Giáo dục bảo vệ sự đa dạng sinh học qua môn Địa lý ở trường phổ thông - Trần Thùy Liên

GIÁO DỤC BẢO VỆ SỰ ĐA DẠNG SINH HỌC QUA MÔN ĐỊA LÝ<br /> Ở TRƯỜNG PHỔ THÔNG<br /> <br /> TRẦN THUỲ UYÊN<br /> Hiện nay, vấn đề bảo vệ môi trường trong đó có bảo vệ sự đa dạng sinh học<br /> đang là vấn đề đặt ra cho toàn cầu. Trong nhà trường, việc giáo dục bảo vệ<br /> môi trường được khai thác từ nhiều môn học trong đó có môn Địa lý. Bài<br /> báo tập trung tìm hiểu về khả năng, hình thức giáo dục bảo vệ sự đa dạng<br /> sinh học có trong sách giáo khoa Địa lý các lớp và xây dựng một ví dụ về<br /> cách hoạt động giáo dục bảo vệ sự đa dạng sinh học.<br /> <br /> <br /> I. KHẢ NĂNG GIÁO DỤC BẢO VỆ SỰ ĐA DẠNG SINH HỌC QUA MÔN<br /> ĐỊA LÝ Ở TRƯỜNG PHỔ THÔNG<br /> 1. Nội dung chương trình Địa lý các lớp ở phổ thông có nhiều khả năng để khai<br /> thác giáo dục môi trường trong đó có giáo dục bảo vệ sự đa dạng sinh học. Cụ thể:<br /> + Lớp 6: Nội dung chủ yếu của chương trình là học về Địa lý tự nhiên đại cương:<br /> khoa học về Trái đất, các thành phần tự nhiên của Trái đất. Nội dung giáo dục bảo vệ sự<br /> đa dạng sinh học tập trung ở phần Lớp vỏ sinh vật, các nhân tố ảnh hưởng tới sự phân<br /> bố thực vật, động vật trên Trái đất [3].<br /> + Lớp 7: Nội dung chủ yếu của chương trình là học về các Môi trường Địa lý và<br /> thiên nhiên, con người ở các châu lục. Khả năng giáo dục bảo vệ sự đa dạng sinh học có<br /> ở một số bài thuộc phần nội dung về các môi trường, thiên nhiên ở các châu lục [3].<br /> + Lớp 8: Chương trình Địa lý lớp 8 học về thiên nhiên, con người ở châu Á và Địa<br /> lý tự nhiên Việt Nam. Nội dung giáo dục bảo vệ sự đa dạng sinh học có ở một số bài<br /> như bài 3. Sông ngòi và cảnh quan châu Á, bài 24. Vùng biển Việt Nam, bài 37. Đặc<br /> điểm sinh vật Việt Nam, bài 38. Bảo vệ tài nguyên sinh vật Việt Nam, bài 42. Miền Tây<br /> Bắc và Bắc Trung Bộ,... [3].<br /> + Lớp 9: Nội dung chương trình Địa lý lớp 9 học về Địa lý Kinh tế - xã hội Việt<br /> Nam trong đó nội dung bảo vệ sự đa dạng sinh học nằm ở vấn đề khai thác tự nhiên ở<br /> các vùng [3].<br /> + Lớp 10: Chương trình Địa lý lớp 10 học về Địa lý Kinh tế - xã hội đại cương.<br /> Khả năng giáo dục bảo vệ sự đa dạng sinh học ở lớp này chủ yếu ở chương Môi trường<br /> và Tài nguyên thiên nhiên. Ngoài ra, còn nằm rải rác ở các chương, bài khác [3].<br /> + Lớp 11: Chương trình lớp 11 chủ yếu học về Địa lý Kinh tế - xã hội thế giới.<br /> Giáo dục bảo vệ sự đa dạng sinh học tập trung ở các kiến thức về tình trạng ô nhiễm<br /> môi trường, sức ép của kinh tế, đô thị đến môi trường tự nhiên ở các nước [3].<br /> 84 THÔNG BÁO KHOA HỌC SỐ 3(49)/2004<br /> <br /> <br /> + Lớp 12: Nội dung chủ yếu của chương trình là học về những vấn đề Địa lý Kinh<br /> tế - Xã hội Việt Nam. Có thể giáo dục bảo vệ sự đa dạng sinh học ở các vấn đề về<br /> nguồn lực, phát triển kinh tế - xã hội ở các vùng [3].<br /> Nhìn chung, những kiến thức Địa lý được khai thác để giáo dục bảo vệ sự đa dạng<br /> sinh học tập trung ở những nội dung về:<br /> * Hiện trạng tài nguyên sinh vật: Rừng nguyên sinh bị tàn phá thay vào là rừng<br /> thứ sinh, cây bụi, trảng cỏ; sự tuyệt chủng của các loài sinh vật quý hiếm, sự suy giảm<br /> về chất lượng và số lượng của các loài sinh vật...<br /> * Nguyên nhân làm suy giảm đa dạng sinh học: Khai thác rừng bừa bãi, cháy<br /> rừng, săn bắt động vật trái phép, ô nhiễm môi trường, chiến tranh hủy diệt, quản lý, bảo<br /> vệ kém,...<br /> * Hậu quả của sự suy giảm đa dạng sinh học: Mất đi nhiều nguồn gen quý<br /> hiếm, khí hậu thay đổi, đất đai bị suy thoái, thiếu nguồn thức ăn, thiếu nguồn nguyên<br /> liệu cho ngành dược học, nông nghiệp, công nghiệp,...<br /> * Biện pháp bảo vệ sự đa dạng sinh học: Khai thác, sử dụng tài nguyên sinh vật<br /> phải hợp lý, đi đôi với biện pháp tái tạo, phục hồi; có sự hợp tác toàn cầu để bảo vệ đa<br /> dạng sinh học, phòng chống và giải quyết các loại ô nhiễm môi trường.<br /> 2. Các kiến thức Địa lý được khai thác để giáo dục bảo vệ sự đa dạng sinh học chủ<br /> yếu tồn tại dưới 2 dạng sau:<br /> + Dạng I: Nội dung chủ yếu của bài học hay một số phần nội dung bài Địa lý có<br /> sự trùng hợp với nội dung giáo dục bảo vệ sự đa dạng sinh học. Ví dụ: khai thác rừng<br /> bừa bãi biến rừng rậm thành rừng thưa, trảng cỏ...(Bài 27: Lớp vỏ sinh vật. Các nhân tố<br /> ảnh hưởng tới sự phân bố thực, động vật trên Trái đất, Địa lý 6); Cá voi xanh đang có<br /> nguy cơ tuyệt chủng (Bài 46: Châu Nam Cực. Châu lục lạnh nhất thế giới, Địa lý 7); Tài<br /> nguyên sinh vật (Bài 5: Một số tài nguyên thiên nhiên được sử dụng vào hoạt động sản<br /> xuất, Địa lý 10); Hậu quả của nạn phá rừng hiện nay ở Tây Nguyên đối với các loài<br /> chim, thú quý ( Bài 23: Tây Nguyên - Địa lý 12)... [3].<br /> + Dạng II: Một số nội dung của bài học, hay một số phần nhất định của bài Địa lý<br /> có liên quan trực tiếp với nội dung giáo dục bảo vệ sự đa dạng sinh học. Ví dụ: khi phân<br /> vùng kinh tế cần chú ý đến sinh thái (Bài 27: Đặc điểm của vùng kinh tế. Ý nghĩa của<br /> phân vùng kinh tế - Địa lý 10); Nạn ô nhiễm môi trường ở Thái Lan (Bài: Thái Lan -<br /> Đất nước có những điều kiện tự nhiên thuận lợi nhưng hoàn cảnh xã hội khó khăn, Địa<br /> lý 11); Phương hướng sử dụng và cải tạo tự nhiên ở đồng bằng sông Cửu Long, cơ sở<br /> khoa học của phương hướng đó (Bài 19: Vấn đề sử dụng và cải tạo tự nhiên ở đồng<br /> bằng sông Cửu Long, Địa lý 12) ... [3].<br /> GIÁO DỤC BẢO VỆ SỰ ĐA DẠNG SINH HỌC QUA MÔN ĐỊA LÝ... 85<br /> <br /> <br /> Như vậy, Địa lý là một môn học có nhiều khả năng để giáo dục bảo vệ sự đa dạng<br /> sinh học. Số bài có nội dung Địa lý trùng hợp với nội dung giáo dục bảo vệ sự đa dạng<br /> sinh học chiếm tỉ lệ đáng kể, khoảng 6-7% số bài học Địa lý. Ngoài ra còn có nhiều bài<br /> học có nội dung có thể liên hệ để giáo dục bảo vệ sự đa dạng sinh học.<br /> II. MỘT SỐ CÁCH THỨC KHAI THÁC NỘI DUNG GIÁO DỤC BẢO VỆ<br /> SỰ ĐA DẠNG SINH HỌC QUA MÔN ĐỊA LÝ Ở TRƯỜNG PHỔ THÔNG<br /> 1. Trên lớp: Thông qua môn học trong chính khóa, có một số cách thức sau [4]:<br /> - Sử dụng các phương tiện dạy học làm nguồn tri thức được “vật chất hóa” như là<br /> điểm tựa, cơ sở để học sinh phân tích, tìm tòi các kiến thức về đa dạng sinh học. Ví dụ<br /> giáo viên có thể cho học sinh khai thác sách giáo khoa, tranh ảnh, băng hình video, sách<br /> báo,... để khám phá các kiến thức về đa dạng sinh học.<br /> - Sử dụng các tài liệu tham khảo (các bài báo, các đoạn trích trong các sách báo<br /> khoa học, các tư liệu, số liệu mới điều tra, các ảnh chụp mới nhất...) để làm rõ thêm các<br /> vấn đề về môi trường trong đó có vấn đề về đa dạng sinh học.<br /> - Sử dụng các phương pháp dạy học theo cách thức học sinh tự khai thác, tự tìm<br /> kiếm, nhận thức các tri thức về bảo vệ đa dạng sinh học như các phương pháp thảo luận,<br /> động não, đóng vai, tranh luận, dự án, nghiên cứu,...<br /> - Ngoài ra có thể sử dụng các phương pháp dùng lời để cung cấp cho học sinh<br /> kiến thức về giáo dục bảo vệ sự đa dạng sinh học như phương pháp kể chuyện, thuyết<br /> trình, mô tả,...<br /> - Xây dựng bài tập xuất phát từ kiến thức môn học, nhưng gắn liền với thực tế địa<br /> phương để học sinh tự tìm hiểu.<br /> - Khai thác thực trạng về đa dạng sinh học ở thế giới, đất nước, địa phương để xây<br /> dựng bài học có liên quan đến nội dung giáo dục bảo vệ sự đa dạng sinh học.<br /> - Khi thực hiện các tiết học có nội dung gần gũi với nội dung giáo dục bảo vệ sự<br /> đa dạng sinh học, giáo viên có thể chọn địa điểm thích hợp để giảng dạy như đồng<br /> ruộng, vườn trường, một khu rừng gần trường, một sở thú,...<br /> 2. Ngoài lớp: Có một số cách thức giáo dục bảo vệ sự đa dạng sinh học ở ngoài<br /> lớp như sau [4]:<br /> - Báo cáo chuyên đề về bảo vệ đa dạng sinh học do các nhà khoa học, các kĩ thuật<br /> viên hay giáo viên chuyên về môi trường trình bày.<br /> - Thực địa khảo sát thực trạng tài nguyên, các biện pháp bảo vệ đa dạng sinh học<br /> ở địa phương.<br /> 86 THÔNG BÁO KHOA HỌC SỐ 3(49)/2004<br /> <br /> <br /> - Tổ chức cho học sinh tham gia các chiến dịch xanh hóa trong nhà trường như<br /> trồng cây, chăm sóc cây,...<br /> - Tổ chức các cuộc thi vẽ, tìm hiểu đời sống hoạt động của các loài động vật quanh em.<br /> - Xây dựng các dự án về bảo vệ đa dạng sinh học ví dụ xây dựng dự án trồng cây<br /> xanh trong trường học, Bảo vệ rừng đầu nguồn, Bảo vệ động vật ở địa phương.<br /> - Thông qua các hoạt động ngoại khóa khác như Trò chơi Địa lý, Tổ Địa lý, Câu<br /> lạc bộ Địa lý, Đố vui Địa lý, Thông tin Địa lý, Tham quan Địa lý,... để lồng ghép giáo<br /> dục bảo vệ sự đa dạng sinh học.<br /> III. VÍ DỤ VỀ CÁCH THỨC HOẠT ĐỘNG GIÁO DỤC BẢO VỆ SỰ ĐA<br /> DẠNG SINH HỌC TRONG BÀI LÊN LỚP ĐỊA LÝ<br /> BÀI 5. MỘT SỐ TÀI NGUYÊN THIÊN NHIÊN ĐƯỢC SỬ DỤNG VÀO<br /> HOẠT ĐỘNG SẢN XUẤT (ĐỊA LÝ 10)<br /> Mục III. Nguồn tài nguyên khí hậu, nước và sinh vật<br /> Tài nguyên sinh vật<br /> I. Mục tiêu:<br /> - Kiến thức: Qua kiến thức ở nội dung “Tài nguyên sinh vật“, học sinh hiểu được<br /> hiện nay tài nguyên sinh vật đang bị suy giảm, nguyên nhân, hậu quả và các biện pháp<br /> thích hợp bảo vệ nguồn tài nguyên này.<br /> - Kĩ năng: Rèn luyện kĩ năng phân tích mối liên hệ nhân quả giữa nguyên nhân,<br /> hậu quả và các biện pháp bảo vệ tài nguyên sinh vật.<br /> - Thái độ: Qua phần này học sinh có ý thức bảo vệ sinh vật, tham gia tích cực vào<br /> các hoạt động bảo vệ tài nguyên sinh vật ở trường, lớp, ở địa phương.<br /> II. Chuẩn bị:<br /> - Giáo viên: + Bảng số liệu diện tích rừng Thế giới, Việt Nam qua các năm (phóng to)<br /> + Phiếu học tập<br /> + Tài liệu tham khảo [1] được phôtô thành tờ rời<br /> + Các tranh ảnh về rừng bị tàn phá, một số loài động vật đang có<br /> nguy cơ tuyệt chủng.<br /> - Học sinh: Sách giáo khoa.<br /> III. Hoạt động:<br /> 1. Hoạt động 1: GV nêu câu hỏi: Qua bảng số liệu diện tích rừng Thế giới, Việt<br /> Nam qua các năm kết hợp với quan sát ảnh, em hãy nhận xét về hiện trạng tài nguyên<br /> sinh vật hiện nay?<br /> GIÁO DỤC BẢO VỆ SỰ ĐA DẠNG SINH HỌC QUA MÔN ĐỊA LÝ... 87<br /> <br /> <br /> HS nhận xét, GV sửa chữa, kết luận các ý đúng (Tài nguyên sinh vật trên thế giới<br /> và Việt Nam đang bị suy giảm).<br /> 2. Hoạt động 2: GV chia nhóm, 2 em ngồi cùng bàn làm thành một nhóm, mỗi<br /> nhóm được phát một phiếu học tập.<br /> PHIẾU HỌC TẬP<br /> 1. Dựa vào sách giáo khoa và hiểu biết của em, hãy gộp các nguyên nhân sau thành<br /> các nhóm, đặt tên nhóm và theo em nhóm nguyên nhân nào quyết định sự suy giảm tài<br /> nguyên sinh vật?<br /> a. Quá trình sinh trưởng và phát triển tự nhiên của sinh vật.<br /> b. Thiên tai (lũ lụt, hạn hán, cháy rừng).<br /> c. Đốt rừng làm nương rẫy.<br /> d. Khai thác, đánh bắt quá mức phục hồi.<br /> e. Chuyển đổi mục đích sử dụng đất đai làm thu hẹp diện tích rừng.<br /> f. Mua, bán trái phép động, thực vật quý hiếm.<br /> g. Chiến tranh huỷ diệt.<br /> h. Quản lý, bảo vệ kém.<br /> i. Ô nhiễm môi trường.<br /> - Nhóm 1: .........................................................................................................................<br /> - Nhóm 2: .........................................................................................................................<br /> * Nhóm nguyên nhân quyết định:.........................................................................<br /> ...............................................................................................................................<br /> 2. Căn cứ vào sách giáo khoa và tài liệu tham khảo (tờ rời), em hãy nêu những hậu<br /> quả của sự suy giảm tài nguyên sinh vật?<br /> - Đối với môi trường tự nhiên:..........................................................................<br /> ....................................................................................................................................<br /> ....................................................................................................................................<br /> - Đối với đời sống sinh hoạt, sản xuất của con người:......................................<br /> ....................................................................................................................................<br /> ......................................................................................................................... ..........<br /> <br /> HS thảo luận, điền vào phiếu học tập sau đó đại diện nhóm trình bày. GV sữa<br /> chữa, chính xác hoá kiến thức.<br /> 1. Có 2 nhóm nguyên nhân: do tự nhiên và do con người trong đó nhóm nguyên<br /> nhân do con người là nhóm nguyên nhân quyết định sự suy giảm tài nguyên sinh vật.<br /> 2. Hậu quả của sự suy giảm tài nguyên sinh vật:<br /> + Đối với môi trường tự nhiên: khí hậu thay đổi, nguồn nước khô cạn, các hệ sinh<br /> thái tự nhiên bị phá huỷ.<br /> 88 THÔNG BÁO KHOA HỌC SỐ 3(49)/2004<br /> <br /> <br /> + Đối với đời sống sinh hoạt, sản xuất của con người: làm cạn kiệt nguồn thức ăn<br /> và phần lớn nguồn nguyên vật liệu.<br /> 3. Hoạt động 3: GV đặt câu hỏi cho toàn lớp:<br /> Xuất phát từ những nguyên nhân làm suy giảm tài nguyên sinh vật, theo em<br /> chúng ta cần làm gì để bảo vệ tài nguyên sinh vật?<br /> HS trả lời, GV khái quát các biện pháp (khai thác, sử dụng hợp lý; bảo vệ nguồn<br /> tài nguyên sinh vật).<br /> 4. Hoạt động 4: Hoạt động tiếp nối (GV nêu câu hỏi cho HS tiếp tục nghiên cứu ở nhà):<br /> a) Em hãy cho biết, hiện nay ở địa phương đã có những biện pháp gì để bảo vệ tài<br /> nguyên sinh vật?<br /> b) Với cương vị là một người học sinh, em cần làm gì để bảo vệ tài nguyên sinh<br /> vật ở địa phương mình? Kể một tấm gương tốt về bảo vệ tài nguyên sinh vật ở địa<br /> phương mà em biết?<br /> IV. MỘT SỐ ĐỀ XUẤT<br /> Giáo dục bảo vệ sự đa dạng sinh học qua môn Địa lý rất quan trọng và cần thiết.<br /> Để giáo dục bảo vệ sự đa dạng sinh học có hiệu quả, giáo viên cần lưu ý các vấn đề sau:<br /> 1. Giáo dục bảo vệ sự đa dạng sinh học đưa vào chương trình Địa lý các lớp chỉ<br /> rơi vào một số bài, một số nội dung cụ thể cho nên giáo viên cần cân nhắc kĩ để lựa<br /> chọn nội dung kiến thức thích hợp, nên ưu tiên các kiến thức Địa lý trùng hợp với kiến<br /> thức giáo dục bảo vệ sự đa dạng sinh học.<br /> 2. Không làm biến tính đặc trưng môn học, không biến bài học Địa lý thành bài<br /> giáo dục bảo vệ sự đa dạng sinh học.<br /> 3. Giáo viên nên sử dụng các phương pháp dạy học tích cực, huy động nhiều học<br /> sinh tham gia, phát huy cao độ tính tích cực nhận thức của học sinh. Cần tận dụng tối đa<br /> mọi khả năng để học sinh trực tiếp tiếp xúc với môi trường.<br /> 4. Cần tranh thủ tối đa sự ủng hộ, giúp đỡ của nhà trường, các cơ quan có chức<br /> năng để giáo dục bảo vệ sự đa dạng sinh học cho học sinh.<br /> 5. Chỉ có thể thực hiện tốt việc giáo dục bảo vệ sự đa dạng sinh học qua môn Địa<br /> lý khi giáo viên có tâm huyết, nhận thức đúng tầm quan trọng của giáo dục bảo vệ sự đa<br /> dạng sinh học qua môn học này.<br /> GIÁO DỤC BẢO VỆ SỰ ĐA DẠNG SINH HỌC QUA MÔN ĐỊA LÝ... 89<br /> <br /> <br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> [1] Bộ KHCN & MT- Cục Môi trường, 200 câu hỏi/đáp về môi trường, Hà Nội, 2000.<br /> [2] Phạm Xuân Hậu, Nguyễn Kim Hồng, Nguyễn Đức Vũ, Hoạt động giáo dục<br /> môi trường trong môn Địa lý ở trường phổ thông, NXB Giáo dục, 2000.<br /> [3] Sách giáo khoa Địa lý 6, 7, 8 (Chương trình mới) và 9, 10, 11, 12 (Chương<br /> trình CCGD), NXB Giáo dục.<br /> [4] Nguyễn Đức Vũ, Giáo dục môi trường qua Địa lý (Tập bài giảng Cao học),<br /> Huế, 2000.<br /> SUMMARY<br /> EDUCATING BIOLOGICAL DIVERSITY PROTECTION THROUGH<br /> GEOGRAPHICAL LESSONS IN HIGH SCHOOLS<br /> TRAN THUY UYEN<br /> Nowadays, the environmental protection including preservation of biological<br /> diversity is a matter of great urgency imposing on man - kind. At schools, the education<br /> of environmental conservation involves in many subjects, one of which is Geography.<br /> This article focuses on the possibilities, the forms of educating biological diversity<br /> protection through lessons available in Geographical textbooks. An example of classroom<br /> activity which aims to protect biological diversity is also shown.<br />