Giáo trình Các quy luật địa lý chung của Trái Đất - Cảnh quan học: Phần 2

PhÇn B<br /> C¶nh quan häc<br /> <br /> Theo A.G. Isatsenko viÖc nghiªn cøu líp vá ®Þa lý cã thÓ ®­îc tiÕn<br /> hµnh theo 2 mÆt: 1) toµn bé vµ 2) theo nh÷ng bé phËn cÊu tróc riªng biÖt<br /> c¸c thÓ tæng hîp ®Þa lý. MÆt thø nhÊt lµ nhiÖm vô cña §Þa lý ®¹i c­¬ng, mÆt<br /> thø hai lµ cña C¶nh quan häc. Gi÷a §Þa lý ®¹i c­¬ng vµ C¶nh quan häc bao<br /> gåm hai bé phËn kh«ng t¸ch rêi nhau, liªn quan kÕ tôc nhau cña mét khoa<br /> häc. Nh÷ng kiÕn thøc c¬ së cña §Þa lý ®¹i c­¬ng lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Ó<br /> nghiªn cøu c¶nh quan, ®ång thêi C¶nh quan häc lµ sù tiÕp tôc tÊt nhiªn cña<br /> §Þa lý ®¹i c­¬ng, trong ®ã nh÷ng quan ®iÓm ®Þa lý chung nhÊt cã thÓ dïng<br /> ®Ó gi¶i thÝch nh÷ng ®Æc ®iÓm cña ®Þa lý ®Þa ph­¬ng. Tõ ®ã cho thÊy C¶nh<br /> quan häc cã ý nghÜa thùc tiÔn lín lao nhiÒu mÆt, nã cã quan hÖ trùc tiÕp tíi<br /> vÊn ®Ò sö dông tæng hîp, b¶o vÖ vµ phôc håi nh÷ng nguån lîi thiªn nhiªn ë<br /> c¸c ®íi, c¸c khu vùc vµ c¸c vïng kh¸c nhau.<br /> §èi t­îng C¶nh quan häc lµ nghiªn cøu c¸c thÓ tæng hîp ®Þa lý gåm<br /> cÊu t¹o, sù ph¸t triÓn vµ sù ph©n bè cña chóng. Nãi kh¸c ®i, C¶nh quan häc<br /> lµ mét bé phËn cña §Þa lý tù nhiªn, nghiªn cøu vÒ sù ph©n hãa l·nh thæ cña<br /> líp vá ®Þa lý. Trong hÖ thèng ph©n hãa l·nh thæ ®Þa lý tù nhiªn, ®¬n vÞ c¬<br /> së ®ã lµ c¶nh quan ®Þa lý mµ tõ ®ã cã tªn gäi lµ C¶nh quan häc. A.G.<br /> Isatsenko khi bµn vÒ c¬ së C¶nh quan häc ®· ph©n m«n C¶nh quan ra lµm 3<br /> phÇn chÝnh:<br /> 1. Häc thuyÕt vÒ c¸c quy luËt ph©n hãa ®Þa lý tù nhiªn theo l·nh thæ<br /> (quy luËt ®Þa ®íi vµ phi ®Þa ®íi);<br /> 2. Häc thuyÕt vÒ c¶nh quan (hay lµ C¶nh quan häc víi nghÜa hÑp cña<br /> nã) ®Ò cËp ®Õn cÊu tróc, ®éng lùc, h×nh th¸i, ph©n lo¹i c¶nh quan vµ<br /> c¸c vÊn ®Ò kh¸c;<br /> 3. Ph©n vïng ®Þa lý tù nhiªn.<br /> 73<br /> <br /> Ch­¬ng I<br /> C¶nh quan ®Þa lý<br /> <br /> I. kh¸i niÖm c¶nh quan ®Þa lý<br /> Kh¸i niÖm c¶nh quan lÇn ®Çu tiªn ®­îc sö dông nh­ lµ mét kh¸i niÖm<br /> khoa häc vµo ®Çu thÕ kû XX, lÊy tõ tiÕng §øc (die Landschaft) cã nghÜa lµ<br /> quang c¶nh. HiÖn nay tån t¹i nhiÒu ®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ c¶nh quan.<br /> Mét sè t¸c gi¶ nh­ F.N.Mincov, D.L.Acm¨ng, Iu. Ephemov cho r»ng c¶nh<br /> quan lµ mét kh¸i niÖm chung, ®ång nghÜa víi tæng thÓ ®Þa lý thuéc c¸c cÊp<br /> ph©n vÞ kh¸c nhau. Mét sè t¸c gi¶ nh­ L.X. Becg¬ coi c¶nh quan lµ mét bé<br /> phËn t­¬ng ®èi nhá cña bÒ mÆt Tr¸i ®Êt lµ mét ®¬n vÞ l·nh thæ ®Þa lý x¸c<br /> ®Þnh, kh«ng ph¶i lµ mét danh tõ chung, còng kh«ng ph¶i lµ mét ®Þa tæng<br /> thÓ bÊt kú mµ lµ mét ®¬n vÞ c¬ b¶n nh­ng lµ ®¬n vÞ cÊp thÊp cña ph©n vïng<br /> ®Þa lý tù nhiªn. MÆc dï nh÷ng ®Þnh nghÜa do nhiÒu t¸c gi¶ ®­a ra cã nh÷ng<br /> nÐt kh¸c nhau vÒ chi tiÕt nh­ng nãi chung chóng gièng nhau ë chç coi c¶nh<br /> quan nh­ lµ mét tæng thÓ ®Þa lý tù nhiªn. Quan ®iÓm gi¶i thÝch c¶nh quan<br /> theo vïng nh­ L.X. Becg¬ ®­îc phÇn lín c¸c nhµ ®Þa lý X« ViÕt cò ñng hé<br /> vµ ®­îc ph¸t triÓn trong c¸c t¸c phÈm cña L.G. Ramenxki, X.V. Kalexnik,<br /> N.A. X«ltxev, V.B. Xotxava, A.A. Grigoriev vµ nhiÒu nhµ ®Þa lý kh¸c.<br /> X.V. Kalexnik (1959) ®Þnh nghÜa c¶nh quan "c¶nh quan ®Þa lý lµ mét<br /> bé phËn nhá cña bÒ mÆt tr¸i ®Êt, kh¸c biÖt vÒ chÊt víi c¸c bé phËn kh¸c,<br /> ®­îc bao bäc bëi nh÷ng ranh giíi tù nhiªn vµ b¶n th©n lµ mét sù kÕt hîp<br /> c¸c hiÖn t­îng vµ ®èi t­îng t¸c ®éng lÉn nhau mét c¸ch cã quy luËt ®­îc<br /> biÓu hiÖn mét c¸ch ®iÓn h×nh trªn mét kh«ng gian réng vµ cã quan hÖ mäi<br /> mÆt víi líp vá ®Þa lý". §Þnh nghÜa nµy ch­a bao hµm c¸c chØ tiªu cô thÓ, nã<br /> chØ t¹o nªn mét kh¸i niÖm chung trong §Þa lý häc, gièng nh­ kh¸i niÖm<br /> chung vÒ thæ nh­ìng, khÝ hËu...<br /> 74<br /> <br /> XuÊt ph¸t tõ nh÷ng kinh nghiÖm nghiªn cøu c¶nh quan trªn thùc ®Þa,<br /> N.A. X«ltxev (1962) ®· ®­a ra mét ®Þnh nghÜa râ rµng vµ cô thÓ vÒ c¶nh<br /> quan: "C¶nh quan lµ mét thÓ tæng hîp l·nh thæ tù nhiªn ®ång nhÊt vÒ mÆt<br /> ph¸t sinh, cã mét nÒn ®Þa chÊt ®ång nhÊt, cã mét kiÓu ®Þa h×nh, mét khÝ hËu<br /> ®ång nhÊt vµ bao gåm mét tËp hîp c¸c c¶nh khu chÝnh vµ phô cã liªn kÕt<br /> víi nhau vÒ mÆt ®éng lùc vµ lÆp ®i lÆp l¹i trong kh«ng gian mét c¸ch cã<br /> quy luËt, tËp hîp c¸c c¶nh khu nµy chØ thuéc vÒ c¶nh quan ®ã mµ th«i".<br /> N.A. X«ltxev ®· x¸c ®Þnh ®­îc cÊu tróc th¼ng ®øng vµ cÊu tróc ngang cña<br /> c¶nh quan. §Þnh nghÜa nµy cã ý nhÊn m¹nh: c¶nh quan lµ mét hÖ thèng<br /> nh÷ng tæng hîp thÓ tù nhiªn ®¬n gi¶n ®­îc cÊu t¹o mét c¸ch cã quy luËt tõ<br /> d­íi lªn. A.G. Isatsenco (1965) ®· bæ sung cho ®Þnh nghÜa trªn, «ng nhÊn<br /> m¹nh r»ng, bÊt kú mét c¶nh quan nµo còng lµ kÕt qu¶ cña sù ph¸t triÓn vµ<br /> ph©n dÞ cña líp vá ®Þa lý, do ®ã cã ®Æc ®iÓm ®ång nhÊt vÒ c¶ mÆt ®Þa ®íi vµ<br /> phi ®Þa ®íi, cã mét cÊu tróc h×nh th¸i c¸ biÖt.<br /> Trong giai ®o¹n ph¸t triÓn hiÖn nay cña §Þa lý häc, mét sè ý kiÕn cho<br /> r»ng khi hiÓu kh¸i niÖm vÒ c¶nh quan kh«ng ®­îc chØ h¹n chÕ ë viÖc ph©n<br /> tÝch c¸c dÊu hiÖu thuÇn tóy cña tù nhiªn, mét tù nhiªn ch­a bÞ ®ông ch¹m<br /> bëi con ng­êi, mµ cÇn ph©n tÝch lu«n c¸c mèi quan hÖ tån t¹i gi÷a c¸c hîp<br /> phÇn tù nhiªn cña c¶nh quan víi c¸c hîp phÇn "d©n c­ vµ nÒn v¨n hãa cña<br /> con ng­êi" (L.X. Becg¬), chÝnh sù hîp nhÊt gi÷a hai lo¹i hîp phÇn ®ã míi<br /> t¹o thµnh mét thÓ thèng nhÊt hoµn chØnh h¬n lµ c¶nh quan.<br /> ii. c¸c dÊu hiÖu cña c¶nh quan<br /> Qua c¸c ®Þnh nghÜa cña c¸c nhµ c¶nh quan häc, Lª B¸ Th¶o (1988) ®·<br /> nªu ra nh÷ng dÊu hiÖu c¬ b¶n cña c¶nh quan: a) c¶nh quan lµ mét bé phËn<br /> nhá cña líp vá ®Þa lý. B) c¶nh quan cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng trong cÊu tróc<br /> vµ cÊu t¹o h×nh th¸i lµm cho nã cã thÓ ph©n biÖt vµ v¹ch ranh giíi so víi<br /> c¶nh quan kh¸c, c) MÆc dï cã nh÷ng ®Æc thï riªng, c¶nh quan còng chØ lµ<br /> mét bé phËn cña líp vá ®Þa lý, v× vËy nã chÞu nh÷ng quy luËt chung cña vá<br /> ®ã chi phèi.<br /> <br /> 75<br /> <br /> Theo A.G. Isatsenco, nh÷ng dÊu hiÖu c¬ së cã thÓ cho phÐp coi c¶nh<br /> quan lµ ®¬n vÞ c¬ b¶n cña sù ph©n chia ®Þa lý tù nhiªn:<br /> 1) So s¸nh c¶nh quan víi c¸c thÓ tæng hîp khu vùc ë bËc cao h¬n (nh­<br /> c¸c ®íi, ¸ ®íi, xø...) chóng cã sù kh¸c biÖt vÒ chÊt, kh«ng cã ®¬n vÞ bËc cao<br /> nµo cã ®­îc tÝnh chÊt quan träng nhÊt nh­ ë c¶nh quan lµ tÝnh ®ång nhÊt<br /> cao vÒ c¶ hai ph­¬ng diÖn ®Þa ®íi vµ phi ®Þa ®íi. C¸c ®¬n vÞ trªn thùc ra<br /> vÉn nghiªng vÒ mét mÆt nµo ®ã; nh­ vßng, ®íi míi ®ång nhÊt vÒ mÆt ®Þa<br /> ®íi cßn vÒ mÆt phi ®Þa ®íi vÉn cã thÓ ph©n hãa thµnh miÒn, khu. C¸c «, xø<br /> chØ míi ®ång nhÊt vÒ mÆt phi ®Þa ®íi, cßn vÒ mÆt ®Þa ®íi vÉn bao gåm mét<br /> tËp hîp c¸c ®íi. Do ®ã kh«ng cã ®¬n vÞ bËc cao nµo ®­îc xem lµ tiªu chuÈn<br /> c¬ së cho c¸c ®iÒu kiÖn ®Þa lý tù nhiªn.<br /> 2). MÆt kh¸c, còng kh«ng cã mét ®¬n vÞ bËc thÊp nµo (®¬n vÞ h×nh th¸i<br /> cÊu t¹o nªn c¶nh quan: c¶nh diÖn, c¶nh khu) l¹i cã tÝnh ®ång nhÊt trªn cña<br /> c¶nh quan. Gi÷a c¶nh quan vµ c¸c ®¬n vÞ cÊu t¹o h×nh th¸i cña nã cã sù<br /> kh¸c biÖt quan träng quan träng vÒ chÊt ë chç: c¸c c¶nh diÖn vµ c¸c c¶nh<br /> khu kh«ng cho mét kh¸i niÖm ®Çy ®ñ vÒ nh÷ng ®Æc ®iÓm tù nhiªn ®iÓn h×nh<br /> cña l·nh thæ, chóng kh«ng cã nÐt ®éc ®¸o, chóng cã thÓ lËp l¹i ë nhiÒu n¬i,<br /> trong khi ®ã c¶nh quan bao giê còng ®éc ®¸o, cã tÝnh c¸ thÓ vµ kh«ng lËp<br /> l¹i. C¶nh quan kh¸c víi c¸c ®¬n vÞ cÊp thÊp lµ nã cã mét lÞch sö tån t¹i l©u<br /> dµi vµ cã t×nh bÒn v÷ng h¬n ®èi víi nh÷ng t¸c ®éng bªn ngoµi, trong ®ã cã<br /> sù t¸c ®éng cña con ng­êi. §ång thêi c¶nh quan lµ mét hÖ thèng thiªn<br /> nhiªn t­¬ng ®èi ®éc lËp h¬n so víi c¶nh diÖn vµ c¶nh khu. Trong ph¹m vi<br /> c¶nh quan cã thÓ ®Æt vÊn ®Ò nghiªn cøu toµn diÖn mèi liªn hÖ ®Þa lý vµ c¸c<br /> qu¸ tr×nh ®Þa lý mµ ®iÒu ®ã ch­a thÓ nãi ®­îc trong ph¹m vi c¸c ®¬n vÞ bËc<br /> thÊp.<br /> Trong quan niÖm thùc tiÔn ®èi víi c¶nh quan, V.B. X«txava vµ V.M.<br /> Tsituakin ®· cho r»ng, c¶nh quan lµ mét tæng hîp thÓ l·nh thæ tù nhiªn mµ<br /> ë ®ã ng­êi ta cã thÓ ®Æt vÊn ®Ò vÒ mét ph­¬ng h­íng ph¸t triÓn kinh tÕ<br /> còng nh­ mét h­íng sö dông vµ c¶i t¹o tù nhiªn khi x¸c ®Þnh vÞ trÝ kinh tÕ<br /> cña l·nh thæ.<br /> <br /> 76<br /> <br /> Tõ c¸c ®iÓm nãi trªn, cã thÓ rót ra kÕt luËn chØ cã c¶nh quan míi lµ ®¬n<br /> vÞ c¬ b¶n cña sù ph©n chia ®Þa lý tù nhiªn.<br /> iii. thµnh phÇn vµ cÊu tróc c¶nh quan<br /> 1. Thµnh phÇn c¶nh quan<br /> C¶nh quan gåm nhiÒu thµnh phÇn vËt chÊt cã mèi quan hÖ chÆt chÏ víi<br /> nhau: nÒn ®Þa chÊt, ®Þa h×nh, khÝ hËu, c¸c d¹ng tån t¹i cña n­íc, tËp hîp c¸c<br /> quÇn x· sinh vËt, thæ nh­ìng...<br /> * C¶nh quan cã mét nÒn ®Þa chÊt ®ång nhÊt, biÓu hiÖn ë sù ®ång nhÊt<br /> cña thµnh phÇn nham th¹ch vµ ®iÒu kiÖn thÕ n»m cña nham th¹ch bÒ mÆt.<br /> Theo A.G. Isatsenco thµnh phÇn nham th¹ch cña nÒn c¶nh quan ®­îc biÓu<br /> hiÖn thµnh hÖ ®Þa chÊt nh­ vÒ tæng hîp thÓ c¸c ®¸ theo ph¸t sinh, chóng<br /> h×nh thµnh trong nh÷ng ®iÒu kiÖn cÊu tróc nham t­íng nhÊt ®Þnh vµ liªn<br /> quan víi nhau vÒ mÆt l·nh thæ ph©n bè nh­ thµnh hÖ flish bao gåm nh÷ng<br /> líp sa th¹ch sÐt, thµnh hÖ halogen, thµnh hÖ nham th¹ch mµu ®á...<br /> * §Þa h×nh cña c¶nh quan lµ thµnh phÇn quan träng nhÊt trong cÊu tróc<br /> th¼ng ®øng cña c¶nh quan vµ c¸c cÊp cÊu t¹o nªn cÊu tróc ngang cña c¶nh.<br /> Theo A.G. Isatsenco, ®Þa h×nh ë ®©y lµ mét thÓ tæng hîp ®Þa m¹o, mét yÕu<br /> tè h×nh th¸i - cÊu tróc thèng nhÊt vÒ mÆt ph¸t sinh cña bÒ mÆt ®Êt víi mét<br /> sù kÕt hîp cña c¸c d¹ng h×nh th¸i - ®iªu kh¾c kÌm theo. §iÒu ®ã cã nghÜa<br /> lµ tæng thÓ nµy cã mét nÒn ®Þa chÊt ®ång nhÊt vµ c¸c qu¸ tr×nh ®Þa m¹o<br /> ngo¹i lùc cïng kiÓu. Theo Vò Tù LËp (1976), cÊp ph©n vÞ ®Þa h×nh t­¬ng<br /> ®èi víi c¶nh quan lµ kiÓu ®Þa h×nh, ®ã lµ thÓ tæng hîp c¸c d¹ng trung ®Þa<br /> h×nh ©m vµ d­¬ng kh¸c nhau liªn quan víi nhau vÒ mÆt ph¸t sinh vµ ph¸t<br /> triÓn, d­íi t¸c ®éng cña cïng mét thÓ tæng hîp c¸c lùc t¹o thµnh ®Þa h×nh ë<br /> mét giai ®o¹n ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh.<br /> Thñy quyÓn ®­îc thÓ hiÖn b»ng rÊt nhiÒu d¹ng trong c¶nh quan trªn lôc<br /> ®Þa. Theo A.G. Isatsenco cã thÓ dÔ nhËn thÊy sù phong phó cña c¸c d¹ng<br /> n­íc nµy liªn quan trùc tiÕp víi c¸c ®Æc ®iÓm riªng biÖt cña c¶nh quan.<br /> Trong mçi c¶nh quan ®Òu quan s¸t thÊy mét tËp hîp d¹ng tÝch lòy n­íc cã<br /> <br /> 77<br /> <br />