Giải huyền thoại trong truyện ngắn huyền thoại Việt Nam

GIẢI HUYỀN THOẠI<br /> TRONG TRUYỆN NGẮN HUYỀN THOẠI VIỆT NAM<br /> TRẦN THỊ LÝ – NGUYỄN VĂN THUẤN<br /> Trường Đại học Sư phạm – Đại học Huế<br /> Tóm tắt: Lấy huyền thoại làm đối tượng phản ánh, suy ngẫm, truyện ngắn<br /> huyền thoại đã tạo nên nét độc đáo riêng của đời sống văn học Việt Nam<br /> đương đại. Với tư cách là một thành tố xa xưa và lâu bền trong lòng văn hóa<br /> Việt, huyền thoại tồn tại và di truyền như một cấu trúc bền vững trong tâm<br /> trí cộng đồng. Các nhà văn hiện đại, trong nỗ lực sáng tạo đã vừa giải huyền<br /> thoại vừa tái cấu trúc huyền thoại, đem lại cho huyền thoại sức sống mới<br /> mang màu sắc nghệ thuật độc đáo của diễn ngôn cá nhân.<br /> Từ khóa: Huyền thoại, Truyện ngắn huyền thoại, diễn ngôn, giải huyền<br /> thoại<br /> <br /> 1. ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Huyền thoại luôn biến đổi và đổi mới theo từng quan niệm, từng thời đại. Vì thế, trong<br /> bài viết này của chúng tôi, khái niệm huyền thoại (mythe) không chỉ được hiểu là<br /> “những câu chuyện mà một nền văn hoá nhất định tin là thực, những câu chuyện này sử<br /> dụng cái siêu nhiên để cắt nghĩa những sự kiện tự nhiên, để giải thích bản chất của vũ<br /> trụ và con người” [2] mà còn được hiểu “là một ngôn từ” [3, tr. 289]. Nhưng không phải<br /> ngôn từ nào cũng được gọi là huyền thoại mà phải đảm bảo các điều kiện: 1) đó phải là<br /> một thông điệp, 2) nó được biểu đạt bởi phương thức huyền thoại, 3) là một hệ thống kí<br /> hiệu thứ hai, một siêu ngôn ngữ, 4) phải được xã hội sử dụng. Truyện ngắn huyền<br /> thoại, trong quan niệm của chúng tôi, được dùng một cách ước lệ chỉ một thể tài của<br /> truyện ngắn, đó là các truyện ngắn có sử dụng các yếu tố huyền thoại như một chất liệu<br /> để tái hiện, tái thiết huyền thoại hay mượn nó để nói đến những vấn đề của tự nhiên, xã<br /> hội, con người hiện đại. Truyện ngắn huyền thoại sử dụng các yếu tố huyền thoại (nhân<br /> vật, sự kiện, chi tiết, thời gian, không gian, biểu tượng, motif, yếu tố kì ảo...) như một<br /> chất liệu, một tư duy để tái hiện, tái thiết huyền thoại hoặc mượn nó để nói đến những<br /> vấn đề của tự nhiên, xã hội, con người hiện đại. Ví như huyền thoại thường tôn vinh các<br /> nhân vật, các sự kiện siêu phàm thì trong truyện ngắn huyền thoại, một mặt nói về<br /> những nhân vật, sự kiện này, mặt khác còn dùng để nói đến những sự kiện, nhân vật kiệt<br /> xuất hoặc tài ba trong cuộc sống đời thường. Nếu trong huyền thoại yếu tố kì ảo được<br /> xem là đặc trưng thì trong truyện ngắn huyền thoại nó có thể được sử dụng hoặc không,<br /> và mục đích sử dụng nó cũng khác nhau,... Tuy truyện ngắn huyền thoại được xây dựng<br /> với chủ ý hướng về huyền thoại nhưng nó khác hẳn huyền thoại về nhiều phương diện<br /> nội dung và hình thức. Ở đó diễn ngôn vừa khác biệt vừa mang tính chất giải huyền<br /> thoại. Vì thế, trong bài viết này, chúng tôi muốn tập trung tìm hiểu tính chất giải huyền<br /> thoại trong truyện ngắn huyền thoại để thấy được nét độc đáo riêng của truyện ngắn<br /> huyền thoại trong văn học Việt Nam thời kì đổi mới.<br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 04(40)/2016: tr. 46-53<br /> <br /> GIẢI HUYỀN THOẠI TRONG TRUYỆN NGẮN HUYỀN THOẠI VIỆT NAM<br /> <br /> 47<br /> <br /> 2. HUYỀN THOẠI LÀ Ý THỨC HỆ CỦA DIỄN NGÔN TẬP THỂ<br /> “Huyền thoại là một ngôn từ”, nghĩa là nó chịu sự quy định của lịch sử ngôn từ: “do lịch<br /> sử lựa chọn: nó không thể nảy sinh từ “bản chất” các sự vật” [3, tr. 290]; trong khi đó,<br /> lịch sử ngôn từ gắn liền với lịch sử con người nên nó mang bản chất của thời đại. Ví<br /> như huyền thoại về Sơn Tinh trong truyền thuyết Sơn Tinh Thủy Tinh, gắn liền với thời<br /> xa xưa khi nhân dân ta chưa có điều kiện đắp đê, đào kênh, xây đập để chống chọi với<br /> những cơn lũ hằng năm thường xuyên đe dọa sự sống của họ nên Sơn Tinh được hư cấu<br /> để gửi gắm ước mơ, ý chí của cộng đồng. Mặt khác, huyền thoại thường mang tính<br /> “siêu ngôn ngữ”, là “một hệ thống kí hiệu thứ hai” 1 vì thế “cái được biểu đạt” trong<br /> huyền thoại thường mang tính đa nghĩa và phải được số đông chấp nhận. Bởi những lẽ<br /> đó có thể khẳng định, huyền thoại là diễn ngôn tập thể.<br /> Vì là diễn ngôn của số đông nên nó chịu sự chi phối của thời đại và tạo thành phong<br /> cách thời đại. Phong cách này khi đi vào tác phẩm văn học biểu hiện cụ thể ở hình thức<br /> và nội dung: hình thức mang tính sử thi, nội dung thường mang tính chung, ví như nhân<br /> dân quan niệm cái thiện lúc nào cũng phải thắng cái ác nên họ không chấp nhận cái ác<br /> thắng cái thiện, hay thiện và ác là hai mặt trong mọi sự vật. Chính quan niệm ấy đã đẩy<br /> huyền thoại vào sự phiến diện, cực đoan trong cách nhìn về hiện thực, con người (trong<br /> khi đó K.Mác cho rằng muốn thực sự hiểu được sự vật cần phải nhìn bao quát và nghiên<br /> cứu tất cả các mặt, các mối liên hệ trực tiếp và gián tiếp của nó trong không gian và thời<br /> gian; J. Derrida cũng chứng minh mỗi sự vật đều tồn tại các cặp đối lập nhị phân). Rõ<br /> ràng, trong huyền thoại cái được biểu đạt được “lồng” vào “một nhận thức nào đó về<br /> thực tại hơn là thực tại bản thân nó” [3, tr. 306]. Vì bản chất của huyền thoại thuộc về<br /> diễn ngôn của cộng đồng nên ý thức cộng đồng sẽ chi phối tất cả các yếu tố trong huyền<br /> thoại, tạo thành một cấu trúc huyền thoại đặc thù và mang tính ổn định. Huyền thoại kết<br /> tinh thành những biểu tượng lưu truyền trong dân gian từ đời này sang đời khác, trở<br /> thành tín ngưỡng, văn hóa của người Việt. Chẳng hạn, truyền thuyết Sơn Tinh Thủy<br /> Tinh tồn tại trong tâm thức nhân dân thông qua các di tích và nghi lễ thờ cúng ở cả vùng<br /> xứ Đoài, Phú Thọ; qua lễ hội hàng năm với các diễn xướng, phong tục như tục đánh cá<br /> thờ, tục lấy 99 cái đuôi cá (biểu trưng cho quân Thuỷ Tinh) dâng Sơn Tinh; tục rước<br /> Chúa Gái, tái hiện sự tích Sơn Tinh rước Mị Nương về núi Tản Viên trong ngày cưới;<br /> Sơn Tinh được phong là thánh Tản Viên - một trong “Tứ bất tử”. Như vậy, huyền thoại<br /> đã trở thành một cấu trúc vững bền trong tâm trí cộng đồng, cả vẻ đẹp huyền thoại của<br /> nhân vật lẫn ý nghĩa của nó. Nhưng huyền thoại thuộc về diễn ngôn của một ý thức hệ<br /> nên nó thường mang một cái gì đó siêu nhiên, phi thực tế, phiến diện, trong khi cuộc<br /> sống con người luôn vận động và phát triển theo tiến trình của lịch sử, văn học là một<br /> hình thái ý thức xã hội nên nó không thể tách khỏi cuộc sống. Quy luật của văn học và<br /> cuộc sống không phải là một nhưng nó cùng nằm trong một quy luật chung của sự vận<br /> động phát triển, quan hệ biện chứng. Đến một lúc nào đó những cái tưởng chừng như đã<br /> “nhất thành bất biến” cũng cần được xem xét, đánh giá lại cho phù hợp. Ở phương diện<br /> Theo Roland Barthes, cái là kí hiệu (nghĩa là tổng kết hợp của một khái niệm và một hình ảnh) trong hệ<br /> thống thứ nhất nay chỉ là cái biểu đạt trong hệ thống thứ hai.<br /> 1<br /> <br /> 48<br /> <br /> TRẦN THỊ LÝ – NGUYỄN VĂN THUẤN<br /> <br /> này, cần xem huyền thoại là tiếng nói của một thời chứ không phải là tiếng nói của<br /> muôn đời.<br /> 3. TRUYỆN NGẮN HUYỀN THOẠI LÀ Ý THỨC NGHỆ THUẬT CỦA DIỄN<br /> NGÔN CÁ NHÂN<br /> 3.1. Truyện ngắn huyền thoại mang hình thức giải huyền thoại<br /> Những yếu tố hình thức của huyền thoại trong truyện ngắn huyền thoại mang tính giải<br /> huyền thoại - tức là nó không phải phá hủy, hủy diệt cấu trúc cũ mà là tái thiết, tái cấu<br /> trúc huyền thoại, nhằm tạo lập huyền thoại mới. Đây là mục đích chủ yếu của các nhà<br /> văn “giải huyền thoại”, điều này thể hiện ở những khía cạnh sau:<br /> Yếu tố trần thuật: người kể chuyện của huyền thoại bao giờ cũng là ngôi thứ ba, điểm<br /> nhìn bên ngoài, là người biết hết mọi việc thuật lại cho mọi người cùng nghe. Nhưng<br /> người kể chuyện trong truyện ngắn huyền thoại có thể là ngôi thứ ba, thứ hai, đặc biệt là<br /> thứ nhất, là người rất ít khả năng “toàn tri”, hay tự thuật lại tâm trạng của chính mình<br /> nên điểm nhìn phần nhiều là bên trong, điểm nhìn tâm lí. Đặc biệt tiêu biểu cho truyện<br /> ngắn huyền thoại là tính chất đa điểm nhìn. Điều này, một mặt, thể hiện cái nhìn tương<br /> đối, không triệt để của các tác giả về các vấn đề huyền thoại, tạo nên nét nhòe trong việc<br /> nhìn nhận thế giới; mặt khác, ở truyện ngắn huyền thoại, huyền thoại không phải là<br /> điểm nhìn duy nhất mà nó thường tạo nên một sự tương tác giữa huyền thoại với lịch sử<br /> và hiện đại. Sự đa điểm nhìn này vừa là một nét cách tân vừa tạo nên sự khác biệt so với<br /> truyện ngắn không phải là huyền thoại trong văn học đương đại. Xét về yếu tố thời gian,<br /> chúng tôi thấy rằng truyện ngắn huyền thoại đã tái tạo được 3 chiều kích của thời gian<br /> (quá khứ, hiện tại, tương lai, trong đó hiện tại là tâm điểm), đặc biệt với hai loại thời<br /> gian chủ yếu: thời gian huyền thoại và thời gian tâm trạng, gắn với nó là các thủ pháp<br /> (tạo thời gian thiêng, mơ hồ hóa thời gian, xáo trộn thời gian; hồi tưởng, tự nhận thức,<br /> sám hối)2 và với nhiều dạng thức biểu hiện khác nhau như: chủ quan hóa thời gian (Sự<br /> tích những ngày đẹp trời), thời gian “tĩnh tại, ngưng đọng” (Những ngọn gió Hua Tát),<br /> “thời gian vĩnh cửu” (Tàn đen đốm đỏ, Bến trần gian), thời gian gắn chặt với tâm lí<br /> nhân vật (Bụt mệt, Ngày xưa, cô Tấm, Nhân sứ) v.v… Như vậy, thời gian trong truyện<br /> ngắn huyền thoại không phải là thời gian tuyến tính “một đi không trở lại” mà là thời<br /> gian đa chiều đồng hiện và nó mang trong mình những chiêm nghiệm, suy tư về con<br /> người đời thường cũng như cuộc sống nơi trần thế. Thời gian này có mối quan hệ đặc<br /> biệt với không gian: nếu như không gian trong huyền thoại là không gian cộng đồng sử<br /> thi thì trong truyện ngắn huyền thoại là không gian thế sự - đời tư cá nhân và không<br /> gian đồng hiện cũng là không gian tiêu biểu nhất. Đây là lớp không gian nghệ thuật<br /> nhằm đồng thời thể hiện không gian cộng đồng - đời tư một cách nhịp nhàng, ở đó<br /> người ta có thể hình dung ra nhiều nơi chốn trong cùng một thời điểm. Sự xuất hiện lớp<br /> không gian này giúp cho việc tạo khoảng trống tâm hồn của nhân vật, như được trải dài<br /> Xem thêm bài viết Thời gian nghệ thuật của truyện có yếu tố kì ảo sau 1986 của Bùi Thanh Truyền in<br /> trong cuốn Thi pháp học ở Việt Nam, Nguyễn Đăng Điệp, Nguyễn Văn Tùng (tuyển chọn và biên soạn)<br /> (2010), NXB Giáo Dục, Hà Nội<br /> 2<br /> <br /> GIẢI HUYỀN THOẠI TRONG TRUYỆN NGẮN HUYỀN THOẠI VIỆT NAM<br /> <br /> 49<br /> <br /> theo trục thời gian. Chẳng hạn, một số truyện ngắn huyền thoại của Tạ Duy Anh, Lê<br /> Minh Hà, Hòa Vang,… đã đưa người đọc lạc vào lớp không gian tâm tưởng, giúp ta<br /> hiểu thêm về những sâu lắng của nhà văn và chiêm nghiệm suy tư về những gì đã qua<br /> giữa hiện tại và tương lai.<br /> Cốt truyện trong huyền thoại thường theo mạch tuyến tính còn trong truyện ngắn huyền<br /> thoại phần lớn theo mạch tâm tưởng, phi tuyến tính. Với lối kể theo mạch tuyến tính,<br /> câu chuyện thường tuân theo trật tự thời gian nhưng với cốt truyện tâm tưởng, phi tuyến<br /> tính thường là theo mạch tâm lí nhân vật. Truyện Gióng của Lê Minh Hà được kể lại<br /> qua sự soi chiếu mạch tâm trạng của mẹ Gióng, mạch tâm lí đó như một khúc hát ru con<br /> để thấy Gióng mãi mãi là một cậu bé của mẹ. Cốt truyện tâm lí này lại được kết hợp với<br /> tính vấn đề tạo cho truyện ngắn huyền thoại vừa quen vừa lạ, giúp đi sâu khám phá “con<br /> người trong con người” và điều này lại cho phép thể hiện những quan điểm sâu xa về<br /> huyền thoại, nói khác đi là giải huyền thoại. Bên cạnh đó, một hiện tượng nữa cũng cần<br /> đề cập đến: tác giả truyện ngắn huyền thoại thường xây dựng những cốt truyện mở, kết<br /> cấu vẫy gọi. Với kết cấu này truyện ngắn huyền thoại đã tạo ra một huyền thoại chưa<br /> hoàn kết. Nó hướng đến thể hiện một thế giới hàm hồ, vận động. Đọc truyện ngắn<br /> huyền thoại, chúng tôi thấy nó không chủ ý định hướng người đọc đến một tư tưởng<br /> nhất định (kiểu huyền thoại hay làm). Vấn đề chỉ là ở chỗ con người nhìn nhận huyền<br /> thoại như thế nào, tìm ra tiếng nói của mình và định hướng cho nó giữa các tiếng nói<br /> khác. Vì thế, tiếng nói tác giả vừa đứng riêng lại vừa trộn lẫn, bình đẳng giữa muôn vàn<br /> tiếng nói. Trong huyền thoại hầu như không có những hiện tượng này.<br /> Nổi bật trong truyện ngắn huyền thoại là nghệ thuật xây dựng nhân vật mà ở đó sự tự ý<br /> thức của nhân vật được xem là yếu tố trung tâm. Trong truyện ngắn huyền thoại, toàn<br /> bộ huyền thoại đã trở thành yếu tố của sự tự ý thức của nhân vật. Nhân vật Thủy Tinh ý<br /> thức được “lớp lớp cháu con những người thường, đời đời nguyền rủa tôi: tên chúa trùm<br /> của nạn lụt hung bạo” [6; tr. 36]. An Dương Vương ý thức được lỗi lầm mà mình đã gây<br /> ra cho đất nước và cho Mị Châu, ông đã sống trong nỗi dằn vặt về tội mất nước và giết<br /> con: “Chúng ta chỉ là bọn tội đồ của lịch sử mới chỉ đi hết nửa phần đường của kẻ<br /> thường tình trở thành bậc danh tướng anh hùng”. Tấm biết hành động trả thù mẹ con<br /> Cám là tội ác, điều này đã ám ảnh cô, làm cô mất ăn mất ngủ, thân xác hao gầy,… Với<br /> sự tự ý thức, nhân vật đã tự giải huyền thoại về mình và thế giới, vì thế mà tiếng nói của<br /> tác giả bình đẳng với tiếng nói nhân vật, thậm chí ở một số tác phẩm (Sự tích những<br /> ngày đẹp trời, An Dương Vương, Huyền thoại rồng, Trương Chi, Hóa kiếp,…) tiếng nói<br /> của tác giả lẫn vào trong nhân vật. Ở khía cạnh này, cũng cần phải thấy rằng, truyện<br /> ngắn huyền thoại đã làm một “cuộc cách mạng” giải huyền thoại, bằng cách biến những<br /> cái vốn là ổn định, cố định, hoàn tất của huyền thoại thành yếu tố tự nhận thức của nhân<br /> vật. Mặt khác chúng tôi thấy rằng, tuy là lấy tâm trạng, sự tự ý thức của nhân vật làm<br /> trung tâm miêu tả nhưng nhà văn để cho nhân vật bộc lộ mình thông qua đối thoại là<br /> chủ yếu. Ở đó có thể thấy những cuộc đối thoại như: đối thoại giữa các nhân vật (trong<br /> An Dương Vương là cuộc đối thoại giữa An Dương Vương và Rùa Thần, trong Nhân Sứ<br /> là những cuộc đối thoại giữa Sa Ngộ Tĩnh với Phật Tổ Như Lai…); đối thoại trong cấu<br /> trúc, tức là đối thoại giữa văn bản và huyền thoại để giải huyền thoại, diễn dịch lại<br /> <br /> 50<br /> <br /> TRẦN THỊ LÝ – NGUYỄN VĂN THUẤN<br /> <br /> huyền thoại. Tuy nhiên ở một khía cạnh nào đó, có thể xem đây là một hành động tái<br /> thiết - sự tái thiết của tư duy với những điều đã cũ mòn, xơ cứng và có nguy cơ trở<br /> thành giáo điều. Không những thế truyện ngắn huyền thoại hướng đến xây dựng cuộc<br /> đối thoại thứ ba, đó là đối thoại giữa tác giả và nhân vật mà Con quạ (Nhật Chiêu),<br /> Đêm bướm ma, Góa phụ đen (Võ Thị Hảo)... là các đối thoại tiêu biểu. Những cuộc đối<br /> thoại này thể hiện sự tra vấn triền miên trong tư duy tự sự của những người viết thời<br /> hiện đại khi họ không ngừng đặt chính họ và những câu chuyện họ kể trong thế “đối<br /> thoại” với những trước tác quá khứ. Thông qua đối thoại giữa nhân vật với nhân vật,<br /> nhân vật với huyền thoại, với tác giả, truyện ngắn huyền thoại hướng đến cuộc đối thoại<br /> lớn hơn đó là đối thoại với người đọc. Chẳng hạn, đối thoại với người đọc trong sáng<br /> tác của Nguyễn Huy Thiệp khi nói về truyện Trương Chi: “Còn tôi, tôi có cách kết thúc<br /> khác. Đấy là bí mật của riêng tôi” [5, tr. 151]. Ngoài ra việc xây dựng một kết cấu vẫy<br /> gọi, kết cấu mở, văn bản với nhiều mã thẩm mỹ trong truyện ngắn huyền thoại của Võ<br /> Thị Hảo, Nguyễn Huy Thiệp, Tạ Duy Anh… cũng là một cách mời gọi sự đối thoại.<br /> Cuộc đối thoại này còn đến từ phía người đọc, nó đặt người đọc trong thế hoài nghi,<br /> thay đổi hay không thay đổi quan niệm, nhận thức về thế giới và con người, nó hướng<br /> đến một mục đích cao hơn: phá vỡ các “đại tự sự”, khiến những bức tường kiên cố trở<br /> nên lung lay và nhờ thế, nhân vật gần hơn với con người.<br /> Yếu tố kì ảo trong huyền thoại được xem là đặc trưng nghệ thuật, nó gắn liền với quan<br /> niệm của nhân dân về cuộc sống, con người, xã hội. Trong truyện ngắn huyền thoại, yếu<br /> tố kì ảo cũng được sử dụng nhưng dung lượng ít hơn và thường gắn với các trạng thái<br /> tâm lí tình cảm, gần với con người hơn. Trong cổ tích Tấm Cám cứ mỗi lần Tấm khóc là<br /> bụt lại hiện ra mang bống đến làm bạn với Tấm, cho Tấm áo đẹp, giầy đẹp, ngựa đẹp để<br /> đi xem hội… thì trong truyện ngắn Ngày xưa cô Tấm, qua một thời gian bị dằn vặt bởi<br /> hành động trả thù tàn độc của mình Tấm đã ngộ ra lẽ đời thì đêm ấy bụt mới xuất hiện<br /> và “Bụt bảo Tấm, giọng nghiêm, hiền, mênh mông một niềm xót thương khôn tả: - Đấy<br /> chính là điều kỳ diệu nhất ta có thể cho con. Nhưng con ạ, điều kỳ diệu nhất bao giờ<br /> cũng là điều kỳ diệu cuối cùng”. Ở đây bụt đến với Tấm không mang thứ gì hết mà chỉ<br /> như một con người chia sẻ với con người, và thứ mà bụt mang đến chỉ là những lẽ<br /> thường tình của cuộc sống mà thôi!<br /> Nhưng huyền thoại trong truyện ngắn huyền thoại không chỉ thể hiện qua yếu tố kì ảo<br /> mà nó còn thể hiện theo nhiều cách khác nhau, và ở mỗi nhà văn, mỗi văn bản đều có<br /> sự biểu hiện cũng không giống nhau. Đọc tập Truyện ngắn chọn lọc của Tạ Duy Anh, từ<br /> dấu vết huyền thoại in đậm trong từng truyện ngắn, người đọc sẽ nhận thức được ranh<br /> giới phân biệt truyện ngắn và truyện ngắn huyền thoại. Chất huyền thoại thể hiện trước<br /> hết ở việc sử dụng các motif truyện: Hóa kiếp là motif hóa thân của bò/người như là<br /> hiện thân của cuộc sống cùng cực tha hóa của kiếp bò, kiếp người. Bí mật của vĩnh cửu<br /> dẫn dắt ta đến với motif tội ác và trừng phạt. Vòng trầm luân trần gian là motif về cái<br /> chết và sự hồi sinh của vấn nạn truyền kiếp mà con người phải chịu. Dấu vết ấy còn<br /> được thể hiện qua vẻ đẹp và tiếng hát của “người đàn bà cực kì nhan sắc” có thể khiến<br /> cho “hoa tàn”, “lá héo”, “chim chóc ngẩn ngơ”, đàn ông mê muội (Truyền thuyết viết<br /> lại) hay qua những hình ảnh cụ thể như “chiếc đế giầy”, “chiếc roi số phận” nó “giống<br /> <br />