Ebook Lịch sử phong trào phụ nữ tỉnh Thái Nguyên (1930-2020): Phần 1

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:150

Thêm vào BST

Báo xấu

8
lượt xem 2
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Ebook Lịch sử phong trào phụ nữ tỉnh Thái Nguyên (1930-2020): Phần 1 cung cấp cho người đọc những kiến thức như: Quê hương-truyền thống phụ nữ tỉnh Thái Nguyên; phụ nữ Thái Nguyên trong cách mạng giải phóng dân tộc; Phụ nữ Thái Nguyên trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược;...Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Ebook Lịch sử phong trào phụ nữ tỉnh Thái Nguyên (1930-2020): Phần 1

LÒCH SÖÛ PHONG TRAØO PHUÏ NÖÕ TÆNH THAÙI NGUYEÂN (1930 - 2020)
HOÄI LIEÂN HIEÄP PHUÏ NÖÕ TÆNH THAÙI NGUYEÂN LÒCH SÖÛ PHONG TRAØO PHUÏ NÖÕ TÆNH THAÙI NGUYEÂN (1930 - 2020) NHAØ XUAÁT BAÛN LAO ÑOÄNG
4
LÔØI GIÔÙI THIEÄU P huï nöõ tænh Thaùi Nguyeân coù truyeàn thoáng caàn cuø, chòu khoù, saùng taïo trong lao ñoäng, duõng caûm, taøi trí trong chieán ñaáu choáng giaëc ngoaïi xaâm. Truyeàn thoáng ñoù caøng ñöôïc phaùt huy keå töø khi Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam ra ñôøi (ngaøy 3/2/1930). Döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng, phuï nöõ tænh Thaùi Nguyeân ñaõ vöôït qua hoaøn caûnh gay go, khaéc nghieät, möu trí, duõng caûm tieáp teá cho Cöùu quoác quaân; ñaûm nhaän caùc ñöôøng daây lieân laïc quan troïng töø Caên cöù ñòa Vieät Baéc veà ATK I (vuøng quanh Haø Noäi), ATK II (Phuù Bình, Phoå Yeân - Thaùi Nguyeân vaø Hieäp Hoøa - Baéc Giang) sang Phuù Thoï, Phuùc Yeân, goùp phaàn laøm neân thaéng lôïi cuoäc Toång khôûi nghóa giaønh chính quyeàn trong Caùch maïng Thaùng Taùm naêm 1945. Ñaàu naêm 1946, Ñoaøn Phuï nöõ Cöùu quoác tænh vaø ñeán thaùng 9/1947, Hoäi Lieân hieäp Phuï nöõ Vieät Nam tænh Thaùi Nguyeân ñöôïc thaønh laäp, hoaït ñoäng song song vaø coù moái lieân heä maät thieát, chaët cheõ vôùi nhau, ñaùnh daáu böôùc tröôûng thaønh cuûa phong traøo phuï nöõ tænh Thaùi Nguyeân. Thaùng 7/1950, Ñoaøn Phuï nöõ Cöùu quoác tænh vaø Hoäi Lieân hieäp Phuï nöõ Vieät Nam tænh hôïp nhaát thaønh moät toå chöùc duy nhaát cuûa caùc taàng lôùp phuï nöõ treân ñòa baøn Thaùi Nguyeân, vôùi teân goïi Hoäi Lieân hieäp Phuï nöõ tænh Thaùi Nguyeân. Döôùi söï tuyeân truyeàn, vaän ñoäng cuûa toå chöùc Hoäi, caùc chò em vöøa saûn xuaát vöøa anh duõng chieán ñaáu, haêng haùi xung phong vaän chuyeån löông thöïc, vuõ khí, chaêm soùc, phuïc vuï thöông binh, ñöa lôùp lôùp thanh nieân leân ñöôøng laøm nhieäm vuï baûo veä Toå quoác..., goùp phaàn laøm neân thaéng lôïi vó ñaïi trong 2 cuoäc khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp vaø ñeá quoác Myõ. Trong söï nghieäp ñoåi môùi, coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc, phuï nöõ tænh Thaùi Nguyeân töøng böôùc tröôûng thaønh, luoân ñoaøn keát, naêng ñoäng, saùng taïo, thöïc hieän hieäu quaû caùc phong traøo thi ñua yeâu nöôùc. Thöïc hieän Chæ thò soá 20-CT/TW ngaøy 18/1/2018 cuûa Ban Bí thö Trung öông Ñaûng veà “Tieáp tuïc taêng cöôøng, naâng cao chaát löôïng nghieân cöùu, bieân soaïn, tuyeân truyeàn, giaùo duïc lòch söû Ñaûng”, Ban 5
Thöôøng vuï Hoäi Lieân hieäp Phuï nöõ tænh Thaùi Nguyeân quyeát ñònh toå chöùc bieân soaïn boå sung, taùi baûn cuoán saùch “Lòch söû phong traøo phuï nöõ tænh Thaùi Nguyeân (1930 - 2000)” thaønh cuoán saùch “Lòch söû phong traøo phuï nöõ tænh Thaùi Nguyeân (1930 - 2020)”. Cuoán saùch ñöôïc boá cuïc goàm Môû ñaàu, 6 chöông noäi dung vaø Keát luaän, Phuï luïc. Noäi dung cuoán saùch phaûn aùnh khaùch quan, trung thöïc phong traøo phuï nöõ vaø quaù trình hoaït ñoäng cuûa Hoäi Lieân hieäp Phuï nöõ tænh Thaùi Nguyeân treân caùc lónh vöïc: Kinh teá, vaên hoùa, xaõ hoäi, quoác phoøng, an ninh, xaây döïng heä thoáng chính trò vaø toå chöùc Hoäi Lieân hieäp Phuï nöõ caùc caáp trong tænh. Cuoán saùch neâu baät nhöõng thaønh töïu caàn ñöôïc phaùt huy vaø nhöõng haïn cheá caàn ñöôïc khaéc phuïc cuûa phong traøo phuï nöõ vaø Hoäi Lieân hieäp Phuï nöõ tænh. Cuoán saùch laø taøi lieäu giaùo duïc lòch söû, truyeàn thoáng cho caùn boä, hoäi vieân, caùc taàng lôùp phuï nöõ trong tænh, goùp phaàn vaøo coâng taùc xaây döïng toå chöùc caùc caáp Hoäi Lieân hieäp Phuï nöõ trong tænh ngaøy caøng vöõng maïnh. Ban Thöôøng vuï Hoäi Lieân hieäp Phuï nöõ tænh chaân thaønh caûm ôn caùc ñoàng chí caùn boä laõnh ñaïo chuû choát Hoäi Lieân hieäp Phuï nöõ tænh caùc thôøi kyø ñaõ cung caáp tö lieäu, ñoùng goùp yù kieán boå sung noäi dung cuoán saùch; caûm ôn caùc cô quan, ñôn vò ñaõ taïo ñieàu kieän giuùp ñôõ Hoäi hoaøn thaønh vieäc chænh lyù, bieân soaïn boå sung, taùi baûn cuoán saùch “Lòch söû phong traøo phuï nöõ tænh Thaùi Nguyeân (1930 - 2020)”. Maëc duø coù nhieàu coá gaéng, taäp trung chæ ñaïo, toå chöùc thöïc hieän nhöng vì tö lieäu löu tröõ khoâng ñaày ñuû neân noäi dung cuoán saùch khoâng traùnh khoûi thieáu soùt. Ban Thöôøng vuï Hoäi Lieân hieäp Phuï nöõ tænh raát mong caùn boä, hoäi vieân, phuï nöõ trong tænh vaø baïn ñoïc goùp yù, boå sung. CHUÛ TÒCH HOÄI LHPN TÆNH THAÙI NGUYEÂN Phaïm Thò Thu Thuûy 6
Môû ñaàu QUEÂ HÖÔNG - TRUYEÀN THOÁNG PHUÏ NÖÕ TÆNH THAÙI NGUYEÂN I. Queâ höông Thaùi Nguyeân Thaùi Nguyeân laø tænh trung du mieàn nuùi, naèm ôû vuøng Ñoâng Baéc Baéc Boä, trong toïa ñoä ñòa lyù töø 21,19 ñeán 22,03 ñoä vó Baéc; 105,29 ñeán 106,15 ñoä kinh Ñoâng; phía baéc giaùp tænh Baéc Kaïn; phía ñoâng giaùp tænh Laïng Sôn vaø tænh Baéc Giang; phía nam giaùp Thuû ñoâ Haø Noäi; phía taây giaùp tænh Tuyeân Quang vaø tænh Vónh Phuùc. Vôùi vò trí ñòa lyù naøy, Thaùi Nguyeân ñöôïc xem nhö moät neùt gaïch noái, laø vuøng chuyeån tieáp giöõa ñoàng baèng chaâu thoå soâng Hoàng vaø mieàn nuùi röøng Ñoâng Baéc. Traûi qua bao bieán thieân cuûa lòch söû, teân goïi vaø ñòa giôùi haønh chính tænh Thaùi Nguyeân coù nhieàu thay ñoåi. Thôøi Huøng Vöông, nöôùc Vaên Lang goàm 15 boä; Thaùi Nguyeân thuoäc boä Vuõ Ñònh. Traûi qua hôn 1.000 naêm Baéc thuoäc, ñaát nöôùc ta trôû thaønh quaän, huyeän cuûa caùc trieàu ñaïi phong kieán Trung Quoác. Döôùi thôøi ñoâ hoä cuûa nhaø Trieäu, Thaùi Nguyeân naèm trong quaän Giao Chæ; ñôøi nhaø Haùn, Thaùi Nguyeân naèm trong huyeän Long Bieân thuoäc quaän Giao Chæ; ñeán ñôøi Ñöôøng, Thaùi Nguyeân thuoäc An Nam ñoâ hoä phuû. Döôùi trieàu Ñinh vaø Tieàn Leâ (theá kyû X - XI), nöôùc ta ñöôïc chia laøm 10 ñaïo. Ñeán trieàu Lyù (theá kyû XI - XII), 10 ñaïo ñöôïc ñoåi thaønh caùc loä, phuû; döôùi phuû laø huyeän, döôùi huyeän laø giaùp vaø thoân. Thaùi Nguyeân luùc ñoù naèm trong caùc chaâu bieân vieãn. Ñeán trieàu Traàn, vaøo ñaàu naêm 1226, trieàu ñình ñoåi chaâu thaønh loä, vuøng ñaát Thaùi Nguyeân thuoäc Nhö Nguyeät Giang loä. Naêm 1397, nhaø Traàn ñoåi chaâu Thaùi Nguyeân thaønh traán Thaùi Nguyeân, coù phaïm vi ñòa giôùi töông ñöông phaàn ñaát caùc tænh Thaùi Nguyeân, Baéc Kaïn, nöûa phía taây tænh Cao Baèng ngaøy nay. Thôøi thuoäc Minh (1407 - 1427), nöôùc ta ñoåi thaønh quaän Giao Chæ (moät quaän cuûa trieàu ñình nhaø Minh); döôùi quaän laø caùc phuû, chaâu, huyeän. Traán Thaùi Nguyeân ñoåi thaønh phuû Thaùi Nguyeân 7
leä thuoäc vaøo ty Boá Chính. Ñeán naêm 1426, phuû Thaùi Nguyeân ñoåi thaønh Thaùi Nguyeân Thöøa Chính ty, goàm 3 phuû: Thaùi Nguyeân, Phuù Bình, Thoâng Hoùa. Naêm 1428, sau khi ñaùnh ñuoåi giaëc Minh, thaønh laäp Vöông trieàu Leâ, Leâ Thaùi Toå chia ñaát nöôùc thaønh 5 ñaïo: Taây ñaïo, Ñoâng ñaïo, Baéc ñaïo, Nam ñaïo vaø Haûi Taây ñaïo, trong ñoù Thaùi Nguyeân thuoäc Baéc ñaïo. Naêm Quang Thuaän thöù 7 (1466), Leâ Thaùnh Toâng chia caû nöôùc thaønh 12 ñaïo thöøa tuyeân; Thaùi Nguyeân laø moät trong 12 ñaïo thöøa tuyeân, ñöôïc goïi laø thöøa tuyeân Thaùi Nguyeân. Vaøo naêm Quang Thuaän thöù 10 (1469), Leâ Thaùnh Toâng ñònh laïi baûn ñoà ñòa giôùi haønh chính trong nöôùc. Thöøa tuyeân Thaùi Nguyeân ñöôïc ñoåi thaønh thöøa tuyeân Ninh Soùc, goàm 3 phuû: Phuù Bình, Thoâng Hoùa vaø Cao Baèng. Naêm Hoàng Ñöùc thöù 21 (1483), Ninh Soùc thöøa tuyeân ñöôïc ñoåi thaønh xöù Thaùi Nguyeân; sau ñoù, vaøo naêm 1533, xöù Thaùi Nguyeân ñöôïc ñoåi thaønh traán Thaùi Nguyeân. Naêm 1677, phuû Cao Baèng ñöôïc taùch khoûi traán Thaùi Nguyeân, laäp thaønh traán Cao Baèng. Naêm Gia Long thöù 12 (1813), thaønh traán Thaùi Nguyeân taïi xaõ Bình Kì, huyeän Thieân Phuùc (vuøng ñaát huyeän Soùc Sôn, thaønh phoá Haø Noäi ngaøy nay) chuyeån veà xaõ Ñoàng Moã thuoäc toång Tuùc Duyeân, huyeän Ñoàng Hyû (nay thuoäc ñòa phaän phöôøng Tröng Vöông, thaønh phoá Thaùi Nguyeân). Ngaøy 1/10 naêm Taân Maõo (4/11/1831), traán Thaùi Nguyeân ñöôïc ñoåi thaønh tænh Thaùi Nguyeân. Naêm Minh Maïng thöù 16 (1835), nhaø Nguyeãn laäp phuû Toøng Hoùa treân cô sôû 1 chaâu 3 huyeän (chaâu Ñònh vaø caùc huyeän Vaên Laõng, Ñaïi Töø, Phuù Löông). Tænh Thaùi Nguyeân khi ñoù goàm 3 phuû, 9 huyeän vaø 2 chaâu. Döôùi thôøi thuoäc Phaùp, naêm 1900, thöïc daân Phaùp taùch Thaùi Nguyeân thaønh hai tænh Thaùi Nguyeân vaø Baéc Kaïn. Tröôùc Caùch maïng Thaùng Taùm naêm 1945, Thaùi Nguyeân laø tænh naèm trong Caên cöù ñòa caùch maïng Vieät Baéc. Trong thôøi kyø toaøn quoác khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp (1946 - 1954), Thaùi Nguyeân cuøng vôùi caùc tænh Tuyeân Quang, Baéc Kaïn trôû thaønh trung taâm Caên cöù ñòa khaùng chieán Vieät Baéc - Thuû ñoâ khaùng chieán cuûa caû nöôùc. Naêm 1956, Khu Töï trò Vieät Baéc ñöôïc thaønh laäp, thuû phuû laø thò xaõ Thaùi Nguyeân, tænh Thaùi Nguyeân. Ngaøy 21/4/1965, UÛy ban Thöôøng vuï Quoác hoäi ñaõ 8
quyeát ñònh hôïp nhaát hai tænh Thaùi Nguyeân vaø Baéc Kaïn thaønh tænh Baéc Thaùi. Ngaøy 11/4/1985, thò xaõ Soâng Coâng ñöôïc thaønh laäp, tröïc thuoäc tænh Baéc Thaùi theo Quyeát ñònh soá 113/QÑ-HÑBT cuûa Hoäi ñoàng Boä tröôûng. Ngaøy 6/11/1996, Quoác hoäi khoùa IX ra Nghò quyeát chia taùch tænh Baéc Thaùi thaønh hai tænh Thaùi Nguyeân vaø Baéc Kaïn. Theo ñoù, töø ngaøy 1/1/1997, tænh Thaùi Nguyeân chính thöùc hoaït ñoäng theo ñôn vò haønh chính môùi1. Ngaøy 15/5/2015, thöïc hieän Nghò quyeát soá 932/NQ-UBTVQH13 cuûa UÛy ban Thöôøng vuï Quoác hoäi, thaønh phoá Soâng Coâng ñöôïc thaønh laäp treân cô sôû toaøn boä dieän tích vaø daân soá cuûa thò xaõ Soâng Coâng; xaõ Löông Sôn ñöôïc chuyeån thaønh phöôøng Löông Sôn vaø saùp nhaäp vaøo thaønh phoá Soâng Coâng; thò xaõ Phoå Yeân ñöôïc thaønh laäp treân cô sôû toaøn boä dieän tích vaø daân soá cuûa huyeän Phoå Yeân. Ngaøy 18/8/2017, UÛy ban Thöôøng vuï Quoác hoäi ban haønh Nghò quyeát soá 422/NQ-UBTVQH “Veà vieäc ñieàu chænh môû roäng ñòa giôùi haønh chính thaønh phoá Thaùi Nguyeân vaø thaønh laäp 2 phöôøng thuoäc thaønh phoá Thaùi Nguyeân, tænh Thaùi Nguyeân”, theo ñoù, thò traán Chuøa Hang vaø 2 xaõ Linh Sôn, Huoáng Thöôïng (huyeän Ñoàng Hyû), xaõ Ñoàng Lieân (huyeän Phuù Bình), xaõ Sôn Caåm (Phuù Löông) saùp nhaäp vaøo thaønh phoá Thaùi Nguyeân. Ñoàng thôøi, 2 phöôøng Ñoàng Baåm, Chuøa Hang ñöôïc thaønh laäp treân cô sôû toaøn boä dieän tích vaø daân soá cuûa xaõ Ñoàng Baåm vaø thò traán Chuøa Hang. Ngaøy 21/11/2019, UÛy ban Thöôøng vuï Quoác hoäi ban haønh Nghò quyeát soá 814/NQ-UBTVQH14 “Veà vieäc saép xeáp caùc ñôn vò haønh chính caáp xaõ thuoäc tænh Thaùi Nguyeân”, theo ñoù, saùp nhaäp xaõ Kim Sôn vaøo xaõ Kim Phöôïng (huyeän Ñònh Hoùa); thaønh laäp phöôøng Chaâu Sôn treân cô sôû toaøn boä daân soá, dieän tích cuûa phöôøng Löông Chaâu vaø xaõ Vinh Sôn (thaønh phoá Soâng Coâng). Tænh Thaùi Nguyeân goàm 9 ñôn 1. Tænh uûy, Hoäi ñoàng nhaân daân, UÛy ban nhaân daân tænh Thaùi Nguyeân, Ñòa chí Thaùi Nguyeân, Nxb. Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 2009. 9
vò haønh chính caáp huyeän tröïc thuoäc: 2 thaønh phoá (Thaùi Nguyeân, Soâng Coâng), 1 thò xaõ (Phoå Yeân) vaø 6 huyeän (Phuù Bình, Ñaïi Töø, Ñònh Hoùa, Phuù Löông, Ñoàng Hyû, Voõ Nhai); vôùi 178 xaõ, phöôøng, thò traán (trong ñoù, coù 16 xaõ, thò traán thuoäc khu vöïc vuøng cao vaø 108 xaõ, thò traán thuoäc khu vöïc mieàn nuùi)1. Ñòa hình Thaùi Nguyeân chia laøm 3 vuøng: Vuøng cao goàm moät soá xaõ phía ñoâng baéc huyeän Ñoàng Hyû vaø huyeän Voõ Nhai, ñoä cao trung bình töø 500m ñeán 600m, ñòa hình phöùc taïp, hieåm trôû, ñöôïc chia caét bôûi caùc con soâng, suoái nhoû, taïo thaønh nhöõng thung luõng saâu, nhöõng caùnh ñoàng heïp vaø daøi; giao thoâng ñi laïi khoù khaên, ñôøi soáng nhaân daân coøn nhieàu thieáu thoán. Vuøng nuùi goàm caùc huyeän Ñònh Hoùa, Ñaïi Töø, Phuù Löông, Ñoàng Hyû. Vuøng naøy chuû yeáu laø ñoài nuùi thaáp chaïy theo höôùng taây baéc - ñoâng nam vaø thaáp daàn töø baéc xuoáng nam. Xen keõ giöõa caùc daõy ñoài nuùi laø nhöõng caùnh ñoàng nhoû heïp traûi daøi theo caùc thung luõng. Ñoài nuùi khoâng quaù cao, giao thoâng töông ñoái toát, kinh teá - xaõ hoäi töông ñoái phaùt trieån. Vuøng trung du goàm thaønh phoá Thaùi Nguyeân, thaønh phoá Soâng Coâng, thò xaõ Phoå Yeân vaø huyeän Phuù Bình. Ñòa hình ôû ñaây goàm nhöõng daûi ñoài thaáp hình baùt uùp, xen keõ giöõa nhöõng caùnh ñoàng töông ñoái roäng. Ñaây laø vuøng khí haäu trung gian coù tính chaát chuyeån tieáp giöõa phía ñoâng vaø phía taây, löôïng möa lôùn, giao thoâng phaùt trieån (caû ñöôøng boä, ñöôøng soâng, ñöôøng saét), daân cö ñoâng ñuùc, kinh teá, xaõ hoäi phaùt trieån khaù. Khí haäu Thaùi Nguyeân khoâng khaéc nghieät, söï phaân hoùa theo ñoä cao khoâng lôùn, moïi ñòa baøn trong tænh ñeàu coù heä sinh thaùi ñaûm baûo cho con ngöôøi sinh soáng vaø saûn xuaát. Thaùi Nguyeân laø tænh coù nhieàu soâng, suoái, trong ñoù, lôùn nhaát laø soâng Caàu (xöa goïi laø soâng Phuù Löông, soâng Nhö Nguyeät, soâng Ñoàng Moã). Soâng Caàu baét nguoàn töø huyeän Chôï Ñoàn (tænh Baéc Kaïn), chaûy theo höôùng baéc - nam qua caùc huyeän Phuù Löông, Voõ Nhai, thaønh phoá Thaùi Nguyeân, huyeän Phuù Bình vaø thò xaõ Phoå Yeân. Tieáp ñeán laø soâng Coâng (xöa goïi laø soâng Giaõ (Giaõ Giang), soâng Maõo) baét nguoàn 1. Cuïc Thoáng keâ tænh Thaùi Nguyeân, Nieân giaùm thoáng keâ tænh Thaùi Nguyeân naêm 2019, tr.19. 10
töø caùc daõy nuùi phía taây nam huyeän Ñònh Hoùa, chaûy theo höôùng baéc - nam, qua huyeän Ñaïi Töø, thaønh phoá Thaùi Nguyeân, thaønh phoá Soâng Coâng, xuoáng thò xaõ Phoå Yeân, hôïp löu vôùi soâng Caàu taïi xaõ Thuaän Thaønh (thò xaõ Phoå Yeân). Beân caïnh ñoù, treân ñòa baøn tænh coøn coù heä thoáng soâng Maùng (coøn goïi laø soâng Ñaøo) baét nguoàn töø ñaäp Thaùc Huoáng thuoäc xaõ Ñoàng Lieân, thaønh phoá Thaùi Nguyeân1. Ngoaøi ra, Thaùi Nguyeân coøn nhieàu soâng nhoû, ngaén, nhö: soâng Chôï Chu, soâng Ñu, soâng Nghinh Töôøng, soâng Rong, soâng Khe Mo, soâng Huoáng Thöôïng... ñeàu laø phuï löu cuûa soâng Caàu. Heä thoáng soâng, suoái ôû Thaùi Nguyeân ñöôïc phaân boá töông ñoái ñeàu khaép, thuaän lôïi cho phaùt trieån noâng nghieäp vaø sinh hoaït cuûa nhaân daân. Treân ñòa baøn tænh Thaùi Nguyeân khoâng coù hoà töï nhieân, nhöng nhaân daân ñaõ ñaép ñaäp ngaên soâng, suoái taïo ra caùc heä thoáng hoà nhaân taïo ôû khaép caùc huyeän, thaønh, thò. Hoà lôùn nhaát vaø quan troïng hôn caû laø hoà Nuùi Coác treân soâng Coâng ñöôïc xaây döïng töø nhöõng naêm ñaàu thaäp kyû 70, hoaøn thaønh vaøo giöõa thaäp kyû 80 theá kyû XX vôùi ñaäp chính daøi 496m, cao 20m vaø 7 ñaäp phuï khaùc. Hoà coù dieän tích 2.500ha, trong ñoù dieän tích maët nöôùc laø 769ha, ñoä saâu trung bình 23m, dung tích 175 trieäu meùt khoái nöôùc, ñaûm baûo cung caáp nöôùc cho sinh hoaït vaø saûn xuaát coâng nghieäp cuûa hai thaønh phoá Thaùi Nguyeân, Soâng Coâng; cung caáp nöôùc töôùi cho 12.000ha luùa, 7.000ha caây coâng nghieäp, caây aên quaû cuûa thò xaõ Phoå Yeân, huyeän Phuù Bình, thaønh phoá Thaùi Nguyeân vaø thaønh phoá Soâng Coâng. Hieän nay, vôùi 89 hoøn ñaûo lôùn, nhoû, hoà Nuùi Coác ñaõ ñöôïc ñaàu tö xaây döïng trôû thaønh khu du lòch haáp daãn, thu huùt du khaùch thaäp phöông. Tænh Thaùi Nguyeân laø ñòa baøn tieáp giaùp, laø caàu noái giöõa ñoàng baèng chaâu thoå soâng Hoàng vôùi 4 tænh vuøng Ñoâng Baéc (Tuyeân Quang, Baéc Kaïn, Cao Baèng, Laïng Sôn). Thaùi Nguyeân coù hai tuyeán ñöôøng saét: Haø Noäi - Quan Trieàu - Nuùi Hoàng vaø Löu Xaù (Thaùi Nguyeân) - 1. Ñaäp Thaùc Huoáng vaø heä thoáng soâng Maùng ñöôïc khôûi coâng xaây döïng töø naêm 1922, khaùnh thaønh ngaøy 15/6/1929, laáy nöôùc töø soâng Caàu chaûy qua ñòa phaän huyeän Phuù Bình, sang tænh Baéc Giang. 11
Keùp (Baéc Giang) - Uoâng Bí (Quaûng Ninh). Treân ñòa baøn tænh coù 6 tuyeán quoác loä chaïy qua: Quoác loä soá 3, ñieåm ñaàu ôû ñaàu caàu Ñuoáng, töø caàu Ña Phuùc (thò xaõ Phoå Yeân) ñeán caàu OÅ Gaø (huyeän Phuù Löông), qua tænh Baéc Kaïn, leân tænh Cao Baèng; Quoác loä 3C laø tuyeán giao thoâng keát noái du lòch vuøng ATK Ñònh Hoùa (Thaùi Nguyeân) vôùi ATK Chôï Ñoàn vaø hoà Ba Beå (Baéc Kaïn); Quoác loä 1B, ñoaïn qua ñòa baøn tænh Thaùi Nguyeân coù chieàu daøi 44,7km, ñieåm ñaàu taïi caàu Gia Baåy (thaønh phoá Thaùi Nguyeân), ñieåm cuoái taïi caàu Moû Gaø giaùp ranh vôùi tænh Laïng Sôn; Quoác loä 37, ñoaïn qua ñòa baøn tænh Thaùi Nguyeân coù chieàu daøi 57,6km, coù ñieåm ñaàu taïi Km 96+100, Caàu Ca, xaõ Kha Sôn (huyeän Phuù Bình), giaùp tænh Baéc Giang, ñieåm cuoái taïi xaõ Yeân Laõng, huyeän Ñaïi Töø, giaùp tænh Tuyeân Quang; Quoác loä 3 môùi (ñöôøng cao toác Haø Noäi - Thaùi Nguyeân) coù ñieåm ñaàu taïi Km 152+400 Quoác loä 1A môùi thuoäc ñòa phaän xaõ Ninh Hieäp, huyeän Gia Laâm (Haø Noäi), ñieåm cuoái taïi phöôøng Taân Laäp, thaønh phoá Thaùi Nguyeân (Thaùi Nguyeân), toaøn tuyeán coù ñoä daøi 63,8km, maët ñöôøng roäng 34,5m, quy moâ 4 laøn xe, toác ñoä thieát keá 100km/h, coù vò trí voâ cuøng quan troïng trong vieäc phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi cuûa tænh Thaùi Nguyeân vaø giaûm taûi cho Quoác loä 3; Quoác loä 17 noái töø thaønh phoá Haø Noäi qua caùc tænh Baéc Ninh, Baéc Giang vaø Thaùi Nguyeân. Tænh Thaùi Nguyeân coù dieän tích ñaát laâm nghieäp (röøng vaø ñaát röøng) töông ñoái lôùn vôùi 186.648ha (hôn 52,9% toång dieän tích töï nhieân)1. Saûn vaät khai thaùc töø röøng laø nguoàn thu nhaäp ñaùng keå cho nhaân daân caùc daân toäc trong tænh. Haèng naêm, röøng cuûa Thaùi Nguyeân cung caáp haøng chuïc vaïn meùt khoái goã, cuûi, haøng trieäu caây tre, nöùa, vaàu, haøng chuïc trieäu taøu laù coï cuøng nhieàu döôïc lieäu, thöïc phaåm cho nhu caàu tieâu duøng cuûa nhaân daân trong vaø ngoaøi tænh; cheá bieán goã, giaáy vaø laø nguoàn nguyeân lieäu coâng nghieäp, vaät lieäu cho ngaønh xaây döïng... Beân caïnh vieäc troàng luùa, hoa maøu, töø xa xöa ngöôøi daân Thaùi Nguyeân ñaõ sôùm troàng caây cheø. Ñaëc saûn cheø Thaùi Nguyeân töø laâu ñôøi ñaõ noåi tieáng treân thò tröôøng. Nhöõng naêm gaàn ñaây, cheø Thaùi 1. Cuïc Thoáng keâ tænh Thaùi Nguyeân, Nieân giaùm thoáng keâ tænh Thaùi Nguyeân naêm 2019, tr.21. 12
Nguyeân laø maët haøng xuaát khaåu coù giaù trò treân caùc thò tröôøng nhö Nhaät Baûn, Nga, AÁn Ñoä, Pakitxtan, caùc nöôùc AÛ Raäp... Thoå nhöôõng ôû Thaùi Nguyeân chuû yeáu laø ñaát feralit, ñaát ñaù voâi vaø ñaát ruoäng. Naêm 2020, toång dieän tích ñaát töï nhieân cuûa tænh laø 352.196ha, trong ñoù, dieän tích ñaát noâng nghieäp laø 302.925ha (chieám 86,01%); dieän tích ñaát phi noâng nghieäp laø 46.042ha (chieám 13,07%); dieän tích ñaát chöa söû duïng chæ coù 3.229ha (chieám 0,92%)1. Tænh Thaùi Nguyeân noåi tieáng giaøu taøi nguyeân khoaùng saûn. Ñoù laø caùc khu moû than Laøng Caåm, Nuùi Hoàng (Ñaïi Töø), Phaán Meã (Phuù Löông), Khaùnh Hoøa, Baù Sôn, Quaùn Trieàu (thaønh phoá Thaùi Nguyeân); moû saét Traïi Cau, Tieán Boä (Ñoàng Hyû). Moû quaëng chì, keõm taäp trung ôû hai khu vöïc Ñoàng Hyû - Voõ Nhai vaø Ñaïi Töø - Phuù Löông; khu vöïc Ñaïi Töø coù hai moû laø Coâi Kyø (xaõ Khoâi Kyø) vaø Luïc Ba (xaõ Luïc Ba); khu vöïc Ñoàng Hyû - Voõ Nhai coù 4 moû: Meã Tích, Moû Ba, Sa Lung, Cuùc Ñöôøng. Moû vaøng goác Boà Cu (Voõ Nhai), Caây Thò (Ñoàng Hyû, caùc moû vaøng sa khoaùng Khaéc Kieäm vaø Baûn Naù (Voõ Nhai); moû ña kim Nuùi Phaùo (Ñaïi Töø)2... ñaõ ñöôïc thaêm doø, khai thaùc phuïc vuï nhu caàu quoác keá, daân sinh. Thaùi Nguyeân laø tænh coù daân cö vôùi nhieàu thaønh phaàn daân toäc. Theo thoáng keâ naêm 2019, treân ñòa baøn tænh hieän coù 46/54 daân toäc Vieät Nam sinh soáng, trong ñoù coù 8 daân toäc ñoâng daân nhaát laø: Kinh, Taøy, Nuøng, Saùn Dìu, Saùn Chay, Dao, Moâng, Möôøng; ngöôøi daân toäc thieåu soá chieám 29,9%. Maëc duø moãi daân toäc coù nhöõng ñaëc ñieåm rieâng veà tieáng noùi, trình ñoä saûn xuaát, baûn saéc vaên hoùa, song laïi coù nhöõng neùt töông ñoàng do hoøa nhaäp, chung soáng treân moät laõnh thoå. Veà daân soá trong toaøn tænh, nhöõng naêm 1904 - 1905, coù khoaûng 70.000 ngöôøi; thaùng 5/1948, coù khoaûng 174.200 ngöôøi; tröôùc ngaøy hôïp nhaát vôùi tænh Baéc Kaïn thaønh tænh Baéc Thaùi (1/7/1965), coù 402.000 ngöôøi; khi taùi laäp tænh (1/1/1997), 1. Cuïc Thoáng keâ tænh Thaùi Nguyeân, Nieân giaùm thoáng keâ tænh Thaùi Nguyeân naêm 2020, tr.9. 2. Sôû Coâng thöông tænh Thaùi Nguyeân, Quy hoaïch thaêm doø, khai thaùc, söû duïng khoaùng saûn tænh Thaùi Nguyeân giai ñoaïn 2016 - 2020, coù xeùt ñeán naêm 2030, tr.41, 42, 93. 13
coù 1.034.121 ngöôøi (trong ñoù, nöõ laø 521.197 ngöôøi); naêm 2019, coù 1.286.751 ngöôøi (trong ñoù, nöõ laø 657.554 ngöôøi, chieám 51,1%). Thaùi Nguyeân hieän coù 3 toân giaùo chính laø Phaät giaùo, Coâng giaùo vaø ñaïo Tin Laønh vôùi khoaûng gaàn 120.000 tín ñoà, trong ñoù phuï nöõ chieám soá ñoâng. Veà Phaät giaùo, toaøn tænh coù khoaûng gaàn 100 ngoâi chuøa, phaàn ñoâng phaät töû laø phuï nöõ. Veà Coâng giaùo, toaøn tænh coù 4 xöù ñaïo, 25 nhaø thôø hoï, 8 nhaø nguyeän, chuû yeáu taäp trung ôû caùc huyeän Phuù Bình, Ñaïi Töø vaø thaønh phoá Thaùi Nguyeân. Ñaïo Tin Laønh phaùt trieån chuû yeáu trong caùc daân toäc thieåu soá Moâng, Dao ôû caùc huyeän Ñoàng Hyû, Voõ Nhai. II. Truyeàn thoáng cuûa phuï nöõ tænh Thaùi Nguyeân Töø thôøi ñaïi caùc vua Huøng ñeán thôøi ñaïi Hoà Chí Minh, qua nhöõng chaëng ñöôøng döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc cuûa daân toäc Vieät Nam, phuï nöõ Thaùi Nguyeân ñaõ xaây döïng, boài ñaép nhöõng truyeàn thoáng toát ñeïp, ñoù laø: truyeàn thoáng trung haäu, ñaûm ñang, lao ñoäng caàn cuø, saùng taïo vaø chieán ñaáu duõng caûm. Hình aûnh ngöôøi phuï nöõ truyeàn thoáng ñöôïc löu truyeàn trong neàn vaên hoïc daân gian vaø ñi saâu vaøo taâm thöùc ngöôøi daân. Döôùi cheá ñoä phong kieán, maëc duø treân danh nghóa khoâng phaûi laø truï coät, ngöôøi chuû gia ñình nhöng phuï nöõ Thaùi Nguyeân laø löïc löôïng lao ñoäng quan troïng. Töø vieäc chaêm soùc ngöôøi giaø, nuoâi daïy con caùi ñeán coâng vieäc beáp nuùc, nhaø cöûa, canh taùc ñoàng ruoäng, ao vöôøn, xe sôïi, ñan laùt, chaên nuoâi lôïn gaø ñeàu ñaët leân vai ngöôøi phuï nöõ. Vôùi truyeàn thoáng giaøu loøng nhaân aùi, trung haäu, ñaûm ñang, ñöùc tính hy sinh, thöông choàng, yeâu con, quyù troïng haïnh phuùc gia ñình, caùc theá heä phuï nöõ Thaùi Nguyeân luoân chaêm chæ, caàn cuø, vun ñaép, xaây döïng gia ñình aám no, haïnh phuùc. Treân ñoàng ruoäng, traûi qua quaù trình canh taùc laâu daøi, yù thöùc lao ñoäng daàn trôû thaønh baûn chaát toát ñeïp cuûa ngöôøi phuï nöõ, kyõ naêng lao ñoäng ñöôïc reøn luyeän. Vôùi söï tham gia ñoâng ñaûo, quan troïng vaø thöôøng xuyeân cuûa ngöôøi phuï nöõ Thaùi Nguyeân noùi rieâng, phuï nöõ Vieät Nam noùi chung, neàn noâng nghieäp Vieät Nam ngaøy caøng phaùt trieån, goùp phaàn ñaûm baûo nhu caàu cuoäc soáng cuûa nhaân daân. 14
Beân caïnh ñoù, vieäc ñieàu ñoäng nhöõng löïc löôïng lao ñoäng lôùn laø nam giôùi vaøo caùc coâng trình taäp trung, ñaøo soâng, khôi möông, ñaép maùng, ñaép ñeâ phoøng luït vaø nhöõng vieäc ñaép thaønh luõy, xaây cung ñieän, döïng ñeàn ñaøi laøm cho phuï nöõ trôû thaønh löïc löôïng lao ñoäng quan troïng trong noâng nghieäp. Nhöõng caâu ca dao nhö “Thaân em vaát vaû traêm beà...” hoaëc “Luùa toát vì bôûi coù phaân/ Vì tay em laám, vì chaân em moøn...” phaûn aùnh veà vai troø cuûa ngöôøi phuï nöõ trong lao ñoäng. Khoâng chæ laøm coâng vieäc ñoàng aùng, ngöôøi phuï nöõ coøn chaêm lo vöôøn töôïc, nuoâi gia suùc, gia caàm, doïn deïp nhaø cöûa, naáu aên... Nhöõng luùc noâng nhaøn, phuï nöõ thöôøng ñan laùt, deät vaûi, baùn haøng ñeå coù theâm nguoàn thu nhaäp. Nhöõng ngöôøi vieát söû nöôùc ngoaøi ñeán Vieät Nam vaøo theá kyû XVII - XVIII ñaõ coù nhöõng nhaän xeùt: “Phuï nöõ ôû xöù naøy raát naêng ñoäng. Hoï laøm nhaø, laøm goám, cheøo thuyeàn, baùn haøng, baät boâng keùo sôïi, deät vaûi, may vaù quaàn aùo, phaàn lôùn coâng vieäc laø do phuï nöõ caùng ñaùng”. Nhìn beà ngoaøi, phuï nöõ caùc daân toäc treân ñòa baøn tænh coù veû ruït reø, e theïn nhöng beân trong taâm hoàn hoï raát khoaùng ñaït, quyù troïng töï do, gheùt nhöõng leà thoùi, quy taéc troùi buoäc. Phaûi chaêng vì theá maø naêm 1823, khi vua Minh Maïng xuoáng chieáu baét buoäc caùc phuï nöõ phaûi maëc quaàn, phuï nöõ caùc huyeän phía nam tænh Thaùi Nguyeân ñaõ ñaáu tranh choáng laïi. Tuy nhieân, döôùi cheá ñoä phong kieán, sau ñoù laø thuoäc ñòa nöûa phong kieán, phuï nöõ Vieät Nam noùi chung vaø phuï nöõ Thaùi Nguyeân noùi rieâng (ñaëc bieät laø phuï nöõ caùc huyeän mieàn nuùi) gaàn nhö khoâng coù quyeàn löïc vaø tieáng noùi ngoaøi xaõ hoäi cuõng nhö trong gia ñình. Ngoaøi xaõ hoäi, ngöôøi phuï nöõ khoâng coù quyeàn chính trò, khoâng ñöôïc pheùp tham gia thi cöû, laøm quan, quyeát ñònh caùc coâng vieäc chung cuûa laøng xaõ, khoâng ñöôïc tham gia baàu cöû vaøo taát caû caùc toå chöùc, ngay caû toå chöùc nhö Hoäi töông teá, aùi höõu chöù chöa noùi tôùi caùc cô quan quyeàn löïc. Trong doøng toäc, gia ñình, nhaát laø ôû caùc vuøng noâng thoân, vuøng saâu, vuøng xa, tö töôûng troïng nam khinh nöõ, tình traïng baát bình ñaúng giôùi caøng nghieâm troïng. Laø ngöôøi meï, ngöôøi vôï, ngöôøi con, chaùu, ngöôøi chò, em, goùp phaàn quan troïng taïo laäp cuoäc soáng gia 15
ñình nhöng ngöôøi phuï nöõ khoâng ñöôïc hoûi yù kieán vaø quyeát ñònh veà nhöõng vaán ñeà quan troïng maø taát caû ñeàu do ngöôøi cha, ngöôøi choàng, ngöôøi anh, ngöôøi con trai quyeát ñònh. Ñoù laø nhöõng luaät tuïc baát thaønh vaên haø khaéc cuûa cheá ñoä phuï quyeàn keùo daøi qua nhieàu theá heä. Khoâng coù bình ñaúng nam nöõ, ngöôøi phuï nöõ buoäc phaûi theo “tam toøng töù ñöùc”1. Khi ngöôøi cha cheát, ngöôøi con trai ñöôïc quyeàn thöøa keá di saûn, baø meï goùa vaø con gaùi khoâng ñöôïc quyeàn thöøa keá. Trong hoân nhaân, tuïc ña theâ phoå bieán ôû taát caû caùc daân toäc, caùc laøng xaõ trong tænh vaø chæ ngöôøi vôï caû laø ngöôøi duy nhaát coù tính chính thöùc vaø coù quyeàn löïc ñoái vôùi nhöõng ngöôøi vôï khaùc cuûa choàng. Ñoái vôùi caùc coâ gaùi ñeán tuoåi laáy choàng ñeàu khoâng ñöôïc quyeàn löïa choïn, vieäc “cha meï ñaët ñaâu con ngoài ñaáy” laø ñieàu hieån nhieân ñöôïc thöøa nhaän. Ñieàu cha coâ gaùi quan taâm nhieàu nhaát laø tình traïng cuûa caûi cuûa chaøng reå töông lai vaø quan troïng hôn caû laø tieàn, leã vaät thaùch cöôùi. Ñaây thaät söï laø gaû baùn con gaùi. Khi ôû nhaø boá meï, coâ gaùi ñöôïc daïy doã veà caùch “nöõ coâng, gia chaùnh” laø caùch thöùc chaêm choàng daïy con, öùng xöû trong gia ñình, laøng xoùm, doøng hoï, caùch naáu aên, may vaù, laøm vieäc nhaø, vieäc ñoàng aùng... höôùng tôùi hình maãu ngöôøi phuï nöõ “coâng, dung, ngoân, haïnh”. Sau khi gaû choàng, ngöôøi con gaùi soáng cuoäc ñôøi “xuaát giaù toøng phu, phu töû toøng töû”, ngöôøi vôï khoâng coù ñöôïc ñòa vò töông xöùng vôùi vai troø cuûa mình trong gia ñình. Vaø, vôùi quan nieäm “trai naêm theâ baûy thieáp, gaùi chính chuyeân chæ coù moät choàng”, nhöõng ngöôøi phuï nöõ laø naïn nhaân cuûa cheá ñoä ña theâ (baát keå laø vôï caû hay vôï leõ). Leã giaùo phong kieán vôùi nhieàu quy taéc khaéc nghieät troùi buoäc ñôøi soáng, quyeàn töï do cuûa ngöôøi phuï nöõ trong haøng nghìn naêm. Söï phaûn khaùng cheá ñoä phong kieán, leã giaùo cuûa phuï nöõ khi aâm thaàm, luùc quyeát lieät dieãn ra heát ñôøi naøy qua ñôøi khaùc. Beân caïnh söï ñaûm ñang, ñöùc haïnh, phuï nöõ coøn laø nhöõng ngheä só saùng taùc vaø haùt daân ca, muùa daân toäc vaø tham gia xaây döïng moät neàn vaên hoùa daân gian coå truyeàn taøi hoa, ñaëc saéc. Baûn saéc vaên hoùa cuûa 1. Tam toøng laø: taïi gia toøng phuï, xuaát giaù toøng phu, phu töû toøng töû. Töù ñöùc cuûa phuï nöõ laø: coâng, dung, ngoân, haïnh. 16
phuï nöõ Thaùi Nguyeân gaén vôùi neùt ñeïp cuûa caùc laøn ñieäu cheøo, chaàu vaên, troáng quaân, coø laû cuûa ngöôøi Kinh; laøn ñieäu Then, Löôïn cuûa ñoàng baøo Taøy, haùt Sli cuûa ñoàng baøo Nuøng, haùt Saáng Coï cuûa ñoàng baøo Saùn Chay, Sooïng coâ cuûa ñoàng baøo Saùn Dìu, Paùo dung cuûa ñoàng baøo Dao... Beân caïnh ñoù, phuï nöõ Thaùi Nguyeân coøn noåi baät vôùi truyeàn thoáng ñaáu tranh quaät cöôøng choáng giaëc ngoaïi xaâm, baûo veä ñoäc laäp daân toäc. Thôøi kyø Baéc thuoäc, döôùi tröôùng cuûa Hai Baø Tröng coù nöõ phoù soaùi Hoà Ñeà kieät xuaát. Gia ñình baø thuoäc doøng doõi con chaùu Laïc haàu goác ôû Ñoâng Cao trang (ngaøy nay laø laøng Ñoâng Cao, xaõ Traùng Vieät, huyeän Meâ Linh, Haø Noäi). Thaùi thuù Toâ Ñònh chieâu haøng cha baø khoâng thaønh beøn daãn quaân tieâu dieät Ñoâng Cao trang. Cha maát, ba meï con baø chaïy tôùi vuøng nuùi Thieân Sôù (nay thuoäc ñòa baøn tænh Thaùi Nguyeân) truù aån. Chuùa ñoäng Laõo Mai laø moät nöõ tuø tröôûng hoï Hoaøng nhaän Hoà Ñeà vaø em trai Hoà Haùc laøm con nuoâi. Taïi ñoäng Laõo Mai, Hoà Ñeà toå chöùc moät ñoäi nam binh vaø moät ñoäi nöõ binh, daïy daân caøy vôõ caùc traøn ruoäng roäc ñeå taêng theâm löông thöïc, ñoàng thôøi cuøng giuùp ñôõ caùc ñoäng khaùc, ñöôïc nhaân daân tin töôûng, toân xöng laø Thieân Sôù ñaïi vöông. Chaâu UÙy, chaâu Lî, phuû thaùi thuù cuûa giaëc Haùn ñem quaân tieãu phaït ñeàu bò nghóa quaân Thieân Sôù ñaïi vöông ñaùnh baïi. Khi ñöôïc tin Hai Baø Tröng tuï nghóa ôû Meâ Linh choáng giaëc, Hoà Ñeà daãn quaân binh veà tuï nghóa, teá côø, ñöôïc hai Baø troïng duïng. Nöõ töôùng Hoà Ñeà quyeàn kieâm caû noäi ngoaïi binh, ñoåi teân laø AÛ Löï Töôùng quaân. Teá leã xong, ñaïi quaân tieán ñaùnh Toâ Ñònh. Quaân Haùn thua chaïy, nghóa quaân cuûa Hai Baø Tröng thu phuïc hôn 60 thaønh trì, giaønh laïi neàn ñoäc laäp. Naêm 41, nhaø Haùn sai Maõ Vieän ñöa 20 vaïn quaân sang xaâm löôïc nöôùc ta. Tröng nöõ Vöông vaø caùc töôùng lónh ñaõ ñöa quaân ra choáng giaëc. Ngaøy 6 thaùng 2 naêm 43, Hai Baø Tröng gieo mình xuoáng doøng soâng Haùt tuaãn tieát. Nöõ töôùng Hoà Ñeà choáng giaëc cho tôùi cuøng roài gieo mình döôùi soâng Nguyeät Ñöùc, quyeát lieät baûo toaøn khí tieát anh huøng cuûa ngöôøi phuï nöõ Vieät Nam1. 1. Nguyeãn Khaéc Thuaàn, Danh töôùng Vieät Nam taäp 4 - Danh töôùng trong söï nghieäp ñaáu tranh choáng aùch ñoâ hoä cuûa phong kieán Trung Quoác, Nxb. Giaùo duïc Vieät Nam, naêm 2005, Phuï luïc 2. 17
Thôøi nhaø Lyù, thöïc hieän chính saùch “nhu vieãn”, 2 naøng coâng chuùa Dieân Bình vaø Thieàu Dung laàn löôït ñöôïc nhaø Lyù gaû cho Thuû lónh phuû Phuù Löông laø Döông Töï Minh1. Ñaây laø chính saùch khoân kheùo nhaèm giöõ nöôùc vaø ñoaøn keát caùc coäng ñoàng daân toäc ít ngöôøi ôû mieàn nuùi phía Baéc. Caùc coâng chuùa khi veà nhaø choàng ñeàu chung thuûy, gaén boù vôùi choàng. Maëc duø xuaát thaân laø coâng chuùa “chaân yeáu tay meàm” nhöng khi trôû thaønh phu nhaân cuûa Thuû lónh vuøng bieân, 2 baø ñeàu cuøng choàng ra söùc gìn giöõ töøng taác ñaát thieâng lieâng nôi bieân giôùi, chaêm lo vieäc haäu caàn khi choàng daãn quaân ñi ñaùnh ñuoåi giaëc laø ngöôøi nöôùc Toáng sang xaâm laán caùc chaâu, ñoäng, vuøng bieân giôùi phía Baéc Ñaïi Vieät; ñoàng thôøi coù coâng daïy ngöôøi daân Phuù Löông laøm ruoäng, troàng daâu nuoâi taèm, keùo sôïi, deät vaûi. Hieän nay, nhieàu ñeàn ôû Thaùi Nguyeân thôø 2 baø, nhö: Ñeàn Ñuoåm xaõ Ñoäng Ñaït (huyeän Phuù Löông); ñeàn Vua Baø (hay coøn goïi laø Nhò vò Vua Baø) xaõ Phuùc Thuaän (thò xaõ Phoå Yeân)... Thôøi kyø nhaø Minh xaâm löôïc, ôû huyeän An Ñònh (ñòa baøn thò xaõ Phoå Yeân ngaøy nay) coù nhöõng caùnh röøng raäm raïp, laø caên cöù choáng giaëc cuûa quaân daân ta. Giaëc Minh nhieàu laàn mang quaân ñaùnh khoâng ñöôïc do nghóa quaân thoaét aån, thoaét hieän trong röøng. Coù laàn bò giaëc bao vaây maáy thaùng lieàn khieán löông thöïc cuûa nghóa quaân caïn daàn. Töông truyeàn, coù moät baø cuï ngöôøi ñòa phöông ñi vaän ñoäng caùc laøng ñoùng hoøm (aùo quan), cho löông thöïc vaøo beân trong, khieâng vaøo trong caên cöù baûo ñi laáy xaùc con em cheát traän. Vaøi ngöôøi khieâng moät coã hoøm, trong ñoù coù löông thöïc, nhôø vaäy quaân ta coù löông thöïc aên ñeå ñaùnh giaëc. Lôïi duïng nhöõng chieác hoøm naøy, anh em nghóa quaân naèm beân trong ñeå khieâng qua voøng vaây giaëc ra ngoaøi veà caên cöù môùi an toaøn. Sau naøy, Toång ñoác quaân Minh ôû Ñoâng Ngaøn bieát söï vieäc, cay cuù hoäc maùu töôi ra maø cheát. Ghi nhôù coâng lao baø cuï coù coâng vôùi daân, vôùi nöôùc, vua nhaø Leâ cho laäp ñeàn thôø vaø tuïc leä Hoäi Côm hoøm ôû vuøng Tieân Phong, Phoå Yeân coù töø ñaáy2. 1. Döông Töï Minh (coøn goïi laø Ñöùc Thaùnh Ñuoåm hay Cao Sôn Quyù Minh), ngöôøi daân toäc Taøy, laøng Quan Trieàu (nay laø phöôøng Quan Trieàu, thaønh phoá Thaùi Nguyeân), tænh Thaùi Nguyeân. Naêm 1127, oâng ñöôïc nhaø Lyù gaû coâng chuùa Dieân Bình; ñeán naêm 1144, oâng ñöôïc nhaø Lyù gaû coâng chuùa Thieàu Dung. 2. Ban Tuyeân giaùo Tænh uûy Thaùi Nguyeân, Töø ñieån Thaùi Nguyeân, Nxb. Vaên hoïc, Haø Noäi, 2016, tr.400. 18
Thôøi nhaø Maïc, ôû Thaùi Nguyeân coù nöõ töôùng quaân Ñoã Thò Myõ Mai. Baø sinh naêm 1507, queâ laøng Haø Vó (nay thuoäc xaõ Lieân Haø, huyeän Ñoâng Anh, Haø Noäi) laø con gaùi Tieán só Ñoã Tuùc Khang - moät vò danh thaàn thôøi Leâ sô - Maïc, laø Taùn trò thöøa chính söù ñaïo Thaùi Nguyeân thôøi nhaø Maïc. Vaøo thôøi gian ñoù, vuøng Thaùi Nguyeân coù nhieàu ñaûng cöôùp hoaønh haønh, cöôùp phaù neân trieàu ñình cöû cuï Ñoã Tuùc Khang ñi deïp giaëc. Nhöng vì tuoåi cao, laïi coù tang meï, cuï Khang tieán cöû baø Mai ñi thay. Ñöôïc trieàu ñình chaáp thuaän, baø Mai ñoùng giaû laøm nam töôùng caàm quaân ra traän. Nhôø gioûi voõ ngheä, duõng caûm chieán ñaáu neân chaúng bao laâu baø ñaõ ñaùnh deïp ñöôïc nhieàu toaùn giaëc. Nhöng trong moät traän ñaùnh giaùp laù caø, bò sô hôû, quaân ñòch phaùt hieän ra baø laø nöõ töôùng. Hoâm sau, chuùng duøng thuû ñoaïn taâm lyù ñeâ heøn, taán coâng. Baø thaát theá phaûi cho quaân thaùo chaïy, rieâng baø ñaõ lao caû ngöôøi laãn ngöïa xuoáng doøng soâng ñeå baûo toaøn khí tieát. Nhaân daân thöông tieác, toå chöùc mai taùng vaø laäp ñeàn Ñoàng Thuï (nay thuoäc xaõ Thuaän Thaønh, huyeän Phoå Yeân) thôø baø1. Vaøo khoaûng naêm 1870, haøng nghìn taøn quaân Thaùi Bình Thieân quoác cuøng vôùi boïn thoå phæ, luïc laâm hoaït ñoäng ôû Quaûng Ñoâng, Quaûng Taây vaø Vaân Nam (Trung Quoác) bò quaân trieàu ñình Maõn Thanh ñaùnh deïp, ñaõ chaïy vaøo tænh Thaùi Nguyeân, chieám cöù vuøng Ñònh Hoùa laøm saøo huyeät. Töø naêm 1870 ñeán naêm 1885, chuùng gaây bao noãi kinh hoaøng trong nhaân daân, cho quaân ñi cöôùp boùc cuûa caûi, ñoát nhaø, phaù laøng, gieát ngöôøi, haõm hieáp phuï nöõ ôû khaép caùc nôi trong tænh. Rieâng ñoái vôùi phuï nöõ, “Phaûi thöøa nhaän raèng ngöôøi Trung Quoác ñaõ cöôùp nhieàu phuï nöõ Thoå (Taøy) tôùi möùc coøn phaûi laâu nöõa söï sinh con ñeû caùi môùi taêng leân ñöôïc” vaø khoâng chæ phuï nöõ Taøy bò cöôùp maø phuï nöõ Dao cuõng bò saên ñuoåi, bò baét coùc. “Töø khi naïn cöôùp ñoaït phuï nöõ ñem baùn thì thöïc hieám thaáy moät ngöôøi Maùn (Dao) coù vôï. Phaûi chaêng ñoái vôùi hoï, phuï nöõ chæ laø thöù xa hoa”2. 1. Ban Tuyeân giaùo Tænh uûy Thaùi Nguyeân, Töø ñieån Thaùi Nguyeân, Nxb. Vaên hoïc, Haø Noäi, 2016, tr.302. 2. Loâ meùt: Caùc tænh Baéc Kyø - Thaùi Nguyeân. Taøi lieäu löu tröõ taïi Ban Tuyeân giaùo Tænh uûy Thaùi Nguyeân. 19
Ngaøy 17/3/1884, töø Baéc Ninh, thöïc daân Phaùp ñem quaân ñaùnh chieám Thaùi Nguyeân. Ngaøy 19/3/1884, quaân Phaùp taán coâng thaønh Thaùi Nguyeân. Tuy nhieân phaûi ñeán laàn ñaùnh chieám thöù 3 (ngaøy 10/5/1884), quaân Phaùp môùi chieám ñoùng ñöôïc tænh lî Thaùi Nguyeân. Trong caû 3 laàn ñaùnh chieám, quaân Phaùp ñeàu bò quaân trieàu ñình nhaø Nguyeãn trong thaønh vaø nhaân daân Thaùi Nguyeân ngoan cöôøng ñaùnh traû, gaây nhieàu thieät haïi veà ngöôøi vaø cuûa. Cuoái theá kyû XIX, sau khi daäp taét caùc cuoäc khôûi nghóa cuûa nhaân daân ta, thöïc daân Phaùp thieát laäp cheá ñoä cai trò ñoái vôùi nhaân daân caùc daân toäc trong tænh, chuùng döïa vaøo boä maùy haønh chính quan lieâu, thoái naùt cuûa cheá ñoä phong kieán ñeå thoáng trò daân ta. Chính saùch thoáng trò thöïc daân vaø cheá ñoä phong kieán xoaén quyeän vaøo nhau ñaõ ñaåy nhaân daân caùc daân toäc tænh Thaùi Nguyeân - trong ñoù coù phuï nöõ - vaøo voøng noâ leä taêm toái. Trong xaõ hoäi thöïc daân nöûa phong kieán, truyeàn thoáng cuûa phuï nöõ Thaùi Nguyeân ñaõ coù söï thay ñoåi, thích öùng phuø hôïp vôùi söï thay ñoåi cuûa thôøi ñaïi. Ngöôøi phuï nöõ khoâng chæ ñaûm ñang, ñöùc haïnh maø ngaøy caøng caáp tieán, maïnh meõ, gan daï, kieân cöôøng, tích cöïc tham gia vaøo phong traøo ñaáu tranh caùch maïng, tieán tôùi giaûi phoùng giai caáp phuï nöõ, naâng cao vai troø vaø vò theá xaõ hoäi cuûa phuï nöõ. Veà vaên hoùa - xaõ hoäi, ñeán naêm 1934, toaøn tænh Thaùi Nguyeân chæ coù moät tröôøng tieåu hoïc toaøn caáp ôû thò xaõ Thaùi Nguyeân vaø 5 tröôøng tieåu hoïc khoâng toaøn caáp: Tröôøng Phöông Ñoä (Phuù Bình), Huøng Sôn (Ñaïi Töø), Chôï Chu (Ñònh Hoùa), Ñu (Phuù Löông) vaø Phoá Coø (Phoå Yeân, nay thuoäc thaønh phoá Soâng Coâng), vôùi 501 hoïc sinh, haàu heát laø con nhaø chöùc saéc vaø coù cuûa. Beân caïnh ñoù, con gaùi cuûa caùc gia ñình coù ñieàu kieän ñöôïc theo hoïc vaên hoùa taïi Tröôøng Kieâm bò con gaùi naèm beân ñöôøng Paul Bert (nay laø ñöôøng Ñoäi Caán, thaønh phoá Thaùi Nguyeân). Moät boä phaän phuï nöõ ñöôïc tieáp caän vôùi Taây hoïc vaø heä tö töôûng môùi, phaàn naøo ñaõ goùp phaàn vaøo söï thay ñoåi nhöõng tö töôûng coå huû, laïc haäu vaø kyø thò ñoái vôùi phuï nöõ. Veà cô sôû y teá, tænh Thaùi Nguyeân coù moät nhaø thöông ôû thò xaõ, moät beänh xaù 30 giöôøng ôû Chôï Chu vaø 3 traïm phaùt thuoác ñaët ôû Quaûng Naïp (Ñònh Hoùa), Phöông 20