khoang (I'industrie<br />
rainerale)" (7).<br />
Trong viec chie'm Viet Nam, ngUdi Phap<br />
chu y trUdc het de'n md ciia Bac Ky va cho<br />
r i n g "... chinh tUdng lai to't dep nha't la<br />
gianh cho Bac Ky, nhd vao sfl giau co ve" md<br />
cua nd... rang Ble Ky co nhflng tai nguyen<br />
rieng vao loai quan trpng nha't...." (8) va<br />
r i n g "cd the rut ra tfl da't dai va ldng da't<br />
ciia no mdt ngudn thu nhap ldn cho nfldc<br />
Phap"... (9). Dd la ldi ciia mdt vien ky sfl mo<br />
Charpentier vao dau the' ky XX trong mdt<br />
bai vie't dUde dupc tac gia Pham Dinh Tan<br />
dan ra trong cdng trinh ciia minh: Chu<br />
<br />
Rghien curu Ljch s&. so 8.20U<br />
nghia de quoc Phdp ud tinh hinh cdng<br />
nghiep d Viet Nam diidi thdi thuoc Phdp.<br />
Cflng vdi tie'n trinh cua viec chie'm dit,<br />
cae nha thUc dan da tien ehiem khdng phai<br />
chi md than eua Ble K:^' r^a ca eac loai mo<br />
kim loai eua nd va khdng chi Ble Ky ma ca<br />
d Trung Ky, Lao va tham ehi nhdm ngo ca<br />
ngudn khoang san eiia cac tinh phia Nam<br />
Trung Qud'c. Va, khdng ehi nhin tha'y gia<br />
tri ve kinh te' eiia nguon tai nguyen md, cac<br />
nha elm quyen, ngay tfl eudi the' ky XIX da<br />
nhin thay y nghia to ldn ve' chinh tri • xa<br />
hdi cua viec khai thac eac khu md, n h l t la cl<br />
nhflng vflng cdn bi eho la "roi logn". Ciing<br />
nhfl ddi vdi chinh sach nhupng dat lap don<br />
dien, chinh quyen thUe dan da hy vpng bien<br />
nhflng khu khai md thanh nhflng trung<br />
tam thUdng mai va thu hut dan cfl ra khdi<br />
nhflng khu vfle qua dong due va nhd viec<br />
khai md ma giai quyd't nhie'u v i n de khac,<br />
ndi tdm lai "nhd't ci^' nhUng khdng phai la<br />
Hiidng tien" ma la "nhieu cdi tien".<br />
Nam 1888, de thu phuc thii linh bang<br />
dang ngfldi Hoa da dau hang la A Coc<br />
Thfldng, ehinh phii bao hd chap nh^n<br />
nhfldng md vang Ha Hien d Cao Bang cho<br />
A (mo vang nay vd'n do A khai thac trUfic<br />
day). Khdng nhflng vay cdn ddng y elp cho<br />
A dung cu khai thac va gao an cho 80 nh^n<br />
cdng ngfldi Hoa trong 2 thang (10), mac dii<br />
theo quy dinh thi chi cdng dan, t h i n dan va<br />
dan bao hd Phap mdi dfldc cap nhfldng md 3<br />
Ble Ky va Trung Ky.<br />
Nam 1890, khi ngfldi Phap la Jeanning<br />
xin nhfldng cac md vang, bae, kem d dia hat<br />
Lang Giang, huyen Luc Nam, tinh B5c<br />
Giang, Kinh Iflpe Hoang Cao Khai da giii thif<br />
cho Thdng sfl Bic Ky (ngay 3-11-1890) de<br />
nghi: "Vay xin tinh sfle eho nhflng ndi co mo<br />
ay hd thiy ngfldi Tay budn ay (tfle Jeanning)<br />
den khai md ma cd eIn cu li hay la dd dung,<br />
do an gi thi giup cho ngudi ay..." (11).<br />
<br />
Birtmg ldi hinh t€ va myc dich ciJa viec chiem doat..<br />
Ly do dUdc Hoang Cao Khai dua ra la:<br />
"Tinh ky xdt nhU mdt day nui d i t l y la cay<br />
cd ram rap, quan giae nd hay I n len ma tu<br />
hop nhau nay ngudi Tay budn de'n khai mo<br />
dat ddn d dd, ma gifla nhflng quan giae d nfli<br />
ly thi dan sfl se dfldc ddng dao ddn ma lam<br />
thue budn ban, thue nha nfldc se dupe nhid"u<br />
hdn ra thiet la sfl cd ldi ieh lim..." (12).<br />
Trong eae nam 90 the ky XIX, khi tie'n<br />
hanh "binh dinh" ndt eac tinh tren vflng<br />
thfldng du Ble Ky, ben canh viec danh<br />
chiem bing quan sfl, khai thac md dfldc<br />
chinh quyen thudc dia xem la mdt trong<br />
nhflng giai phap quan trpng hang d i u de<br />
duy tri sif "on dinh" va "dep yen" dflpe sfl<br />
"noi logn" cua dan ehung. Trong la thfl giii<br />
Toan quye'n Ddng Dudng ngay 1-3-1890,<br />
Dai ta Gallieni, chi huy Dao quan binh thfl<br />
2 (Lang Sdn) vid't: "Tdi gtii eho dng la thfl<br />
ciia vien ehi huy tieu khu phd' Binh Gia,<br />
lien quan dd'n nhflng thong tin ma dng ta<br />
dfldc hdi ve' cac md vang cua khu vflc nay.<br />
Tdi r i t d6ng y vdi nhflng ke't ludn ciia vien<br />
SI quan cao cap nay. Dd la:<br />
Nhiem vu d i u tien cua chflng ta la danh<br />
ngudn tai nguyen md ciia vflng Thupng du<br />
Bic Ky cho cac nha thflc dan. Nhflng,<br />
chung ta cung phai tinh dd'n tinh hinh<br />
chinh tri Men nay ciia xfl sd nay.<br />
... Hien nay dan cac lang trd ve sau cudc<br />
ehinh phue (tfle vide pha nhflng bang dang<br />
ngfldi Hoa trdn vflng thfldng du - TTT) da<br />
yeu clu dflpe trd lai vdi cdng vide khai md<br />
trfldc day. Kd't qua ma hp tflng thu dupc va<br />
sd thu dfldc that it di do ky thuat qua sd<br />
ding, nhflng cflng du de cho phep hp tdn tai<br />
v& gin hp vdi d i t dai, tranh cho hp quay trd<br />
lai vdi cac bang cfldp ma hp da tflng phuc vu<br />
rfl't tan tuy do hp khdng the lam khac. Bdi<br />
trudc khi ngfldi Phap tdi Ble Ky, eac md<br />
vftng b day la do eac bang dang ngfldi Hoa<br />
tid'n hanh khai thae... Nay phai khdi phue<br />
<br />
lai nhflng md dd de keo ngfldi ban xfl trd lai<br />
vdi cdng vide yen on va du de sinh ldi va tdi<br />
da edging he't sfle de lam dflpe viec dd.<br />
Dd eung chinh la ddi vdi nhflng thd md<br />
cua md Td'ng Tinh, gin Nguyen Binh, Cao<br />
Bing. Cung nhfl vay ve' phia Ngan Sdn...<br />
Ndi tdm lai, viec trd lai vdi cdng viee<br />
khai md la mpt phan ciia ehfldng trinh binh<br />
dinh b Dao quan binh thfl hai. Ne'u ngflng<br />
cdng viec nay thi se tfldc mat eiia ngfldi dan<br />
phUdng tien song va cd the se nem hp trd<br />
lai vdi hang ngu cua cac bang cfldp" (13).<br />
6 Trung Ky, nam 1890, Cotton xin<br />
nhfldng md than Nong Sdn vdi dfl dinh se<br />
lap van phdng d Ndng Sdn, xay dflng 1<br />
dfldng day dien thoai keo tfl Da Nang vao<br />
va mdt dfldng xe liia ndi gifla Ndng Sdn va<br />
Da Ning... Ngay 30-5-1890, Brou Thanh<br />
tra, Chanh chu Sd Bflu dien b Trung K;^ giii<br />
Kham sfl ndi rd ldi ich eiia viec nhupng md<br />
Ndng Sdn la: "Lam nhU vay, Ndng Sdn se<br />
trd thanh 1 trung tam dan cfl va mot nguon<br />
thu ve buon ban cho chinh quyen..." (14) va<br />
td y mudn trd giup md vi "Chinh quyen cao<br />
cap cbo rang tfldng lai ciia xfl bao hd gin<br />
lie'n vdi ngudn tai nguyen md va mudn trp<br />
giup b mflc cd the" (15).<br />
Nam 1889, trong Bao eao ngay 4-8-1889,<br />
Chi huy quan sfl Ngan Sdn gifi Chi huy<br />
quan sfl Cao Bing bao cao ve" viec khai thac<br />
mo bac Lucie d Cao Bang, cd doan; "... quan<br />
trpng hdn la viec khai md khdng chi vi ly do<br />
ldi nhuan ma cdn la vi de Ily lai eho vung<br />
nay nhflng boat ddng ma no cd tfl xfla kia...<br />
Viec khai thae thue day thd md md rdng<br />
chd va md ra mdt thi trfldng mdi cho san<br />
xuat ndng nghiep ciia xfl nay tang gip ddi<br />
trong mdt thdi gian ngin sil giau cd eiia<br />
khu vfle.<br />
Cin tie'p tuc khai thac de Ily lai sfl thinh<br />
vfldng da mat tfl 30 nam nay, din dan trd lai<br />
<br />
Rghien cihi Lich si^. so 8.2Q14<br />
md (vi md nay trfldc day (1860) da dflpe<br />
Amock khai thac nhflng sau bi bd)" (16).<br />
Cung vd' md nay, ngay 29-1-1896, tfldng<br />
Duehemin, chi huy quan dpi Dong Dfldng<br />
giii Tong thfl ky Phu toan quyen Ddng<br />
Dfldng cdn viet: "Tdi nghi... khong phai chi<br />
la mpt va'n de kinh te' ma cdn ca ve quan<br />
sfl. Viec do - tflc viec khai thac md dem lai<br />
viec lam eho mgt so' ngfldi khdng cd ngudn<br />
sd'ng nao khae la lam giae cfldp. Bang cfldp<br />
Quay Cuo'c Ly San va Chung Qui Hoa, da<br />
chie'm vung Lung Ket vao nam 1889 ndi<br />
Dai iiy Ramadre bi gie't chet nam 1890, da<br />
dupc hinh thanh chinh la tfl cac cUu thd<br />
mo. Vide khai thac md se dfla chu md cu<br />
(tfle Amock) ve" trong vung...<br />
Viec cap nhfldng tam thdi md nay cho<br />
ngfldi ban xfl se c6 hieu qua la keo trd lai<br />
vung nay mdt sd kha ldn cong nhan ngfldi<br />
Hoa" (17).<br />
Nam 1898, khi ehuan bi xay dflng mo<br />
s i t Ban VUdc (Lao Cai) thanh mot khu<br />
cdng nghiep vdi viec khai thac md sat, xay<br />
dflng 16 cao, vdi nhan cdng ngUdi Viet,<br />
ngUcii Hoa va vdi than ciia Van Nam, ky sfl<br />
mo Belard cho ring: "Viec lap mpt trung<br />
tam cong nghiep tai thung lung song Hong<br />
chi CO thd la mot sU kien rat td't. Nd se la<br />
hat nhan thu hut dan cfl de'n cU tru tai<br />
vung nay, dan vflng cao se xud'ng it nhat la<br />
vao mfla ddng, dan tfl Van Nam cflng di cfl<br />
xuo^ng. Hdn nfla, khu cong nghiep nay se<br />
giiip cho viec budn ban tren tuyen dfldng<br />
sat dfldc dam bao va hap dan" (18).<br />
Nam 1915, trong Thdng tu torn t i t ngay<br />
24-3-1915 ciia Tdng Thanh tra Cdng chinh<br />
Dong Dudng cd doan: "Viec duy tri hoat<br />
ddng khai thac md co the bieu hien hai ldi<br />
ich ciia dia phfldng: chinh tri va kinh te.<br />
Lpi ich ve chinh tri nam d cho trudc he't<br />
the hien trong viec ed' dinh mpt dan cfl cu li<br />
md, nhflng ngfldi bi tfldc doat mpi phfldng<br />
<br />
tien sinh song, ed the tao thanh yd'u td cua<br />
rdi loan, nhat la khi nd bao gdm ca nhflng<br />
ngfldi Hoa, gan nhfl ludn la nhflng phin tii<br />
"khdng mong mud'n" (indesivables). Ching<br />
ban nhfl sfl hien dien d Ke Bao, 3 nhan<br />
vien ngfldi Au va mpt dan efl tfldng dfldng<br />
vdi hdn 300 ngfldi Hoa.<br />
Tdi b i n g long t n n h bay, sau day, mdt vai<br />
nhan xet ve tam quan trpng tren phUdng<br />
didn kinh td' cua mdt so' md xflng dang dfldc<br />
ke de'n d Bic va Trung Ky..." (19).<br />
Tom lai, xam Ifldc thupc dia, mue tieu cua<br />
ngfldi Phap khdng phai chi ddn thuan la bie'n<br />
thupc dia thanh thi trfldng tieu thu hang hoa<br />
ma cdn bien thupc dia thanh ndi cung cap<br />
nhflng nguon nguyen lieu can cho cac nganh<br />
cdng nghiep va thfldng nghiep Phap.<br />
Va, khong chi nhin tha'y gia tri ve kinh<br />
te cua nguon tai nguyen md, cac nha cam<br />
quyen Phap, ngay tfl cudi the ky XIX da<br />
nhin thay nhflng tac dung to ldn ve' chinh<br />
tri - xa hpi ciia nganh cdng nghiep khai<br />
thac nay. Nhd vao vide dfla nhflng ngUdi<br />
dan vd'n thupc ve cac bang dang vao khai<br />
thac cac khu md, chinh phii thflc dan hy<br />
vpng CO the binh dinh dfldc nhflng viing con<br />
bi cho la "roi loan". Rdi, mpt khi dflpe dfla<br />
vao khai thae, eac khu md se trd thanh<br />
nhflng trung tam do thi ldn phat trien ca ve<br />
cong nghiep, ndng nghiep va thfldng mai,<br />
dem lai nhieu ldi nhuan cho eho eac nha tU<br />
ban Phap. Ddng thdi nhd vao viec khai mo<br />
ma thu hut dan ra khoi nhflng khu vflc<br />
dong bing, giam bdt sflc ep ve dan so va<br />
giai quye't dfldc nhie'u van de' khac. Ndi torn<br />
lai, khai thac mo khdng phai la mpt hanh<br />
dpng "nha't cit, liidng tien" ma la "nhiiu cdi<br />
tien" dd'i vdi ca ehinh quye'n va gidi tfl ban<br />
thflc dan.<br />
Vi the, ngay tfl khi tie'n ehiem Viet Nam,<br />
thflc dan Phap da khdng cham t r i chie'm<br />
<br />
I<br />
<br />
I<br />
<br />
Birimg loi hinh te va mue dich ciJa vice ehiem doat..<br />
doat quyen quan ly doi vdi khoi cdng san md<br />
<br />
tri^n cua nganh cdng nghiep md da keo<br />
<br />
tfl tay ehinh phii Nam trieu va tid'n chie'm<br />
<br />
theo nhflng thay doi quan trpng trong ddi<br />
<br />
din cac khu mo d cac xfl Bic Ky va Trung<br />
<br />
sdng kinh te, chinh tri, xa hdi eua xa hdi<br />
<br />
Ky cua Viet Nam, rdi dfla cae khu md da<br />
<br />
thude dia, tao cho phong trao d i u tranh<br />
<br />
ehiem dupe vko khai thae. Tren thflc te, cdng<br />
<br />
giai phdng dan tdc cua nhan dan Viet Nam<br />
<br />
cupc nay cho den khi ke't thue chd' dp thudc<br />
<br />
mdt Idi the' ngoai y muon cua Phap. Do<br />
<br />
dia b Ddng Dfldng ndi chung da dem lai cho<br />
<br />
chinh la sfl ldn manh ciia dpi ngii edng<br />
<br />
chinh phii thflc dan eung nhfl gidi thflc dan<br />
<br />
nhan mo ndi ridng, ciia giai cap cdng nhan<br />
<br />
ngfldi Phap nhflng ngudn ldi nhuan khdng Id<br />
<br />
Viet Nam ndi ehung, lflc lfldng se lanh dao<br />
<br />
cung nhflng ldi ich tren nhidu linh vflc.<br />
<br />
phong trao dan tde danh do chinh che' dp<br />
<br />
Tuy nhien, cflng vdi sU phat trien eua<br />
nen kinh te thude dia ndi ehung, sU phat<br />
<br />
CHU<br />
<br />
thudc dia de xay dflng nen Nha nfldc kieu<br />
mdi b Viet Nam vao ngay 2-9-1945.<br />
<br />
THICH<br />
<br />
(*), Nghien cilu nay diroc tai trO bdi Quy phat<br />
triln khoa hpc va C5ng nghe Quo'c gia (Nafosted)<br />
trong d l tai ma so IVI.2-2011.16 (10/2012/IV/HD •<br />
KHXH).<br />
(1). Dikn theo Charles Robequain: L'Evolution<br />
economique de I'lndochine fran(;aise, Paris, 1939,<br />
tr. 146.<br />
(2). J. Harmand' Bomination et Colonisation,<br />
1910, p. 311. D i n theo Charles Robequain:<br />
L'Evolution economique de I'lndochine<br />
francaise,<br />
Paris, 1939, tr. 146<br />
(3). De Lanessan. La Colonisation francaise en<br />
Indochine, Paris 1895, tr. 250-251.<br />
(4). Albert Sarraut: La mise en valeur des<br />
colonies frant^aises, Paris. 1923, tr. 75.<br />
(5). Trung tam Luu trfl Quoc gia (TTLTQG) IV<br />
Dh Lat. RSA/HC/IU Reaction des colons francais<br />
relative k ...<br />
(6), (7). En Indochine - Du sous-sol. Conference<br />
de M. J. - Marc Bel. Paris 1901, tr. 6. 18. Dkn theo<br />
Pham Dinh Tan: Chu nghia dequd'c Phdp va tinh<br />
hinh cdng nghiep d Viit Nam dUdi thdi thudc Phdp.<br />
Nxb. SiJ th^t, Hfl Noi, 1959, tr. 105.<br />
(8), (9). Henri Charpentier: Le devellopement<br />
industriel et minier du Tonkin, tr. 4, 5. 6.<br />
Din theo Pham Dinh Tan: ChU nghia de qud'c<br />
Phdp.. Sdd. tr. 36, 37.<br />
<br />
(10),<br />
<br />
TTLTQG I-Ha Noi. RST. 76985. A/S<br />
de la mme d'or de Ha Hien a I'ancien Chef<br />
<br />
de soumissionnaire A Coc ThUdng 1888.<br />
(11). TTLTQG I -Ha Noi. RST. 76763. Demande<br />
en concession de mines h Luc Nam (Bfic Giang)<br />
formulae par Jeanning fils 1890-1891.<br />
(12). TTLTQG I - Ha Noi. RST. 76763.<br />
(13), TTLTQG<br />
<br />
I<br />
<br />
Ha Noi. RST. 77064.<br />
<br />
Demande d'exploitation des mines d'or a Pho Binh<br />
Gia. Lang Sdn, 1895.<br />
(14). TTLTQG IV. Da Lat, RSA.-HC-126 RSA HC-126 Mine Nong Sdn. Quang Nam<br />
(15). TTLTQG IV Da Lat. RSA.-HC-126.<br />
(16). TTLTQG I Ha Noi. RST, 76987, Mine<br />
d'Argent de "Lucie" a Compagie Bedat et Saint<br />
Marthurin<br />
(17). TTLTQG I Ha Noi. RST. 76987-1, A/S<br />
concession de la mine d'Argent de Lucie a Cao<br />
Bang de Bedat 1888-1895, ky sil ngu tai Hai<br />
Phong 1896-1901<br />
(18).<br />
<br />
TTLTQG<br />
<br />
I<br />
<br />
Ha<br />
<br />
Noi. GGI. 2471.<br />
<br />
Renseignements sur les gisements de fer au<br />
Tonkin et miniere a 1900.<br />
(19), TTLTQG l Ha Noi<br />
exploitation<br />
<br />
RST, 69.980. AS<br />
<br />
des concessions mineres dans les<br />
<br />
provinces au Tonkin 1913-1915<br />
<br />