GIÁO ÁN Y KHOA - CHẨN ĐOÁN SA SÚT TRÍ TUỆ

Chia sẻ: Nguyễn Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:13

Thêm vào BST

Báo xấu

112
lượt xem 22
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Các biểu hiện lâm sàng của sa sút trí tuệ có thể thay đổi, tuỳ thuộc vào căn nguyên, nhưng các đặc điểm chẩn đoán lại luôn hằng định. Các đặc điểm này được mô tả trong cuốn Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, xuất bản lần thứ 4 (tạm dịch, Sổ tay chẩn đoán và thống kê các rối loạn trí tuệ, DSM-IV) và được tóm tắt trong bảng 5. Bảng 5: Chẩn đoán sa sút trí tuệ theo tiêu chuẩn DSM-IV A. Khiếm khuyết nhận thức trong 2 nhóm sau: 1. Suy giảm trí nhớ (giảm khả...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: GIÁO ÁN Y KHOA - CHẨN ĐOÁN SA SÚT TRÍ TUỆ

CHAÅN ÑOAÙN SA SUÙT TRÍ TUEÄ Caùc bieåu hieän laâm saøng cuûa sa suùt trí tueä coù theå thay ñoåi, tuyø thuoäc vaøo caên nguyeân, nhöng caùc ñaëc ñieåm chaån ñoaùn laïi luoân haèng ñònh. Caùc ñaëc ñieåm naøy ñöôïc moâ taû trong cuoán Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, xuaát baûn laàn thöù 4 (taïm dòch, Soå tay chaån ñoaùn vaø thoáng keâ caùc roái loaïn trí tueä, DSM-IV) vaø ñöôïc toùm taét trong baûng 5. Baûng 5: Chaån ñoaùn sa suùt trí tueä theo tieâu chuaån DSM-IV A. Khieám khuyeát nhaän thöùc trong 2 nhoùm sau: 1. Suy giaûm trí nhôù (giaûm khaû naêng hoïc caùc thoâng tin môùi hoaëc nhôù laïi caùc thoâng tin ñaõ hoïc tröôùc ñaây) 2. Roái loaïn trong moät (hoaëc nhieàu) nhaän thöùc sau: a. Roái loaïn ngoân ngöõ (Aphasia) b. Giaûm khaû naêng thöùc hieän caùc ñoäng taùc vaän ñoäng duø chöùc naêng caûm giaùc coøn nguyeân veïn (Apraxia) c. Khoâng nhaän bieát hoaëc xaùc ñònh ñöôïc ñoà vaät duø chöùc naêng caûm giaùc coøn nguyeân veïn (Agnosia) d. Roái loaïn chöùc naêng thöïc hieän caùc hoaït ñoäng keát hôïp (nhö leân keá hoaïch, toå chöùc, phaân coâng theo trình töï, toùm taét) B. Caùc khieám khuyeát nhaän thöùc trong tieâu chuaån A1 vaø A2 gaây ra söï suy giaûm ñaùng quan taâm veà chöùc naêng xaõ hoäi hoaëc coâng vieäc khi so vôùi khaû naêng bình thöôøng tröôùc ñaây. C. Beänh nhaân khoâng ñang bò saûng (delirium). D. Caùc roái loaïn khoâng phaûi laø bieåu hieän cuûa traàm caûm hoaëc taâm thaàn phaân lieät.
TIEÁP CAÄN CHAÅN ÑOAÙN SA SUÙT TRÍ TUEÄ : Coù ñuùng beänh nhaân bò sa suùt trí tueä khoâng ? vaø nguyeân nhaân laø gì ? Sa suùt trí tueä coù theå baét ñaàu caáp tính, ví duï sau moät tai bieán maïch maùu naõo. Khôûi phaùt coù theå baùn caáp nhö trong CJD. Nhöng ñieån hình nhaát laø sa suùt trí tueä khôûi phaùt töø töø maõn tính nhö trong beänh Alzheimer. Trong giai ñoaïn sôùm cuûa quaù trình sa suùt trí tueä, caùc thay ñoåi thöôøng nheï vaø do ñoù chaån ñoaùn thöôøng bò treã cho ñeán khi beänh tieán trieån sang giai ñoaïn trung bình (moderately). Do ñoù, moät beänh söû ñöôïc hoûi caån thaän vaø ñaày ñuû töø beänh nhaân, vôï choàng, ngöôøi thaân vaø baïn beø laø ñieàu raát caàn thieát. CAÙC TRIEÄU CHÖÙNG CUÛA SA SUÙT TRÍ TUEÄ Caùc thay ñoåi nhaän thöùc: Queân (môùi xuaát hieän), khoù hieåu trong giao tieáp baèng lôøi ♦ noùi vaø chöõ vieát, khoù khaên trong vieäc tìm töø ñeå duøng, roái loaïn ñònh höôùng, khoâng bieát caùc söï kieän phoå bieán. Caùc trieäu chöùng taâm thaàn: Chöùng töï kyû hoaëc laõnh ñaïm, traàm caûm, nghi ngôø, lo aâu, ♦ maát nguû, chöùng sôï, hoang töôûng, aûo giaùc hoaëc kích ñoäng. Thay ñoåi nhaân caùch: Caùc moái quan heä khoâng thích hôïp, baøng quan, traùnh caùc sinh ♦ hoaït xaõ hoäi, bôûn côït taùn tænh quaù möùc, deã thaát voïng, coù caùc côn giaän döõ. Coù vaán ñeà veà haønh vi: Ñi lang thang, kích ñoäng, laøm oàn, ñöùng ngoài khoâng yeân. ♦ Thay ñoåi caùc hoaït ñoäng haøng ngaøy: Khoù khaên trong chaïy xe, bò laïc ñöôøng, queân ♦ coâng thöùc naáu aên, thôø ô chaêm soùc baûn thaân, gia ñình, khoù khaên trong quaûn lyù tieàn baïc, sai laàm trong coâng vieäc. KHAÙM LAÂM SAØNG Caùc daáu hieäu phaùt hieän ñöôïc trong thaêm khaùm coù theå giuùp gôïi yù nguyeân nhaân cuûa sa suùt trí tueä. Ví duï sa suùt trí tueä keøm daáu thaàn kinh khu truù coù theå do nguyeân nhaân beänh lyù maïch maùu naõo. Khaùm laâm saøng bao goàm ñaùnh giaù söï thöùc tænh, caùc chöùc naêng nhaän thöùc, khaùm thaàn kinh vaø khaùm toång quaùt caùc cô quan khaùc. Caùc chöùc naêng nhaän thöùc caàn ñaùnh giaù bao goàm: lôøi noùi (maát ngoân ngöõ), trí nhôù vaän ñoäng (maát thöïc duïng), nhaän bieát ñoà vaät (maát nhaän bieát ñoà vaät) vaø khaû naêng thöïc hieän caùc hoaït ñoäng keát hôïp (chöùc naêng thöïc hieän, quaûn lyù), söï ñaùnh giaù vaø caûm nhaän. Caùc test ñaùnh gía nhaän thöùc coù theå hoå trôï cho vieäc thaêm khaùm naøy. Caùc test ñaùnh giaù nhaän thöùc Vieäc phaùt hieän söï suy giaûm nhaän thöùc vaø trí nhôù coù theå sôùm hôn neáu chuùng ta duøng nhöõng phöông tieän ñaùnh giaù chuaån treân nhöõng beänh nhaân coù trieäu chöùng nghi ngôø sa suùt trí tueä neâu treân. Coù raát nhieàu test duøng ñeå ñaùnh giaù chöùc naêng nhaän thöùc vaø trí nhôù, nhöng hai test ñôn giaûn nhaát hieän nay ñang thöôøng ñöôïc söû duïng laø MMSE (Mini
Mental Status Examination) vaø test veõ ñoàng hoà (Clock Drawing Test). Thaäm chí neáu caùc test naøy cho keát quaû bình thöôøng thì cuõng khoâng sao, vì noù seõ laøm cô sôû cho vieäc ñaùnh giaù laïi beänh nhaân sau ñoù. Trong caùc nghieân cöùu veà sa suùt trí tueä hoaëc trong caùc khoa ñieàu trò beänh sa suùt trí tueä, moät soá test chi tieát hôn ñöôïc duøng ñeå ñaùnh giaù vaø theo doõi beänh nhö: PDS (Progressive Deterioration Scale), DAD (Disability Assessment for Dementia), … ñeå ñaùnh giaù hoaït ñoäng soáng haøng ngaøy; CDR (Clinical Dementia Rating Scale), GDS (Global Deterioration Scale), … ñeå ñaùnh giaù chöùc naêng trí tueä toaøn boä; ADAS-Cog vaø ADAS-NonCog (Alzheimer’s Disease Assessment Scale-Non-cognitive), BEHAVE- AD, NPI, … ñeå ñaùnh giaù caùc vaán ñeà veà thay ñoåi haønh vi taâm thaàn cuûa beänh nhaân sa suùt trí tueä. MMSE (Mini Mental Status Examination): MMSE ñaõ ñöôïc söû duïng roäng raõi ôû nhieàu nöôùc ñeå phaùt hieän vaø theo doõi söï suy giaûm nhaän thöùc ôû ngöôøi giaø. Caàn khoaûng 10-15 phuùt ñeå phoûng vaán laøm test naøy. Thang ñieåm töø 0 ñeán 30 ñieåm naøy ñaùnh giaù ñöôïc caùc vuøng chöùc naêng: ñònh höôùng veà thôøi gian vaø khoâng gian (10 ñieåm), söï ghi nhaän (3 ñieåm), söï chuù yù vaø laøm toaùn (5 ñieåm), trí nhôù gaán (3 ñieåm), ngoân ngöõ vaø chöùc naêng thöïc hieän caùc hoaït ñoäng keát hôïp (8 ñieåm) vaø caáu truùc thò giaùc (1 ñieåm). Baûng 3: Thang ñieåm MMSE ÑÒNH HÖÔÙNG Hoâm nay laø thöù maáy ...................... 1ñ Hoâm nay laø ngaøy bao nhieâu ...................... 1ñ Thaùng maáy ...................... 1ñ Naêm naøo ...................... 1ñ Baây giôø laø maáy giôø ...................... 1ñ OÂng/baø ñang ôû choã naøy laø choã naøo (beänh vieän, teân) ...................... 1ñ ÔÛ khoa naøo ...................... 1ñ Thaønh phoá naøo ...................... 1ñ Mieàn naøo: Nam, Trung, Baéc? ...................... 1ñ Nöôùc naøo ...................... 1ñ TRÍ NHÔÙ: Tieáp nhaän, ghi nhôù *Cho nhaéc laïi ba töø: Con meøo ...................... 1ñ Chìa khoùa ...................... 1ñ Khu röøng ...................... 1ñ (Moãi töø/1 giaây, 1 ñ cho moãi töø ñuùng) *Cho laëp laïi 1 laàn nöõa ñeå chaéc chaén ñaõ hieåu SÖÏ CHUÙ Y: Tính toaùn Ù Laøm test 100 tröø 7: 100 – 7 = ?(93) ...................... 1ñ 93 – 7 = ?(86) ...................... 1ñ 86 – 7 = ?(79) ...................... 1ñ 79 – 7 = ?(72) ...................... 1ñ 72 – 7 = ?(65) ...................... 1ñ TRÍ NHÔÙ: nhôù laïi Nhaéc laïi 3 töø ñaõ ghi nhôù ôû treân: Con meøo ...................... 1ñ (khoâng caàn ñuùng thöù töï) Chìa khoùa ...................... 1ñ Khu röøng ...................... 1ñ NGOÂN NGÖÕ
Ñöa BN xem vaø baûo BN noùi teân cuûa: Ñoàng hoà ...................... 1ñ Caây vieát ...................... 1ñ Cho laëp laïi cuïm töø: “Khoâng coù neáu vaø hoaëc nhöng” ...................... 1ñ HIEÅU NGOÂN NGÖÕ NOÙI baûo beänh nhaân laøm theo leänh -Duøng tay phaûi ...................... 1ñ -Chaïm vaøo ñaàu muõi ...................... 1ñ -Sau ñoù chaïm vaøo tai beân traùi ...................... 1ñ HIEÅU NGOÂN NGÖÕ VIEÁT Cho ñoïc thaàm (khoâng thaønh tieáng) vaø thöïc hieän: “ NHAÉM MAÉT LAÏI”....... 1ñ CHÖÕ VIEÁT: Cho vieát moät caâu ñuùng ngöõ phaùp vaø coù nghóa. ...................... 1ñ THÒ GIAÙC KHOÂNG GIAN Veõ cheùp laïi hai nguõ giaùc giao nhau. ...................... 1ñ Toång coäng: 30ñ Coù 3 möùc ñoâï gôïi yù ñaùnh giaù tình traïng nhaän thöùc: ♦ Töø 24 – 30: khoâng suy giaûm nhaän thöùc. ♦ Töø 18 – 23: suy giaûm nheï hoaëc trung bình. ♦ Döôùi 18 : suy giaûm naëng Test veõ ñoàng hoà (Clock Drawing Test) Test veõ ñoàng hoà ñöôïc duøng ñeå taàm soaùt suy giaûm nhaän thöùc vaø sa suùt trí tueä. Moät ngöôøi coù khaû naêng veõ ñoàng hoà bình thöôøng coù theå loaïi tröø bò suy giaûm nhaän thöùc. Test veõ ñoàng hoà vaø MMSE deã thöïc hieän vaø coù giaù trò theo doõi beänh trong chaån ñoaùn vaø ñieàu trò. Test veõ ñoàng hoà ñoûi hoûi beänh nhaân phaûi thoâng hieåu lôøi noù, coù trí nhôù, vaø chöùc naêng thò giaùc khoâng gian coøn toát. Phöông phaùp ñôn giaûn laø yeâu caàu beänh nhaân veõ moät maët ñoàng hoà coù ñaày ñuû soá vaø ñaët kim ñeå chæ giôø (ví duï nhö 2giôø 45 phuùt). Coù nhieàu caùch ñaùnh giaù, nhö thang ñieåm 10 döôùi ñaây. Hình 2: Caùc maãu veã ñoàng hoà cuûa beänh nhaân Alzheimer ñöôïc ñaùnh giaù töø toát (10) ñeán xaáu (1) Töø 10-6: veõ maët ñoàng hoà hiønh troøn vaø soá Töø 5-1: veõ maët ñoàng hoà vaø soá khoâng troïn nhìn chung coøn ñuû. veïn 10 Kim ñoàng hoà chæ ñuùng vò trí 6 Ñoåi vò trí soá treân maët ñoàng ho, coøn (2h45’) kim ñoàng hoàà 9 Hôi sai vò trí kim ñoàng hoà 4 Maët ñoàng hoà khoâng coøn nguyeân 8 Sai nhieàu nhöng coù yù nghóa giöõa veïn, soá vaãn coøn trong ñoàng hoà kim giôø vaø phuùt nhöng voâ traät töï. 7 Ñaët kim sai giôø hoaøn toaøn 3 Soá vaø maët ñoàng hoà taùch bieät nhau, 6 Duøng maët ñoàng hoà khoâng thích khoâng coøn kim ñoàng hoà hôïp (soá cuûa ñoàng hoà kim nhöng 2 Vaãn coøn caáu truùc ñoàng hoà, nhöng hieän giôø baèng soá). hình töôïng raát mô hoà 1 Khoâng coá gaéng ñeå veõ
CHAÅN ÑOAÙN NGUYEÂN NHAÂN SA SUÙT TRÍ TUEÄ: Hoäi chöùng sa suùt trí tueä coù hôn 50 nguyeân nhaân. Caùc nguyeân nhaân chính ñöôïc lieät keâ trong baûng 1. Beänh Alzheimer chieám khoaûng 50-60%, coøn laïi chuû yeáu laø VaD vaø DLB. Caùc sa suùt trí tueä quan troïng khaùc laø FTD vaø sa suùt trí tueä döôùi voû. Sa suùt trí tueä trong beänh prion nhö CJD cuõng quan troïng nhöng hieän nay soá löôïng beänh raát ít. Beänh Alzheimer Theo tieâu chuaån DSM-IV, chaån ñoaùn beänh Alzheimer bao goàm caùc tieâu chuaån chaån ñoaùn sa suùt trí tueä (baûng 5) keát hôïp vôùi hai ñaëc ñieåm nöõa: (1) khôûi phaùt beänh töø töø vôùi giaûm nhaän thöùc lieân tuïc, vaø (2) khieám khuyeát chöùc naêng nhaän thöùc khoâng phaûi do caùc nguyeân nhaân khaùc cuûa sa suùt trí tueä. Ñieàu naøy aùm chæ raèng chaån ñoaùn beänh Alzheimer laø moät chaån ñoaùn loaïi tröø. Beänh Alzheimer ñöôïc chaån ñoaùn theo 3 möùc ñoä: chaéc chaén, coù leû vaø coù theå. Baûng 6: Tieâu chuaån NINCDS-ADRDA trong chaån ñoaùn beänh Alzheimer (AD). Definite AD Tieâu chuaån chaån ñoaùn cuûa probable AD. Moâ beänh hoïc phuø hôïp vôùi beänh Alzheimer. Probable AD Beänh söû vaø test taâm thaàn kinh phuø hôïp vôùi sa suùt trí tueä Giaûm suùt taêng daàn veà trí nhôù vaø moät loaïi nhaän thöùc. Khoâng coù roái loaïn yù thöùc. Khôûi phaùt giöõa 40-90 tuoåi Khoâng coù beänh lyù heä thoáng hoaëc beänh lyù naõo gaây sa suùt trí tueä. Possible AD Sa suùt trí tueä vôùi khôûi phaùt vaø dieãn tieán khaùc Coù söï hieän dieän beänh lyù heä thoáng hoaëc beänh lyù naõo khaùc. Giaûm suùt taêng daàn moät chöùc naêng nhaän thöùc. Sa suùt trí tueä khoâng phaûi beänh Alzheimer Sa suùt trí tueä caên nguyeân maïch maùu (VaD) VaD laø loaïi sa suùt trí tueä do sang thöông maïch maùu hoaëc roái loaïn heä tuaàn hoaøn gaây ra. Maëc duø khaùi nieäm ñôn giaûn nhö vaäy nhöng VaD bao goàm nhieàu daïng laâm saøng cuûa sa suùt trí tueä bò gaây ra bôûi beänh nhoài maùu hoaëc xuaát huyeát naõo, hoaëc bôûi thieáu maùu naõo toaøn boä do ngoàn goác roái loaïn tim maïch hoaëc tuaàn hoaøn. VaD chieám khoaûng 10-20% tröôøng hôïp sa suùt trí tueä. Caùc ñaëc ñieåm gôïi yù chaån ñoaùn VaD treân ngöôøi coù suy giaûm nhaän thöùc bao goàm: - Khôûi phaùt beänh ñoät ngoät vaø dieãn tieán suy giaûm nhaän thöùc töøng böôùc. - Tieàn söû tai bieán maïch maùu naõo hoaëc côn thoaùng thieáu maùu naõo. - Suy giaûm nhaän thöùc theo maûng (lieân quan vò trí toån thöông). - Coù daáu thaàn kinh khu truù (yeáu lieät, giaûm maát caûm giaùc nöõa ngöôøi, daáu Babinski, …) - Coù nguoàn gaây thuyeân taéc maïch (nhö xô vöõa maïch caûnh, rung nhó) - Hieän dieän xô vöõa ñoäng maïch vaø/ cao huyeát aùp.
Baèng chöùng beänh maïch maùu naõo treân hình aûnh hoïc. - Baûng 7: Tieâu chuaån chaån ñoaùn VaD theo NINDS-AIREN: Coù theå chaån ñoaùn VaD khi coù: 1. Sa suùt trí tueä 2. Beänh lyù maïch maùu naõo 3. Coù moái lieân quan giöõa hai roái loaïn treân: - Khôûi phaùt sa suùt trí tueä trong voøng 3 thaùng sau khi tai bieán maïch maùu naõo ñöôïc chaån ñoaùn. - Giaûm chöùc naêng nhaän thöùc ñoät ngoät vaø tieán trieån töøng böôùc. Sa suùt trí tueä keøm theå Lewy (DLB) DLB ñöôïc nhaéc ñeán ngaøy caøng nhieàu trong nhöõng naêm gaàn ñaây. Trong caùc trung taâm nghieân cöùu, tæ leä DLB thaäm chí coøn cao hôn VaD. Baûng 8: Tieâu chuaån ñoàng thuaän chaån ñoaùn DLB A. Giaûm nhaän thöùc tieán trieån aûnh höôûng ñeán chöùc naêng xaõ hoäi hoaëc ngheà nghieäp. B. Chaån ñoaùn Probable DLB khi coù hai ñaëc ñieåm sau vaø Possible DLB khi coù moät ñaëc ñieåm: 1. Nhaän thöùc dao ñoäng theo söï thay ñoåi cuûa söï chuù yù vaø söï thöùc tænh 2. AÛo thò taùi phaùt (thöôøng chi tieát, coù hình daïng roõ). 3. Bieåu hieän parkinson nheï (nhöng ít bieåu hieän run) C. Caùc ñaëc ñieåm hoå trôï (khoâng ñoøi hoûi) 1. Hay bò teù. 2. Ngaát 3. Maát yù thöùc thoaùng qua 4. Nhaïy caûm vôùi thuoác choáng loaïn thaàn. 5. Hoang töôûng heä thoáng. 6. Aûo giaùc (ôû caùc theå thöùc khaùc). Sa suùt trí tueä traùn-thaùi döông (FTD) Tröôùc ñaây ñöôïc chaån ñoaùn laø “beänh Pick” cho caùc beänh nhaân teo thuøy traùn khu truù vaø/ thuyø thaùi döông. Noù bao goàm maát chöùc naêng thuyø traùn, coù theå keøm theo beänh lyù neuron vaän ñoäng vaø maát ngoân ngöõ tieân phaùt. FTD laø nguyeân nhaân phoå bieán nhaát sau AD vaø VaD ôû beänh nhaân treân 65 tuoåi, tæ leä khoaûng 10% tröôøng hôïp. Ñaëc ñieåm chaån ñoaùn FTD chính bao goàm: Roái loaïn haønh vi: Khoûi phaùt töø töø vaø tieán trieån chaäm; Maát nhaän thöùc baûn thaân vaø xaõ hoäi sôùm (bao goàm veä sinh caù nhaân keùm vaø haønh ñoäng phaïm phaùp nheï nhö shoplifting) Daáu hieäu giaûi öùc cheá sôùm (ví duï, tính duïc, baïo löïc) Haønh vi raäp khuoân vaø laäp laïi (ví duï, doïn ñoà ñaït trong nhaø)
Deã sao laõng vaø coù tính xung ñoäng. Trieäu chöùng veà caûm xuùc: Traàm caûm, lo aâu; Maéc chöùng nghi beänh; Caûm xuùc khoâng lieân quan vaø maát naêng löôïng. Roái loaïn lôøi noùi: Giaûm lôøi noùi tieán trieån Nhaïi lôøi. Khaùm thöïc theå: Xuaát hieän phaûn xaï nguyeân phaùt vaø roái loaïn cô voøng sôùm. Baát ñoäng, cöùng cô, run muoän. Huyeát aùp thaáp vaø dao ñoäng. Caùc hoäi chöùng sa suùt trí tueä döôùi voû Khoâng gioáng nhö beänh Alzheimer, chuû yeáu laø sa suùt trí tueä voû naõo, moät soá sa suùt trí tueä aûnh höôûng chính leân caáu truùc döôùi voû nhö haïch neà, trung naõo vaø thaân naõo. Caùc beänh naøy seõ thieáu caùc ñaëc ñieåm roái loaïn chöùc naêng coå ñieån cuûa voû naõo nhö maát ngoân ngöõ, maát thöïc duïng vaø maát nhaän bieát ñoà vaät. Thay vaøo ñoù sa suùt trí tueä ñi keøm vôùi vieäc chaäm laïi cuûa quaù trình thoâng tin, keùm taäp trung, thieáu söï kieân ñònh vaø thay ñoåi nhaân caùch roõ reät (ñieån hình laø chöùng baøng quan vaø maát naêng löôïng) vaø thay ñoåi khí saéc (thöôøng gaëp traàm caûm). Ngoân ngöõ thöôøng bình thöôøng ngoaïi tröø söï roái loaïn phaùt aâm vaø giaûm tính töï phaùt. Baûng 9: Caùc nguyeân nhaân chính cuûa sa suùt trí tueä döôùi voû 1. Thoaùi hoùa: ♦ lieät treân nhaân tieán trieån ♦ beänh Huntington ♦ beänh Parkinson ♦ thoaùi hoaù voû-neàn 2. Maïch maùu: ♦ traïng thaùi loå khuyeát ♦ beänh Binswanger (thöa chaát traéng lan toaû) 3. Chuyeån hoaù: ♦ beänh Wilson ♦ suy tuyeán caän giaùp 4. Maát myelin: ♦ xô cöùng raûi raùc ♦ phöùc hôïp sa suùt trí tueä AIDS 5. Nguyeân nhaân khaùc; ♦ naõo uùng thuyû aùp löïc bình thöôøng
Nhaän bieát nguyeân nhaân sa suùt trí tueä döôùi voû laø moät ñieàu quan trong bôûi vì moät soá tröôøng hôïp coù theå ñieàu trò ñöôïc. Caùc nguyeân nhaân gaây sa suùt trí tueä coù theå ñieàu trò ñöôïc Moät soá nguyeân nhaân sa suùt trí tueä coù theå ñieàu trò ñöôïc, thaäm chí phuïc hoài gaàn hoaøn toaøn vaø ngaên ngöøa ñöôïc cho töông lai cuûa baûn thaân vaø gia ñình. Baûng 10: Caùc nguyeân nhaân gaây sa suùt trí tueä coù theå ñieàu trò Thieáu dinh döôõng Vitamin B12, acid folic, B1 Roái loaïn noäi tieát Cöôøng/ suy giaùp Cöôøng/ suy tuyeán caän giaùp Hoäi chöùng Cushing Beänh Addison Nhieãm truøng Phöùc hôïp sa suùt trí tueä AIDS Giang mai Nhieãm ñoäc Röôïu, thuoác, kim loaïi naëng Caùc loaïi khaùc Tuï maùu döôùi maøng cöùng Naõo öùng thuûy aùp löïc bình thöôøng Traàm caûm (giaû sa suùt trí tueä)
CHAÅN ÑOAÙN PHAÂN BIEÄT SA SUÙT TRÍ TUEÄ Beân caïnh chaån ñoaùn xaùc ñònh sa suùt trí tueä theo tieâu chuaån neâu treân, chuùng ta caàn phaûi chaån ñoaùn phaân bieät vôùi caùc tình traïng suy giaûm nhaän thöùc khaùc (Baûng 4) Baûng 4: Chaån ñoaùn phaân bieät suy giaûm nhaän thöùc vaø sa suùt trí tueä ♦ Saûng ♦ Chaäm phaùt trieån taâm thaàn vaän ñoäng ♦ Suy giaûm nhaän thöùc khu truù bao goàm roái loaïn trí nhôù (nhö loaïn thaàn Korsakoff), maát ngoân ngöõ. ♦ Traàm caûm (giaû sa suùt trí tueä) ♦ Do thuoác. ♦ Suy giaûm nhaän thöùc lieân quan vôùi tuoåi. ♦ Giaûm nhaän thöùc nheï (Mild Conigtive Impairment) * Ñaëc ñieåm cuûa saûng giuùp phaân bieät vôùi sa suùt trí tueä (theo Ham, 1977): Khôûi phaùt ñoät ngoät, coù theå xaùc ñònh ñöôïc ngaøy khôûi beänh Beänh caáp tính, thöôøng vaøi ngaøy ñeán vaøi tuaàn, khoâng hôn 1 thaùng. Thöôøng coù theå phuïc hoài hoaøn toaøn. Roái loaïn ñònh höôùng löïc sôùm. Laâm saøng thay ñoåi töø luùc naøy sang luùc khaùc trong ngaøy. Thay ñoåi chöùc naêng sinh lyù roõ raøng. YÙ thöùc thay ñoåi, u aùm hoaëc kích ñoäng. Roái loaïn taâm thaàn vaän ñoäng (taêng ñoäng hoaëc giaûm ñoäng) * Ñaëc ñieåm cuûa traàm caûm giuùp phaân bieät vôùi sa suùt trí tueä (theo Ham, 1977)ä: - Khôûi phaùt ñoät ngoät, thôøi gian maéc beänh ngaén. - Thöôøng coù tieàn söû beänh taâm thaàn töø tröôùc (keå caû côn taàm caûm chöa ñöôïc chaån ñoaùn) - Maát chöùc naêng roõ reät (thöôøng than phieàn maát trí nhôù) - Thöôøng traû lôøi “khoâng bieát”. - Khí saéc khaù oån ñònh. - Maát caû trí nhôù gaàn vaø xa. - Khí saéc traàm caûm xaûy ra tröôùc suy giaûm trí nhôù. - Keøm theo lo aâu, roái loaïn giaác nguû, roái loaïn caûm giaùc ngon mieäng, vaø yù töôûng töï saùt. * Chaäm phaùt trieån taâm thaàn vaän ñoäng: Bieåu hieän suy giaûm nhaän thöùc keùo daøi suoát cuoäc soáng. * Caùc roái loaïn khu truù nhö: - Hoäi chöùng maát trí nhôù trong loaïn thaàn Korsakoff: giaûm trí nhôù nhieàu khoâng töông öùng vôùi khieám khuyeát caùc nhaän thöùc khaùc. - Maát ngoân ngöõ (thoâng hieåu vaø dieãn taû) ñôn thuaàn. * Do thuoác:
Nhieàu loaïi thuoác coù theå gaây ra luù laån vaø suy giaûm nhaän thöùc, thöôøng gaëp nhaát laø caùc thuoác coù taùc duïng anticholinergic (nhö thuoác choáng traàm caûm ba voøng) * Ngaøy nay coù raát nhieàu quan taâm veà caùc thay ñoåi trí nhôù vaø nhaän thöùc nheï ôû ngöôøi lôùn tuoåi. - Than phieàn veà trí nhôù vaø thay ñoåi nheï trong caùc test ñaùnh giaù trí nhôù coù theå gaëp trong giaûm trí nhôù lieân quan tuoåi taùc (Aging-Associated Memory Impairment - AAMI). - Coù baát thöôøng nhieàu hôn khi thöïc hieän caùc test ñaùnh giaù nhaän thöùc vaø trí nhôù nhöng chöa ñuû tieâu chuaån sa suùt trí tueä thì ñöôïc goïi laø giaûm nhaän thöùc nheï (Mind Cognitive Impairment - MCI). Khoaûng 15% MCI phaùt trieån thaønh sa suùt trí tueä moãi naêm. Hieän taïi teân goïi naøy chæ ñöôïc duøng bôûi caùc nhaø chuyeân khoa. Tuy nhieân, caùc nghieân cöùu hieän nay ñang ñöôïc thöïc hieän ñeå xem thuoác öùc cheá men cholinesterase coù theå laøm chaäm dieãn tieán cuûa MCI sang sa suùt trí tueä khoâng; neáu coù taùc duïng, khi ñoù vieäc xaùc ñònh AAMI vaø MCI trôû neân quan troïng hôn. • Tieâu chuaån chaån ñoaùn MCI (theo Petersen vaø CS, 1999): - Than phieàn chuû quan veà giaûm trí nhôù. - Caùc test ñaùnh giaù trí nhôù baát thöôøng theo tuoåi vaø trình ñoä hoïc vaán. - Chöùc naêng nhaän thöùc chung bình thöôøng. - Hoaït ñoäng soáng haøng ngaøy bình thöôøng. - Khoâng coù sa suùt trí tueä treân laâm saøng. • Tieâu chuaån chaån ñoaùn AAMI (theo Crook vaø CS, 1984): Treân 50 tuoåi. Giaûm trí nhôù khôûi phaùt töø töø trong cuoäc soáng haøng ngaøy (ví duï, khoù nhôù teân, laïc ñoà vaät). Thöïc hieän caùc test ñaùnh giaù trí nhôù gaàn keùm hôn ngöôøi treû bình thöôøng 1SD (ví duï, Benton Visual Retention Test ≤ 6ñ). Chöùc naêng nhaän thöùc chung bình thöôøng. Khoâng coù sa suùt trí tueä (MMSE töø 24ñ trôû leân). Trong giai ñoaïn sôùm cuûa quaù trình sa suùt trí tueä, vieäc phaân bieät caùc daïng beänh treân coù theå khoù khaên. Caùch duy nhaát ñeå laøm saùng toû laø theo doõi beänh nhaân moät thôøi gian.
NGUYEÂN NHAÂN SA SUÙT TRÍ TUEÄ Thuaät ngöõ sa suùt trí tueä”tröôùc tuoåi giaø” (khôûi phaùt tröôùc 65 tuoåi) vaø sa suùt trí tueä”tuoåi giaø” ñaõ thöôøng ñöôïc duøng vaøo nhöõng naêm 1960 vaø 1970. Vaøo thôøi ñieåm ñoù, beänh Alzheimer ñöôïc xem laø nguyeân nhaân chính cuûa sa suùt trí tueä tröôùc tuoåi giaø, thöôøng xaûy ra ôû tuoåi trung nieân, coøn sa suùt trí tueä tuoåi giaø ñöôïc nghó laø do xô vöõa maïch maùu naõo. Caùc nghieân cöùu veà giaûi phaãu beänh sau naøy treân caùc maãu naõo cuûa caùc beänh nhaân ñaõ chöùng toû raèng beänh nhaân sa suùt trí tueä tuoåi giaø cuõng coù caùc thay ñoåi beänh hoïc ñieån hình cuûa beänh Alzheimer. Quan ñieåm hieän nay, beänh Alzheimer vaãn laø nguyeân nhaân phoå bieán nhaát cuûa sa suùt trí tueä ôû moïi löùa tuoåi (treân vaø döôùi 65 tuoåi). Nhöng moät ñieàu quan troïng caàn bieát laø khoâng phaûi taát caû sa suùt trí tueä ñeàu laø beänh Alzheimer. Hoäi chöùng sa suùt trí tueä ñöôïc chia ra laøm nhieàu nhoùm beänh khaùc nhau tuyø thuoäc vaøo nguyeân nhaân, beänh hoïc, ñaëc ñieåm hoaù-thaàn kinh vaø ñieàu trò. Caùc nguyeân nhaân chính cuûa sa suùt trí tueä ñöôïc trình baøy trong baûng 1. Baûng 1: Caùc nguyeân nhaân chính cuûa hoäi chöùng sa suùt trí tueä Voû naõo Beänh Alzheimer Thoaùi hoaù traùn- thaùi döông, bao goàm: Beänh Pick [sa suùt trí tueä traùn- thaùi döông (FTD)]. Maát vaän ngoân tieán trieån. Do röôïu Döôùi voû Sa suùt trí tueä do nhoài maùu ña oå (chaát traéng) Beänh Parkinson (PD) Lieät treân nhaân tieán trieån Beänh Huntington Naõo uùng thuûy aùp löïc bình thöôøng (NPH) Sa suùt trí tueä lieân quan vôùi AIDS. Voû- döôùi voû Sa suùt trí tueä do caên nguyeân maïch maùu Sa suùt trí tueä keøm theå Lewy (DLB) Thoaùi hoaù voû naõo-haïch neàn. Lan toaû Beänh Prion bao goàm beänh Creutzfeldt-Jacob (CJD). Nguyeân Nguyeân nhaân chuyeån hoaù- nhieãm ñoäc: nhaân khaùc Suy giaùp Thieáu Vitamin B12 Thuoác/ kim loaïi Nhieãm truøng, bao goàm Giang mai thaàn kinh Chaán thöông soï naõo. U naõo, u maøng naõo.
Trong caùc nguyeân nhaân treân, beänh Alzheimer laø nguyeân nhaân thöôøng gaëp nhaát. Theo caùc nghieân cöùu gaàn ñaây, caùc yeáu toá maïch maùu coù theå goùp phaàn phaùt trieån sa suùt trí tueä trong beänh Alzheimer. Sa suùt trí tueä caên nguyeân maïch maùu (VaD) coù leõ laø nguyeân nhaân phoå bieán thöù 2 cuûa sa suùt trí tueä trong coäng ñoàng vaø trong moät soá chuyeân khoa, ñaëc bieät nhö thaàn kinh, tim maïch, noäi tieát; tæ leä maéc beänh chính xaùc thì chöa ñöôïc khaûo saùt roõ. Moät soá yù kieán cho raèng, tæ leä beänh Alzheimer vaø VaD khaùc nhau ôû caùc khu vöïc daân soá. Ôû chaâu Aâu vaø Baéc Myõ, treân 50% tröôøng hôïp sa suùt trí tueä laø beänh Alzheimer khi so vôùi 12-30% tröôøng hôïp VaD. Nhöng ôû caùc nöôùc chaâu AÙ, VaD thöôøng gaëp hôn, chieám ñeán 60% tröôøng hôïp sa suùt trí tueä. Caùc daïng khaùc coøn laïi cuûa sa suùt trí tueä chieám tæ leä nhoû hôn. Taàn suaát töông ñoái cuûa caùc daïng sa suùt trí tueä thöôøng gaëp ñöôïc trình baøy trong baûng 2 vôùi hai nhoùm tröôùc vaø sau 65 tuoåi. Daïng cuøng toàn taïi chung hai nhoùm beänh raát ít gaëp. Trong tröôøng hôïp cuøng xuaát hieän beänh Alzheimer vaø VaD, thuaät ngöõ sa suùt trí tueä hoån hôïp (mixed dementia) thöôøng ñöôïc söû duïng. Baûng 2: Taàn suaát caùc daïng sa suùt trí tueä thöôøng gaëp. Nguyeân nhaân Khôûi beänh tröôùc 65 tuoåi (%) Khôûi beänh sau 65 tuoåi (%) Beänh Alzheimer 34 55 Sa suùt trí tueä maïch maùu 18 20 Sa suùt trí tueä theå Lewy 7 20 Sa suùt trí tueä traùn-thaùi döông 12 Caùc nguyeân nhaân khaùc 29 5 (Nguoàn: töø “The spectrum of dementia and its treatment. Galton CJ. JR Coll Physicians Lond 1999; 33: 234-9)