Giải quyết tranh chấp về hợp đồng kinh tế những bất cập dưới góc độ thực tiễn áp dụng

TẠP CHÍ KHOA HỌC, Đại học Huế, Số 26, 2005<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP VỀ HỢP ĐỒNG KINH TẾ <br /> NHỮNG BẤT CẬP DƯỚI GÓC ĐỘ THỰC TIỄN ÁP DỤNG <br /> <br />                                                                 Đoàn Đức Lương<br />                                                                  Trường Đại học Khoa học, Đại học Huế<br /> <br /> <br />         Quốc hội nước CHXHCN Việt Nam khóa IX, kỳ  họp thứ  tư  đã thông qua  <br /> Luật sửa đổi bổ  sung một số  điều của Luật tổ  chức Tòa án nhân dân vào ngày 28 <br /> tháng 12 năm 1993. Điều 1 của Luật quy định thẩm quyền của Tòa án nhân dân xét  <br /> xử  các vụ  án hình sự, dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh tế, lao động và giải quyết  <br /> những việc khác theo quy định của pháp luật. Trên cơ  sở  đó Pháp lệnh thủ  tục giải  <br /> quyết các vụ  án kinh tế  được ban hành có hiệu lực thi hành từ  ngày 1 tháng 7 năm  <br /> 1994 quy định thẩm quyền và thủ  tục giải quyết các tranh chấp kinh tế. Kể từ thời  <br /> điểm này chấm dứt hoạt động của Cơ quan trọng tài kinh tế nhà nước các cấp và các  <br /> tranh chấp kinh tế thuộc thẩm quyền giải quyết của Tòa án nhân dân theo thủ tục tố <br /> tụng kinh tế. Qua mười năm hoạt động và thực hiện Pháp lệnh Thủ  tục giải quyết  <br /> các vụ  án kinh tế  có thể  nói Tòa án nhân dân các cấp có thẩm quyền đã vận dụng  <br /> tôtú các quy định của pháp luật để giải quyết các tranh chấp kinh tế. Việc giải quyết  <br /> đã mang lại quyền và lợi ích hợp pháp cho các chủ  thể  kinh doanh, đảm bảo công  <br /> khai, trực tiếp, bước  đầu đã tạo niềm tin cho các chủ thể vào hình thức giải quyết  <br /> tranh chấp kinh tế  mới tại toà án theo thủ  tục tố  tụng tư  pháp. Tình hình thụ  lý và  <br /> giải quyết các tranh chấp kinh tế tại cấp sơ thẩm mười năm qua như sau:<br /> Năm 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003<br /> Số vụ án <br /> 78 453 532 630 1266 1280 859 575 657 748<br /> thụ lý mới<br /> Số vụ án <br /> được giải  42 372 496 518 1078 1010 859 575 557 638<br /> quyết<br /> (Nguồn các Báo cáo tổng kết ngành của Toà án nhân dân tối cao)<br />         Trong các tranh chấp kinh tế phát sinh tại Tòa án các tranh chấp về hợp đồng <br /> kinh tế  chiếm tỷ lệ chủ yếu nhưng khi áp dụng các quy định của pháp luật về  hợp  <br /> đồng nhiều trường hợp gặp phải nội dung của điều luật quy định không rõ ràng, dễ <br /> 69<br /> dẫn đến cách hiểu khác nhau và chưa có hướng dẫn áp dụng thống nhất nên các tòa <br /> án áp dụng pháp luật để giải quyết các tranh chấp cụ thể dễ dẫn đến kết quả  khác <br /> nhau. Điều 8 Pháp lệnh  Hợp đồng kinh tế  quy định hợp đồng kinh tế  bị  coi là vô <br /> hiệu trong các trương hợp: Nội dung của hợp đồng kinh tế  vi phạm điều cấm của <br /> pháp luật; một trong các bên ký kết hợp đồng kinh tế  không có đăng ký kinh doanh <br /> theo quy định của pháp luật để  thực hiện công việc đã được thỏa thuận trong hợp  <br /> đồng; người ký kết hợp đồng không đúng thẩm quyền hoặc có hành vi lừa đảo. Việc  <br /> xử lý tài sản tiến hành theo nguyên tắc các bên có nghĩa vụ hoàn trả  cho nhau tất cả <br /> tài sản đã nhận được từ việc thực hiện hợp đồng. Tuy nhiên vào năm 1989, tuy nền  <br /> kinh tế  đổi mới từ  tập trung bao cấp sang kinh tế thị trường nhưng Pháp lệnh hợp <br /> đồng kinh tế, một pháp lệnh gần như  "con đẻ" của cơ  chế  tập trung quan liêu bao <br /> cấp vẫn được thông qua (1). Đến thời điểm hiện nay Pháp lệnh vẫn còn hiệu lực thi <br /> hành nên thực tiễn giải quyết tuyên bố hợp đồng kinh tế vô hiệu còn vướng mắc. Ví  <br /> dụ về một trường hợp cụ thể  tranh chấp về hợp đồng kinh tế  việc giải quyết của  <br /> các cấp Tòa án khác nhau: Tranh chấp hợp đồng mua bán tôm đông lạnh giữa Công ty  <br /> xuất nhập khẩu thủy sản HN (gọi tắt là Công ty HN) và Công ty thủy sản thương <br /> mại TP (gọi tắt là Công ty TP).<br />          Ngày 22 ­ 2 ­ 2001 Công ty HN ký hợp đồng số 01/TSHN ­ TP bán hàng tôm  <br /> PUD đông lạnh cho Công ty TP bao gồm các điều khoản kích cỡ, giá cả, phương  <br /> thức thanh toán... Thực hiện hợp đồng này các ngày 3­4 và 5 ­3­2001 tại kho Lê Lai, <br /> Hải Phòng, Công ty xuất nhập khẩu thuỷ  sản HN đã giao cho Công ty thuỷ  sản và  <br /> thương mại TP lô hàng tôm đông lạnh các loại với số  lượng 27.360 kg, thành tiền <br /> 50.163,49 USD và khoản tiền thuế  giá trị  gia tăng của lô hàng này là 69.712.202  <br /> đồng. Ngoài ra Công ty xuất nhập khẩu thuỷ sản HN còn mua hộ bao bì là 9.152.000 <br /> đồng và khoản tiền thuế  giá trị  gia tăng của bao bì là 915.200 đồng. Về  thanh toán  <br /> sau khi đã đối chiếu công nợ  hai bên phát sinh tranh chấp. Do hai bên không thống  <br /> nhất được về số liệu công nợ nên ngày 27­01­ 2002 Công ty xuất nhập khẩu HN đã  <br /> có đơn khởi kiện đến Tòa án nhân dân Thành phố  HP với yêu cầu buộc Công ty TP  <br /> phải thanh toán số tiền còn thiếu.<br />           Bản án kinh tế sơ thẩm số 02/ KTST đã công nhận hợp đồng hợp pháp tuyên <br /> xử  buộc Công ty TP phải thanh toán tiền hàng còn thiếu là 379,39 USD, tiền thuế <br /> VAT của lô hàng là 69.712.202 đồng, tiền lãi do chậm thanh toán tiền hàng là 525,76  <br /> USD, tiền lãi chậm trả của tiền thuế và bao bì là 24.609.950 đồng.<br />        Công ty TP kháng cáo yêu cầu xem xét lại khoản tiền 5.203, 20USD do khách  <br /> hàng nước ngoài đã trừ  vì hàng kém phẩm chất. Tòa phúc thẩm sau khi xem xét đơn  <br /> kháng cáo và các chứng cứ trong hồ sơ vụ án đã ra bản án phúc thẩm số 126 ngày 10  <br /> 70<br /> ­ 08 ­ 2002 tuyên bố hợp đồng kinh tế số 01/TSHN­TP vô hiệu toàn bộ vì khi ký kết <br /> hợp đồng trên đại diện Công ty thuỷ sản và thương mại TP và ông Trịnh Bá H (Phó  <br /> giám đốc) đã không được Giám   đốc công ty  ủy quyền do đó đã vi phạm điểm c, <br /> khoản 1, Điều 8 Pháp lệnh Hợp đồng kinh tế. Trong bản án chỉ tuyên bố Công ty TP <br /> có trách nhiệm trả cho Công ty HN trị giá tài sản đã nhận còn lại là 379,39 USD quy  <br /> đổi ra  tiền   Việt Nam (VNĐ) vào thời điểm thanh toán.<br /> Sau khi vụ  án được xét xử  phúc thẩm các đương sự  có đơn khiếu nại nên  <br /> Chánh án Tòa án tối cao đã có kháng nghị số 04/ 2002/ TK­KT đối với bản án số 126 <br /> của Tòa án cấp phúc thẩm. Trong Quyết định số 08/UBTP­KT của Ủy ban thẩm phán  <br /> Tòa án nhân dân tối cao xét xử theo trình tự giám đốc thẩm nhận định việc tuyên bố <br /> hợp đồng vô hiệu là toàn bộ là phù hợp nhưng cấp phúc thẩm không xem xét số tiền  <br /> thuế  giá trị  gia tăng 69.712.202 đồng mà Công ty HN đã nộp thay cho Công ty TP.  <br /> Tiền thuế này Công ty TP đã làm thủ tục khê khai khấu trừ theo công văn của trả lời <br /> của Cục Thuế;  đồng thời Công ty TP có văn bản cam kết sẽ  chuyển 10 phần trăm <br /> thuế giá trị gia tăng cho Công ty HN khi được Cục Thuế khấu trừ. Vì vậy, quyết định <br /> giám đốc thẩm đã sửa một phần bản án phúc thẩm buộc Công ty TP phải hoàn trả <br /> 69.712.202 đồng cho Công ty HN.<br />      Trong vụ  án trên, quan điểm của cấp sơ  thẩm và cấp phúc thẩm về  vụ  án <br /> khác nhau nên đưa ra các phán quyết hoàn toàn khác nhau. Tuy nhiên, cần xem xét <br /> việc đưa ra các phán quyết của hai cấp xét xử  dựa trên các quy định nào của pháp  <br /> luật. Theo quy định tại điểm c, khoản 1, điều 8 Pháp lệnh Hợp đồng kinh tế thì hợp  <br /> đồng kinh tế bị coi là vô hiệu toàn bộ khi người ký kết hợp đồng kinh tế không đúng  <br /> thẩm quyền. Trong thực tế  có những trường hợp hợp đồng do cấp phó ký trong <br /> phạm vi phân công nội bộ công ty (cấp phó phụ trách mảng kinh doanh) hoặc người  <br /> đại diện theo pháp luật biết việc ký kết hợp đồng kinh tế  và thực hiện hợp đồng <br /> kinh tế đó có coi là có sự chấp thuận hay không. Theo quy định tại điều 154 Bộ luật  <br /> Dân sự năm 1995 quy định giao dịch dân sự do người không có thẩm quyền đại diện  <br /> xác lập thực hiện không làm phát sinh quyền và nghĩa vụ  đối với người được đại  <br /> diện trừ  trường hợp được người đại diện chấp thuận . Trở  lại vụ  án trên, mặc dù <br /> hợp đồng kinh tế  do Phó giám đốc Công ty ký không có ủy quyền nhưng hợp đồng  <br /> đã được thực hiện thông qua việc Công ty TP đã  nhận đủ  hàng bán lại cho đối tác  <br /> khác và đã thanh toán 650 triệu đồng cho Công ty HN.  Ở đây, rõ ràng đã có sự chấp  <br /> thuận của Giám đốc ­ người đại diện theo pháp luật của Công ty TP nên việc xử hủy  <br /> hợp đồng kinh tế là bất hợp lý. Xuất phát từ thực tế trên Nghị quyết số 04/ 2003/NQ­ <br /> HĐTP ngày 27/5/2003 của Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao hướng dẫn:  <br /> nếu người  ký kết hợp đồng kinh tế  không đúng thẩm quyền nhưng trong quá trình  <br /> 71<br /> thực hiện hợp đồng kinh tế, mà người theo quy định của pháp luật có thẩm quyền ký  <br /> kết hợp đồng kinh tế đó chấp thuận thì hợp đồng kinh tế  đó không bị  coi là vô hiệu  <br /> toàn bộ. Theo chúng tôi hướng dẫn của Tòa án nhân dân tối cao chỉ là giải pháp tạm <br /> thời chưa giải quyết triệt để  vấn đề. Nếu người có thẩm quyền đại diện yêu cầu  <br /> tuyên bố hợp đồng kinh tế vô hiệu do người ký kết không đúng thẩm quyền mới áp  <br /> dụng các quy định của Nghị quyết xem đã có sự   chấp thuận hay không như: Có căn <br /> cứ chứng minh người ký kết hợp đồng kinh tế đã báo cáo với người có thẩm quyền, <br /> người có thẩm quyền đã tham gia thực hiện các quyền và nghĩa vụ  phát sinh trong <br /> hợp đồng kinh tế  (giao tiền, nhận hàng...). Trong trường hợp người ký kết không  <br /> đúng thẩm quyền nhưng các bên tham gia không yêu cầu tuyên bố hợp đồng vô hiệu  <br /> mà chỉ yêu cầu Toà án giải quyết tranh chấp về quyền và nghĩa vụ phát sinh theo hợp <br /> đồng thì Tòa án tuyên bố  hợp đồng vô hiệu hay giải quyết tranh chấp về quyền và <br /> nghĩa vụ theo yêu cầu của các bên. Các bên tham gia hợp đồng biết được việc tham <br /> gia ký kết hợp đồng của một bên do người không đúng thẩm quyền nhưng hai bên  <br /> chủ  thể  vẫn mặc nhiên thừa nhận không yêu cầu tuyên bố  vô hiệu. Đây là vấn đề <br /> trong Pháp lệnh hợp đồng kinh tế  chưa quy định nên việc áp dụng chưa thống nhất <br /> và thực tế Tòa án cấp sơ thẩm giải quyết vụ án trên căn cứ vào yêu cầu của các bên,  <br /> còn cấp phúc thẩm lại căn cứ  vào Pháp lệnh hợp đồng kinh tế. Như  vậy trong thực  <br /> tiễn có những trường hợp nếu giải quyết phù hợp với thực tiễn đảm bảo lợi ích của <br /> các bên lại không phù hợp với pháp luật, ngược lại nếu theo pháp luật sẽ cứng nhắc <br /> và không phù hợp với thực tế. Do đó, khi Việt Nam đang trong giai đoạn hội nhập <br /> kinh tế quốc tế, pháp luật về hợp đồng phải hướng tới sự đảm bảo an toàn,  lẽ công  <br /> bằng cho các chủ thể nói chung và chủ thể hợp đồng kinh tế nói riêng, góp phần làm  <br /> lành mạnh môi trường kinh doanh. Để  đảm bảo quyền tự  do hợp đồng  nên đã đến  <br /> lúc tuyên bố hủy bỏ Pháp lệnh hợp đồng kinh tế năm 1989 và xây dựng chế định hợp <br /> đồng chung trong Bộ luật dân sự hoặc luật riêng về hợp đồng phù hợp với điều kiện  <br /> kinh tế  xã hội  ở  nước ta hiện nay và trong tương lai. Hiện nay,  ở  nước ta chính vì <br /> quan niệm hợp đồng dân sự và hợp đồng kinh tế  có bản chất pháp lý khác nhau, do  <br /> đó, pháp luật điều chỉnh của chúng ta không có khả năng hỗ trợ bổ sung cho nhau đã <br /> dẫn đến tình trạng các cơ  quan tài phán Việt Nam thường lúng túng trong việc áp  <br /> dụng pháp luật (2). Việc xem xét hợp đồng vô hiệu nên quy định thành các trường  <br /> hợp khác nhau (tương tự như hợp đồng vô hiệu tuyệt đối và vô hiệu tương đối) theo <br /> như  pháp luật các nước trên thế  giới. Trong trường hợp hợp đồng kinh tế  vi phạm <br /> điều kiện chủ  thể, thiếu sự tự  nguyện mà các bên vẫn chấp nhận thực hiện chỉ có  <br /> tranh chấp quyền và nghĩa vụ  phát sinh theo hợp đồng thì giải quyết theo yêu cầu <br /> không cần tuyên bố vô hiệu. Hợp đồng có thể sai quy định về hình thức, giao kết sai  <br /> 72<br /> thẩm quyền, nhầm lẫn, song các bên tự  nguyện chấp nhận thì Tòa án không can <br /> thiệp (3). Ngoài ra việc cần sửa đổi tên gọi hợp đồng kinh tế  thành hợp đồng kinh  <br /> doanh, hợp đồng thương mại có tính chất là các hợp đồng chuyên biệt cho đúng với  <br /> tính chất và mục đích và thống nhất với pháp luật trong nước (Điều 29 Bộ  luật tố <br /> tụng dân sự năm 2004, Pháp lệnh trọng tài thương mại năm 2003...)<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Chú thích:<br /> 1. Trần Hữu Huỳnh.  Pháp lệnh Trọng tài thương mại những thử  thách  <br /> phía trước. Tạp chí Nghiên cứu lập pháp, Văn phòng Quốc Hội,  số  4  <br /> (2003)  61        <br /> 2. Phương Linh.  Từ  chuyện "Hợp đồng vô hiệu" đến niềm tin vào pháp  <br /> luật. Tạp chí Nghiên cứu lập pháp, Văn phòng Quốc Hội, số 4 (2003) 12<br /> 3. Phạm Duy Nghĩa.  Vài bình luận ngắn về  pháp luật giải quyết tranh  <br /> chấp kinh doanh  ở  Việt Nam,  Kỷ  yếu hội thảo Giải quyết tranh chấp <br /> kinh doanh và phá sản doanh nghiệp, Nxb Giao thông vận tải (2000) 69.<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1. Bộ luật dân sự Việt Nam năm 1995. Nxb Chính trị , Hà Nội (1995)<br /> 2. Pháp lệnh hợp đồng kinh tế. Nxb chính trị , Hà Nội (1989)<br /> 3. Nghị  quyết số  04/2003/NQ­HDTP Hướng dẫn áp dụng một số  quy định của  <br /> pháp luật trong việc giải quyết các vụ  án kinh tế. Tòa án nhân dân tối cao <br /> (2003)<br /> 4. Bản án kinh tế phúc thẩm số126/PT­ KT. Tòa án nhân dân tối cao (2002)<br /> 5. Quyết định giám đốc thẩm số 08/UBTP­KT. Tòa án nhân dân tối cao (2002)<br /> TÓM TẮT<br /> <br />         Trong các tranh chấp kinh tế phát sinh tại Tòa án các tranh chấp về hợp đồng kinh  <br /> tế chiếm số  lượng chủ  yếu. Tuy nhiên, các quy định của pháp luật hiện hành về  hợp đồng  <br /> kinh tế đã lỗi thời, chồng chéo hoặc thiếu rõ ràng nên việc giải quyết của các cấp Tòa án  <br /> thiếu thống nhất. Bài viết chỉ ra những bất cập của pháp luật hợp đồng thông qua việc phân  <br /> tích một vụ  án cụ  thể  từ đó làm rõ sự  cần thiết phải hoàn thiện pháp luật hợp đồng trong  <br /> điều kiện kinh tế thị trường ở nước ta hiện nay.<br /> <br /> RESOLUTIONS OF ECONOMIC CONTRACTS ­ DRAWBACKS FROM <br /> THE POINT OF VIEW IN APPLICABLE PRACTICE<br /> 73<br />  Doan Duc Luong<br /> College of Sciences, Hue University<br /> SUMMARY<br /> <br /> Among   the   economic   disputes   arising   at   the   courts,   the   number   of   disputes   over  <br /> economic contracts is considerably big. However, the related resolutions are not made in the  <br /> same way by the courts of various levels due to the fact that the current regulations and laws  <br /> about economic contracts are either outdated or overlapped or ambiguous . This essay points  <br /> out the issue by analyzing a specific case, thereby showing the necessity to improve them to  <br /> adapt well to the existing market economy in our country.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 74<br />