Giáo trình Chăn nuôi trâu bò (ĐH Nông nghiệp I HN) - Chương 9

Chia sẻ: Le Quang Hoang | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:20

Thêm vào BST

Báo xấu

427
lượt xem 182
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Chương 9 CHĂN NUÔI BÒ THỊT Chương này trình bày quy luật phát triển của các mô trong thân thịt, chỉ tiêu đánh giá và các nhân tố, yếu tố ảnh hưởng đến chất lượng và năng suất thịt bò....

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Chăn nuôi trâu bò (ĐH Nông nghiệp I HN) - Chương 9

Chương 9 CHĂN NUÔI BÒ TH T Chương này ch y u nói v chăn nuôi bò theo hư ng chuyên th t, m c dù trâu và các lo i bò khác (s a, cày kéo) cũng ñóng góp m t ph n quan tr ng trong t ng s lư ng th t bò tiêu th hàng năm. Ph n ñ u c a chương trình bày m t s quy lu t phát tri n c a các mô trong thân th t nh m làm cơ s cho vi c quy t ñ nh th i gian nuôi ñ ñ t ñư c năng su t, ch t lư ng th t và hi u qu kinh t t i ưu. Ti p theo là các ch tiêu ñánh giá và các nhân t nh hư ng t i năng su t và ch t lư ng th t c a bò. Ph n k thu t chăn nuôi nói v vi c nuôi bê trư c v béo và các phương pháp v béo bò. Phân cu i c a chương nói v các hình th c t ch c chăn nuôi và marketing s n ph m thư ng ñư c áp d ng trong ngành chăn nuôi bò th t. I. S PHÁT TRI N C A CÁC MÔ TRONG THÂN TH T 1.1. Mô xương Mô xương là ph n không ăn ñư c. T l c a nó trong thân th t cao làm gi m giá tr c a thân th t. Trâu bò th t có b xương phát tri n quá kém ho c quá thô ñ u không t t. Theo tu i thì kh i lư ng tuy t ñ i c a b xương tăng lên nhưng t c ñ phát tri n tương ñ i thì gi m xu ng, và t tr ng c a b xương trong thân th t gi m. Trong th i kỳ phát tri n thì cư ng ñ phát tri n c a xương tr c m nh hơn xương ngo i vi làm cho cơ th phát tri n theo chi u dài nhanh hơn chi u r ng, chi u cao. N u tính theo kh i lư ng cơ th thì khi sơ sinh b xương chi m 22,73%, 18 tháng là 11,7% và 5 năm là 9,9%. Như v y trong giai ño n t sơ sinh ñ n 18 tháng tu i, ñ c bi t là trư c 14 tháng tu i thì xương sinh trư ng nhanh. 1.2. Mô cơ Giá tr c a thân th t tăng lên khi t l cơ trong ñó tăng. Trong cơ th trâu bò s phát tri n c a h cơ có liên quan ñ n s phát tri n c a h xương. Trong th i kỳ thai h cơ t chi phát tri n m nh, còn cơ xương tr c phát tri n ch m, còn th i kỳ ngoài thai thì ngư c l i. Nhìn chung h cơ phát tri n nh t trong 6 tháng ñ u, sau ñó gi m d n và ñ c bi t là sau 18 tháng thì t c ñ phát tri n c a cơ r t ch m. Thành ph n t ch c h c và hoá h c c a cơ cũng thay ñ i trong quá trình phát tri n. Chi u dài và ñư ng kính s i cơ tăng lên, nư c trong cơ gi m làm th t gi m ñ m m và m n. 1.3. Mô m Trong cơ th m ñư c tích lu 3 v trí: dư i da, trong cơ b p và bao ph m t ngoài các cơ quan n i t ng. S tích lu m trong cơ th ph thu c nhi u vào m c ñ dinh dư ng. Lúc ñ u tích lu m r t kém, sau 6-9 tháng tu i s tích lu m b t ñ u tăng, nhưng cho ñ n 12-14 tháng tu i cư ng ñ tích lu m b t ñ u tăng, nhưng v n kém hơn tích lu ñ m. Sau 18 tháng tu i t c ñ tích lu m tăng rõ r t, ñ c bi t là khi v béo. Tuỳ theo m c ñ phát tri n mà th t tích lu m cũng có th t rõ ràng. Lúc ñ u m tích lu n i t ng và gi a các l p cơ, sau ñó dư i da và ñ n cu i kỳ v béo và gia súc già m tích lu trong cơ. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 221
Khi dinh dư ng thi u m ñư c huy ñ ng trư c tiên dư i da và n i t ng. Trong các lo i m trên thì m n i t ng ít có giá tr th c ph m. Thành ph n hoá h c c a m thay ñ i: nư c gi m d n và m thu n tăng lên, màu m chuy n t tr ng sang vàng (do tăng d tr caroten). 1.4. Mô liên k t Thành ph n cơ b n c a các mô liên k t là các protein có giá tr dinh dư ng th p và làm cho th t c ng. N u mô liên k t quá ít thì làm cho th t nhão, nhưng n u quá nhi u s làm gi m giá tr dinh dư ng c a th t. So v i các mô khác thì mô liên k t phát tri n trong th i gian kéo dài nh t. Th t trâu bò cái gi ng s m thành th c và con lai c a chúng chưa ít mô liên k t hơn nh ng con cùng tu i c a các gi ng khác. Gia súc già không ñư c v béo tho ñáng và gia súc nuôi dư ng kém có t l mô liên k t cao làm gi m giá tr th c ph m c a th t. II. NĂNG SU T VÀ CH T LƯ NG TH T 2.1. Các ch tiêu ñánh giá năng su t và ch t lư ng thân th t a. Kh i lư ng bò Bò th t trư c khi gi t m ph i ñ nh n ñói 12-24 gi . Cân kh i lư ng bò trư c khi gi t m b ng các lo i cân thích h p. Trong trư ng h p không có cân (ho c khó cân) có th xác ñ nh kh i lư ng hơi c a bò thông qua ño ñ c m t s chi u ño (vòng ng c, dài thân chéo) r i tính toán theo m t s công th c nh t ñ nh tuỳ theo gi ng và th tr ng c a bò. Tuy nhiên, vi c xác ñ nh kh i lư ng b ng cách ño thư ng kèm theo sai s khá l n. b. Kh i lư ng và t l th t x Kh i liư ng th t x là kh i lư ng cơ th bò sau khi ñã l c da, b ñ u (t i xương át lát), ph t ng (cơ quan tiêu hoá hô h p, sinh d c v ti t ni u, tim) và b n vó chân (t g i tr xu ng). Kh i lư ng th t x T l th t x (%) = x 100 Kh i lư ng s ng c a bò Nh ng thành ph n chính c a th t x là xương, th t và m . Nh ng nhân t nh hư ng ñ n thành ph n c a th t x là tính bi t, gi ng và nuôi dư ng. T l th t x r t quan tr ng ñ i v i s n xu t khi bán gia súc s ng vì ngư i mua c n bi t ñ ư c tính kh i lư ng th t x t kh i lư ng s ng c a cơ th v t nuôi. c. Kh i lư ng và t l th t tinh Th t tinh là kh i lư ng th t ñư c tách ra t th t x . Kh i lư ng th t tinh là ph n có giá tr cao nh t trong các thành ph n c a th t x . T ng kh i lư ng th t tinh x 100 T l th t tinh (%) = Kh i lư ng s ng c a bò T ng kh i lư ng th t tinh x 100 T l th t tinh so v i th t x (%) = Kh i lư ng th t x Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 222
Ngư i ta phân chia th t tinh ra làm nhi u lo i tuỳ theo giá tri hàng hoá c a chúng và tùy theo phương pháp x th t c a m i nư c. Vi t Nam thư ng chia th t tinh ra làm ba lo i: Lo i 1: Bao g m kh i lư ng th t c a hai ñùi sau, thăn lưng và thăn chu t. Lo i 2: Bao g m kh i lư ng th t c a ñùi trư c, th t c v ph n th t ñ y lên l ng ng c. Lo i 3: bao g m kh i lư ng th t c a ph n b ng, th t k sư n và các th t ñư c l c ra c a lo i 1 và lo i 2 (ph n t ). Kh i lư ng th t lo i 1 x 100 T l th t lo i 1 (%) = Kh i lư ng th t s ng c a bò Kh i lư ng th t lo i 1 x 100 T l th t lo i 1 so v i th t x (%) = Kh i lư ng th t x Kh i lư ng th t lo i 1 x 100 T l th t lo i 1 so v i t ng s th t (%) = Kh i lư ng th t tinh Kh i lư ng th t lo i 2 x 100 T l th t lo i 2 (%) = Kh i lư ng s ng c a bò Kh i lư ng th t lo i 2 x100 T l th t lo i 2 so v i th t x (%) = Kh i lư ng th t x Kh i lư ng th t lo i 2 x 100 T l th t lo i 2 so v i t ng s th t (%) = Kh i lư ng th t tinh d. Kh i lư ng và t l xương Kh i lư ng xương c a bò là kh i lư ng c a xương ñư c tách ra t th t x . Kh i lư ng xương x 100 T l xương (%) = Kh i lư ng s ng c a bò Kh i lư ng xương x 100 T l xương so v i th t x (%) = Kh i lư ng th t x e. Kh i lư ng và t l m Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 223
M bò ñư c chia ra làm 3 ph n: M bao ngoài ph n th t, dư i da, m xen k trong các cơ và m thành t ng ñám trong ph n b ng và ph n ng c. Ngư i ta ch có th tách ra ñư c m bao ngoài ph n th t và m trong ph n b ng và ng c. Thu l i ph n m này và cân lên. ðó chính là kh i lư ng m c a bò. Kh i lư ng m x 100 T l m (%) = Kh i lư ng s ng c a bò Kh i lư ng m x 100 T l m so v i th t x (%) = Kh i lư ng th t x g. ð dày m dư i da ð dày m dư i da ñư c ño xương sư n 12 vuông góc v i l p m ngoài tai ñi m 3/4 chi u dài cơ thăn lưng (hình 9.1). Khi ñ dày m dư i da tăng thì t l th t tinh s gi m. §o ®é d y mì 3/4 chiÒu d i c¬ th¨n l−ng Hình 9.1: V trí ño ñ dày m Hình 9.2: ðo di n tích m t th t b ng phương pháp m t lư i g. Di n tích m t th t Di n tích m t th t (m t c t cơ thăn lưng) ñư c ño v trí xương sư n 12 b ng cách s d ng ô m t lư i (hình 9.2). Di n tích m t th t là m t ch tiêu ph n ánh lư ng cơ có trong thân th t. Khi di n tích m t th t tăng thì t l th t tinh tăng. 2.2. Các ch tiêu ñánh giá ch t lư ng th t a. ð m m c a th t ð m m là c m giác nh n bi t c a con ngư i khi c n và nhai th t. Th t bò m m có ch t lư ng t t. ð m m c a th t ch u nh hư ng c a tính bi t, tu i gi t th t, dinh dư ng và b o qu n. Khi bê gi t th t tu i còn non, dinh dư ng t t, bê ñ c ho c thi n th t có ñ m m cao hơn. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 224
ð m m th t ñư c ño b ng cách ño cơ h c, cách này ph ng theo các ho t ñ ng c a mi ng và răng. Các ti n b k thu t ñ u có th ñư c s d ng ñ th c hi n ñư c vi c ño. ð xác ñ nh ñ m m ngư i ta có th dùng m t s phương pháp khác nhau. Sau ñây là m t vài ví d : - Ki m tra nhanh chóng b ng cách n ngón tay vào th t. Th t ch t lư ng cao khi n tay có c m giác m m, sau khi b tay ra th t nhanh chóng tr v tr ng thái cũ. - Ki m tra b ng phương pháp xác ñ nh nư c n i d ch. L y m t gam th t tươi c t kh i l p phương. ð t m u trên t m kính có gi y hút nư c. Di n tích t m kính 10 cm2, d y 5 mm. Sau ñó ñ y lên trên t m kính có cùng kích c trên, ñè lên t m kính 1 qu cân có kh i lư ng 1 kg. Sau ñó ñ m t gi , nư c trong th t s loang ra gi y l c. ðo di n tích c a nư c th t th m vào gi y l c là ph n nư c n i d ch trong th t. Nư c n i d ch càng cao, th t càng ng t m m. - Cách ño ñ m m ñư c s d ng r ng rãi nh t hi n nay là thi t b có tên là máy c t l c Warner-Bratzler. Máy này g m m t ñĩa thép trong ch a m t h c hình vuông. ð t mi ng th t vào trong h c vuông, kéo cái ñĩa thép ra kh i mi ng th t trong khi hai ñ u c a mi ng th t ñư c gi b ng các m u kim lo i khác. L c kéo ñĩa thép ra kh i mi ng th t ñư c ghi l i thành các ñi m trên ñ th (hình 9.3). Lúc ñ u l c này tăng lên do thi t b kéo trên mi ng th t, sau ñó có m t ñi m g y, ñi m g y này ñư c g i là l c kh i ñ u (IY). L c ti p t c tăng lên cho t i khi ñ t l c ñ nh (PF). T i ñi m ñ nh này, mi ng th t b ñ t làm ñôi và l c s b t t xu ng. Lùc Lùc ®Ønh (PF) Lùc khëi ®Çu (IY) Thêi gian (gi©y) Hình 9.3: Máy ño ñ m m c a th t Warner-Bratzler Hai l c ño ñư c g m l c kh i ñ u (IY) và PF – IY (l c ñ nh tr l c kh i ñ u) liên quan t i hai c u trúc ñóng góp cho ñ m m c a th t. M t thành ph n c a cơ là các bó dài hình s i b ng protein là các myofibril, chúng là giá ñ cơ và là các m u t o nên s c làm vi c c a cơ. Khi cơ co, các bó này ng n l i và khi dãn chúng dài ra. M t thành ph n khác gi ng như m ng lư i là các mô liên k t ñ bó các myofibril l i v i nhau, chúng tương t như gân. Các mô này tr i d c theo cá s i cơ thành m t c u trúc lư i liên k t chéo. Trong sơ ñ l c Warner- Bratzler, ta có th xem ñ m m c a myofibril ng v i lư ng kh i ñ u (IY), l c ñ làm ñ t cơ là t l c kh i ñ u t i l c ñ nh (PF-IY) do các mô liên k t quy t ñ nh. b. ð pH c a th t Sau khi con v t ch t, tuy không còn vi c cung c p oxy nhưng các quá trình khác v n x y ra trong cơ b p cho t i khi c n ki t h t glycogen. Do ñó, ñ pH trong th t tươi s gi m xu ng và ñi u này cho phép gi Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 225
th t ñư c lâu hơn. ð pH trong cơ b p c a bò s ng vào kho ng 7 (trung tính gi ng như nư c). Th t t t có ñ pH dư i 5,8, ñi u này có nghĩa là th t có nhi u axit hơn cơ b p khi con v t còn s ng. N u ñ pH th p thì th t s m m và cho phép b o qu n ñư c lâu hơn. Do v y, vi c h ñ pH c a th t r t quan tr ng vì sau ñó th t c n ti p t c ñư c gi thêm m t th i gian. Làm l nh nhanh th t s không h ñư c ñ pH do ñã làm ng ng trao ñ i ch t. Kích thích ñi n ñ m b o cho ñ pH h xu ng dư i 5,8. ðôi khi, trư c lúc con v t b gi t, cơ không ñ ñư ng. Không có ñ ñư ng trong cơ, ñ pH không th gi m xu ng dư i 5,8 và th t s b dai, có màu s m, khô và ch c. ði u này s x y ra khi bò b tress trư c lúc gi t th t. ðư ng có th b s d ng h t khi con v t b m t stress c p tính, ch ng h n khi nh t chung các con v t khác ñàn vào v i nhau ho c con v t b d n ñu i. ðư ng cũng b s d ng h t khi con v t b stres kéo dài, ch ng h n khi v n chuy n chúng, khi chúng g p th i ti t quá nóng ho c quá l nh, b m t nư c. Kh năng b sung ñư ng vào cơ b p c a bò r t ch m nên trư c lúc gi t th t n u con v t g p b t c m t stress nào thì khi gi t m cơ b p c a nó s không ñ ñư ng và do v y mà ñ pH không h th p xu ng ñư c m c c n thi t. ð pH c a th t ñư c ño b ng gi y quỳ ho c máy ño pH. c. Vân th t (marbling) Vân th t, hay ñ m m d t trong th t n c, là m t y u t ñư c quan tâm nhi u khi ñánh giá ch t lư ng th t. Vân th t ñư c ñánh giá b ng m t trên m t th t gi a xương sư n th 12 và 13. M c dù nó ch có nh hư ng chút ít t i ñ m m c a th t nhưng có l nó có nh hư ng nhi u ñ n các tính tr ng v ñ ngon mi ng (mùi, v ). Vân th t có th ñư c ñánh giá theo 10 c p t R t nhi u cho ñ n Không như hình 9.4 (Trong hình này c p Không không ñư c th hi n). R t nhi u Nhi u Khá nhi u Hơi nhi u Trung bình Hơi ít Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 226
Ít R t ít V t Hình 9.4: Gi i h n dư i c a các c p vân th t d. Mùi v c a th t Phương pháp ki m tra mùi v th t thư ng ñư c th c hi n b ng cách gi i thi u th t cho ngư i tiêu dùng siêu th ho c ti m ăn và ñ ngh m i ngư i ñi n các câu tr l i vào phi u ñi u tra. Phương pháp này ch th c hi n ñư c khi có m t s lư ng m u ñ l n. Cách gi i quy t là hu n luy n m t nhóm ngư i sành ăn n m th . Cách gi i quy t khác ñ ñánh giá c m quan là s d ng m t h i ñ ng ñ ki m tra mùi v th t g m nh ng ngư i bình thư ng. Khi ki m tra th t, h có th ñưa ra các ý ki n phân tán và các k t qu này ñư c x lý th ng kê ñ ñ m b o m i ý ki n ñ u ñư c tham gia vào vi c ñánh giá. M i m u th t s ñư c m t s ngư i ki m tra, h ñánh giá mùi v th t cùng v i ñ m m và ñ gi nư c, cu i cùng h xem xét kh năng ch p nh n. e. Màu s c c a th t Th t bò có ch t lư ng t t là th t bò có màu ñ h ng ho c h ng nh t tuỳ theo v trí c a cơ. Th t có màu ñ s m là th t bò th i lo i ñã già. M bò càng vàng s m bò càng nhi u tu i. Màu s c c a th t thay ñ i theo ñ axit trong th t. Th t có màu ñ sáng có ñ pH th p hơn 6, th t màu ñ s m có ñ pH = 6,0 ho c l n hơn. f. Thành ph n hoá h c c a th t Có 2 ch tiêu quan tr ng ñ ñánh giá ch t lư ng th t là: - Trytophan cao thì ch t lư ng th t t t. - Oxyproline cao thì ph m ch t th t kém. 2.3. Ch t lư ng th t và th hi u m th c Ch t lư ng th t bò còn ñư c ñánh giá thông qua th hi u m th c c a ngư i tiêu dùng. Th hi u này thay ñ i gi a các nư c, các khu v c khác nhau trên th gi i, thay ñ i theo th i gian và t ng l p giàu nghèo trong xã h i. Chính vì v y mà ngư i chăn nuôi ph i tìm cách (thông qua ch n gi ng, nuôi dư ng và xác ñ nh tu i gi t th t) nh m t o ra ñư c s n ph m phù h p v i th hi u c a ngư i tiêu dùng c a t ng th trư ng c th . Ngư i châu Âu và Australia thích th t bò m m, màu ñ nh t, ít m , nên ngư i ta thư ng gi t th t bò lúc còn tương ñ i non (15-18 tháng tu i). Trái l i ngư i tiêu dùng Nh t B n và nhi u nư c châu Á l i ưa chu ng th t bò có nhi u m d t và d y mùi bò nên bò thư ng ñư c gi t th t mu n hơn (3-4 tu i). Vi t nam có hơn 80 tri u dân, là m t th trư ng tiêu th th t bò nhi u ti m năng. Ngư i Vi t Nam có kh u v và th hi u riêng c a mình. Do v y khi phát tri n ngành chăn nuôi bò th t c n chú ý ñ n th trư ng này và không nên áp ñ t các tiêu chu n ch t lư ng th t bò c a các thì trư ng khác cho th trư ng trong nư c, tr khi chăn nuôi bò th t ñ xu t kh u. Không nên l y tiêu chu n ñánh giá ch t lư ng th t c a m t nư c/th trư ng này áp ñ t cho m t nư c/th trư ng khác. III. NH NG NHÂN T NH HƯ NG ð N S C S N XU T TH T 3.1. Tu i gi t th t Trong quá trình phát tri n c a cơ th kh i lư ng, thành ph n hình thái h c c a cơ th thay ñ i theo tu i. Dư i 1 năm tu i s l n lên c a cơ th ch y u là k t qu c a s tích lu các mô cơ và xương. ð n 1,5 tu i s tích lu protein, t c là s phát tri n c a t bào cơ v n Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 227
nhanh, còn t l tương ñ i c a mô xương có xu hư ng gi m th p. Sau 18 tháng tu i t c ñ tăng trư ng c a t bào cơ gi m, hàm lư ng nư c gi m, s tích lu m tăng lên (giá tr năng lư ng tăng), còn mô liên k t gi m. Thành ph n hoá h c c a th t cũng thay ñ i theo tu i. Tu i càng cao thì s tích lu m dư i da và m n i t ng tăng lên. Như v y khi tu i tăng lên thì hàm lư ng tương ñ i c a xương và mô liên k t gi m còn t l th t và m s tăng lên. Khi gi t th t 18 tháng tu i m tích lu trong cơ b p cao hơn m n i t ng. Sau 18 tháng tu i, do s thay ñ i trao ñ i ch t, kh năng tích lu nitơ gi m, còn tích lu mơ tăng: Sơ sinh 18 tháng 48 tháng Protein (%) 18,25 17,18 12,5 M (%) 3,64 26,74 44,30 3.2. Gi ng Gi ng có nh hư ng l n ñ n năng su t và ph m ch t th t. D a vào ph m ch t và s c s n xu t th t ngu i ta chia ra các nhóm bò như sau: - Bò th t: có các gi ng n i ti ng như Hereford, Santa gertrudis, Shorhorn v.v. T c ñ sinh trư ng c a nh ng bò này nhanh (1-1,5 kg/ngày ñêm), t l th t x 65-70%, m tích lu trong cơ th s m. - Bò kiêm d ng s a th t: như bò Red Sindhi, Brown Swiss v.v. Nh ng bò này cũng có kh năng tăng tr ng khá cao (0,6-0,8 kg/ngày ñêm), ph m ch t th t ngon, t l th t x ñ t 59-60%. - Bò s a: như bò Holstein Friesian. Nh ng bò này có s phát tri n cơ b p kém, t l th t x th p. Các gi ng bò s a và kiêm d ng thư ng thích lu ít m trong thân th t mà m ch y u tích lu trong khoang b ng. Cơ b p c a nhưng gia súc này phát tri n kém, t l th t x th p. - Trâu bò cày kéo: cơ b p phát tri n t t, nhưng m tích lu trong cơ th p, th t c ng và thô. Tuy gi ng tuy ít nh hư ng tr c ti p t i tính ngon mi ng c a th t nhưng nh hư ng này l i có ý nghĩa. C n chú ý là y u t gi ng ch gây ñư c 5% m c bi n ñ ng c a ñ m m th t bò, ph n l n m c bi n ñ ng là do các y u t khác. ð m m c a th t có kh năng di truy n ñ i v i bò nhi t ñ i, nghĩa là có th ch n l c ñ c i ti n ñ m m c a th t bò nhi t ñ i, nhưng ñi u này không th c hi n ñư c ñ i v i bò ôn ñ i. Lai gi ng cũng ñã ñư c ch p nh n ñ tăng t c ñ sinh trư ng và ch t lư ng th t. 3.3. Tính bi t và thi n Thông thư ng các cơ s chăn nuôi l y th t ngư i ta gi t th t vào 15-18 tháng tu i. Con ñ c thư ng có ho t ñ ng sinh d c vào 9-12 tháng tu i. Nhi u nghiên c u cho th y r ng bê ñ c không thi n ñ t t c ñ sinh trư ng cao hơn, hi u qu s d ng th c ăn t t hơn nên chi phí th c ăn/kg tăng tr ng th p hơn so v i ñ c thi n. Tuy nhiên s tích lu m trong cơ b p bê ñ c thi n cao hơn và s m hơn bê ñ c không thi n. Bê cái ch m l n hơn bê d c cùng tu i. 3.4. Nuôi dư ng S c s n xu t th t c a bê trư c tiên ph thu c vào m c ñ dinh dư ng. Có th th y m c ñ nh hư ng c a các m c dinh dư ng khác nhau ñ n thành ph n c a các mô trong thân th t c a bê qua k t qu thí nghi m trong b ng 9.1. M c ñ dinh dư ng cao thì t l m và cơ Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 228
trong thân th t cao, còn mô liên k t và xương gi m th p. M c dinh th p làm gi m giá tr năng lư ng c a th t và tăng t l xương và mô liên k t. B ng 9.1: nh hư ng c a m c dinh dư ng thành ph n thân th t M c nuôi T l các mô trong thân th t (%) dư ng Cơ M Mô liên k t Xương và s n Cao 56,6 16,1 11,5 15,7 Trung bình 59,7 10,3 12,3 17,5 Th p 60,0 3,6 14,3 21,6 3.5. Stress môi trư ng Các y u t môi trư ng nh hư ng ñ n s c s n xu t th t bò trong quá trình nuôi và v béo ñư c phân làm 3 lo i: các y u t v th i ti t-khí h u (nhi t ñ , m ñ , ánh sáng), các y u t v lý hoá (ánh sáng, nư c, ch t lư ng th c ăn, s lư ng bò v béo, c u trúc chu ng tr i…), và các y u t v sinh h c (vi sinh v t gây b nh, ký sinh trùng và côn trùng…). Nh ng y u t này có liên quan l n nhau và nh hư ng ñ n s c kho và s c s n xu t th t c a bò. Trong các y u t này thì nh hư ng c a nhi t ñ môi trư ng là y u t ñư c quan tâm nhi u nh t. IV. NUÔI BÊ TRƯ C V BÉO Có nhi u phương pháp khác nhau nuôi bê trong giai ño n k t sau khi cai s a ñ n trư c lúc v béo. M i phương pháp có ưu và như c ñi m riêng c a nó. Không ph i t t c các phương pháp ñ u áp d ng t t cho m i lo i bò. Có m t s lo i bò thích h p nh t v i vi c v béo ngay sau khi cai s a, trong khi ñó ñ i v i nh ng lo i khác thì t t nh t là v béo sau m t th i gian bê ñã ñư c nuôi sinh trư ng tăng cư ng. Sau ñây là m t s phương pháp thư ng ñư c áp d ng ñ nuôi bê trư c v béo. 4.1. Nuôi chu n b bê ñ v béo s m sau cai s a Phương pháp nuôi chu n b bê ñ v béo s m sau cai s a (preconditioning) là phương pháp nuôi hu n luy n bê ngay sau khi cai s a ñ ñưa ñi v béo m t nơi khác. Th i gian nuôi chu n b này thư ng kéo dài kho ng 30-45 ngày. Chương trình nuôi hu n luy n thư ng bao g m nh ng bư c sau ñây: - Cai s a bê trư c khi chuy n ñi v béo. Bư c này làm gi m ñáng k stress cho bê trong quá trình cai s a, v n chuy n và tân ñáo t i cơ s v béo. Bê ñư c “cai s a trên xe” r t d b m t i nơi v béo hơn là bê ñư c cai s a trư c khi chuy n ñi. - Tiêm phòng khi bê còn theo m và tiêm phòng tăng cư ng trư c khi xu t kh i tr i. - Chu n b cho bê bư c vào v béo b ng cách giúp chúng làm quen v i vi c l y th c ăn t máng và u ng nư c t vòi. Quan tâm chính c a phương pháp này là gi cho bê kho m nh và chu n b cho chúng bư c vào v béo ñư c t t. Th c ăn h t trong th i kỳ cai s a nên h n ch t i m c t i thi u. ð t p cho bê quen l y th c ăn t máng (như khi v béo), cho c khô dài vào trong máng trong Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 229
4-7 ngày ñ u sau cai s a. Trong th i gian này cung c p th c ăn h t ch t lư ng t t hay th c ăn b sung ñ m dư i c khô. M u ch t là ch dùng th c ăn ngon mi ng ñ làm cho bê ñ n v i máng ăn. Không dùng các lo i th c ăn lên men như c chua trong 4-7 ngày ñ u vì h u h t bê chưa quen v i mùi c a nh ng th c ăn này. Không dùng th c ăn nghi n m n vì như v y s có nhi u b i và tính ng n mi ng s gi m. Th c ăn b t có th d làm cho bê m c các b nh hô h p sau khi m i cai s a. Bê quen v i u ng nư c t ao, h , sông, su i có th không bi t u ng nư c t vòi. Trong trư ng h p này nên ñ cho vòi nư c ch y liên t c trong m t th i gian ñ cho bê nghe ti ng nư c ch y. Âm thanh quen thu c c a ti ng nư c ch y s làm cho bê ñ n v i vòi nư c. Ưu ñi m chính c a phương pháp này là h n ch ñư c nguy cơ b nh t t khi bê ñưa vào v béo nh vi c cai s a c n th n và tiêm phòng ñ y ñ . Vi c t p cho bê ăn quen trong máng cũng làm cho bê bư c vào ch ñ v béo ñư c nhanh chóng. Tuy nhiên, m t như c ñi m c a phương pháp này là giá bán bê lo i này có th cũng không cao hơn các lo i bê khác m c dù ñã t n nhi u công s c hu n luy n. 4.2. Nuôi bê qua ñông ðây là phương pháp s d ng nhi u th c ăn thô (c khô, ph ph m nông nghi p, c t nhiên…) ñ nuôi bê v i tăng tr ng th p trong v ñông trư c v béo. Thông thư ng thì phương pháp này ñư c áp d ng ñ chu n b bê trư c khi ñưa ra chăn th v béo trên ñ ng c vào v hè ti p ñó. M c ñích c a phương pháp này ch ñơn thu n là gi m thi u chi phí th c ăn trong v ñông mà v n b o toàn ñư c bê kho m nh. Khi cho bê ra chăn th trên ñ ng c (kho ng 12-15 tháng tu i) vào v c t t bê s có sinh trư ng bù và do v y giá thành tăng tr ng s th p. Phương pháp này thích h p v i các gi ng bò th t nh (c n th i gian qua ñông ñ tăng trư ng khung xương), nhưng không thích h p v i nh ng gi ng bò to (vì nuôi dài ngày chúng s quá l n so v i yêu c u c a th trư ng). 4.3. Nuôi bê sinh trư ng v a ph i Phương pháp này thư ng s d ng k t h p th c ăn thô và b sung m t lư ng th c ăn tinh nh t ñ nh ñ nuôi bê có ñư c tăng tr ng vào kho ng 0,7-1,1kg/con/ngày. Phương pháp này cho phép s d ng ñư c m t s lo i th c ăn ch ñ ng, không ñ t ti n, th m chí c các lo i ph ph m ñ nuôi bê. ðây là phương pháp nuôi phù h p v i bò có th vóc trung bình. 4.4. Nuôi bê sinh trư ng nhanh ðây là phương pháp nuôi bê sinh trư ng càng nhanh càng t t. Kh u ph n ăn cho bê có lư ng th c ăn tinh g n v i lư ng th c ăn tinh có trong kh u ph n v béo. Tăng tr ng mong mu n theo phương pháp này là trên 1,3 kg/con/ngày. ðây là phương pháp phù h p v i các gi ng bò khung to. Ưu ñi m chính c a phương pháp này là khai thác ñư c ti m năng di truy n c a các gi ng bò th t có t c ñ sinh trư ng nhanh. Tuy nhiên, phương pháp này ñòi h i ph i có trình ñ chăm sóc nuôi dư ng cao vì bê d g p nguy cơ r i lo n tiêu hoá. V. V BÉO V béo là nuôi dư ng ñ c bi t v i m c ăn d i dào, kh u ph n có giá tr hoàn thi n nh m m c ñích thu ñư c con v t m t lư ng th t t i ña v i ch t lư ng tho ñáng. Có r t nhi u phương pháp v béo khác nhau và phương pháp qu n lý bò v béo cũng khác nhau tuỳ theo phương pháp v béo. Phương pháp qu n lý thư ng không c ñ nh vì nó ph i thay ñ i tuỳ theo các y u t như ñ c ñi m c a gi ng bò, ñi u ki n nuôi dư ng và tiêu chu n th t bò mà th trư ng yêu c u. Th i gian v béo tuỳ thu c vào tu i, ñ béo c a bò trư c khi v béo và yêu Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 230
c u c a th trư ng v kh i lư ng bò, ch t lư ng th t v.v. Thông thư ng th i gian v béo là 60-90 ngày. 5.1. Các ki u v béo Căn c vào ñ i tư ng ñưa vào v béo có th chia ra các ki u v béo như sau: a. V béo bê l y th t tr ng ðây là ki u v béo bê s a trư c 3-4 tháng tu i. Thông thư ng ch dùng bê ñ c, ñ c bi t là bê ñ c hư ng s a. Nuôi bê ch y u b ng s a nguyên và s a thay th . M c s a cung c p kho ng 12-16 lít/ngày n u yêu c u tăng tr ng không dư i 1000 g/ngày. N u yêu c u tăng tr ng th p hơn m t ít (không dư i 900g/ngày) thì bên c nh s a có th cho ăn thêm c khô, th c ăn tinh và c qu . Hi n nay nư c ta “bê thui” r t ñư c ưa chu ng, nhưng bê thư ng ñư c gi t s m mà không qua v béo nên không khai thác ñư c h t ti m năng cho th t c a bê. Hơn n a, trong chăn nuôi bò s a, bê ñ c thư ng ñư c gi t trong vòng tu n ñ u sau khi cho ăn h t s a ñ u, trong khi có th v béo thêm trong m t th i gian trư c khi gi t th t. Trong th i gian t i khi nhu c u và giá th t bê tăng cao thì ñây có th là m t hư ng phát tri n quan tr ng trong chăn nuôi bò nư c ta. b. V béo bê s m sau cai s a Bê ñư c ñưa vào v béo ngay sau khi cai s a hay sau m t th i gian hu n luy n 30-45 ngày. Hình th c này phù h p cho nh ng cơ s v béo thương ph m hơn là các trang tr i chăn nuôi h n h p. Bê thu c các gi ng bò th t có t m vóc l n hay bê ñ c hư ng s a thích h p v i ki u v béo này (không c n th i kỳ nuôi bê sinh trư ng kéo dài). c. V béo bò non ð i tư ng v béo ph bi n nh t hi n nay các nư c là bê (c ñ c và cái) ñ tu i t 1- 1,5 tu i (bò non). Th c ăn tinh trong kh u ph n không dư i 30% giá tr năng lư ng và có th tăng lên giai ño n cu i. Trư c khi ñưa vào v béo ñàn bê ñã tr i qua m t th i kỳ nuôi sinh trư ng theo m t trong các phương th c ñã trình bày trong các m c 4.2-4.4. Bê ñ c hư ng s a không làm gi ng cũng có th v béo trư c khi gi t th t d tu i này. c. V béo bò trư ng thành Bò s a, bò sinh s n, các lo i bò khác trư c khi ñào th i ñư c qua m t giai ño n nuôi v béo ñ t n thu l y th t. ð c bi t trong chăn nuôi bò th t vi c sinh s n thư ng ñư c ñi u khi n theo mùa v . Sau m t v ph i gi ng nh ng bò cái không th thai s ñư c lo i th i ñ ñưa vào v béo khai thác th t mà không nuôi ñ ch ñ n v ph i gi ng sau vì như th s không kinh t . Th i gian nuôi béo thông thư ng là 2-3 tháng ph thu c vào ñ béo ban ñ u và ngu n th c ăn. Không nên kéo dài th i gian võ béo quá 3 tháng vì lúc này bò s có tăng tr ng kém, hi u qu chuy n hoá th c ăn th p và do ñó mà hi u qu kinh t s b h n ch . 5.2. Kh u ph n th c ăn ñ v béo Căn c vào ngu n th c ăn chính dùng trong kh u ph n ñ v béo có th chia ra các hình th c v béo như sau: a. V béo b ng th c ăn xanh Hình th c này ñư c th c hi n trong mùa v nhi u c xanh. Có 2 cách v béo b ng th c ăn xanh: Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 231
- V béo trên ñ ng c : Trên cơ s ñi u khi n sinh s n s có ñư c nh ng ñàn bê ñ ng ñ u và ñ n giai ño n ñưa vào v béo thì năng su t ñ ng c cao. Lúc ñó ñàn bê dư c chăn th luân phiên trên ñ ng c v i th i gian t 12-24 gi /ngày. Trong th i gian chăn th bê s d ng ñư c m t lư ng l n th c ăn xanh trên ñ ng c . Tuy v y, cũng c n cung c p cho chúng m t lư ng th c ăn tinh nh t ñ nh: giai ño n ñ u v béo 20-25% và cu i giai ño n v béo 30-35% giá tr nănng lư ng c a kh u ph n. - V béo t i chu ng: Áp d ng ñ i v i nh ng nơi không có ñ ng c chăn th nhưng l i có ñi u ki n ñ thâm canh ñ ng c thu c t v i năng su t cao. C ñư c thu c t và cho ăn t i chu ng k t h p cùng v i th c ăn tinh. b. V béo b ng th c ăn xanh ð i v i nh ng cơ s t túc ñư c th c ăn có th v béo b ng th c ăn xanh trong v thi u cơ xanh. Hi n nay các nư c tiên ti n th c ăn xanh th m chí ñư c s d ng quanh năm vì cho ăn th c ăn này l y t silo r t ti n l i cho vi c ph i tr n v i th c ăn tinh và th c ăn b sung ñ t o thành kh u ph n hoàn ch nh (TMR) có th phân phát d dàng thông qua m t hình th c cơ gi i hoá hay t ñ ng hoá. Th c ăn xanh không cân b ng dinh dư ng nên khi nuôi bò c n b sung thêm các ch t dinh dư ng c n thi t. Là th c ăn thô có năng lư ng tiêu hoá th p nên n u ch cho ăn th c ăn xanh s không ñ m b o ñư c t c ñ sinh trư ng t i ưu cho bò th t. Do v y, m t lư ng th c ăn tinh nh t ñ nh (25-30% ho c cao hơn) ph i cho ăn cùng ñ cung c p ñ năng lư ng cho nhu c u s n xu t c a bò. Kh i lư ng th c ăn xanh trong kh u ph n ph thu c ch t lư ng và hàm lư ng axit h u cơ trong ñó. Kh u ph n thích h p ch a 50-65% th c ăn xanh. N u th c ăn xanh ch a nhi u axit thì ph i trung hoà b t b ng dung d ch nư c vôi 1,5-2%, hay dùng dung d ch ammoniac 25% v i 12-14 lít/t n. Ngoài ra, trong kh u ph n nên có m t lư ng c khô kho ng 5-15% (0,8-1kg/100kg P). Th c ăn xanh thư ng nghèo protein và ñư ng, do ñó ñ nâng cao hi u qu s d ng th c ăn xanh trong kh u ph n c n b sung thêm các th c ăn ch a nhi u N/protein và ñư ng d tan. Nhi u nghiên c u cho th y r ng b sung urê trong kh u ph n ñư c cân b ng t t hoàn toàn tho mãn ñư c nhu c u protein c a bò. Tuy nhiên, n u k t h p ñư c b s ng NPN v i m t ngu n protein th c thì bò s cho năng su t t t hơn v i giá thành tho ñáng khi v béo bò b ng th c ăn xanh. Khi v béo bò b ng th c ăn xanh c n b sung thêm vitamin A vì m c dù trong th c ăn xanh có khá nhi u caroten nhưng kh năng chuy n hoá caroten thành vitamin A c a bò th t không ñư c t t. Ngoài vitamin A không c n b sung thêm các lo i vitamin khác n u như bò ñư c chi u sáng ñ y ñ (Vitamin D ñư c hình thành dư i da). Khi v béo b ng th c ăn xanh cũng c n ph i b sung các lo i khoáng như canxi, ph tpho, mu i, lưu huỳnh, coban, s t… Khoáng có th b sung theo m t t l nh t ñ nh trong kh u ph n ho c cung c p dư i d ng bò có th ăn tuỳ thích. M t h n h p khoáng t t ñ b sung cho ngô xanh ch a 2 ph n là dicanxiph tphát và 1 ph n là h n h p các lo i khoáng vi lư ng. c. V béo b ng ph ph m Hình th c này có th áp d ng nh ng nơi có công nghi p ch bi n: - Ch bi n tinh b t: bã bia, bã rư u - Ch bi n th c ph m: r m t, bã ñ u ph , b t xương, khô d u các lo i, v.v. - Ch bi n rau qu : các lo i bã d a, v hoa qu . Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 232
V i các th c ăn trên có th ph i h p v i các ph ph m nông nghi p như rơm r , c khô ñ nuôi v bò th t. Khi dùng các ph ph m ph i ñư c b o qu n t t vì ñây ñ u là nh ng lo i th c ăn có t l nư c cao, hàm lư ng dinh dư ng cao nên r t d lên men chua và th i. Thư ng dùng các lo i ph ph m v béo bê v i th trong ban ñ u không dư i 250-270 kg và qua 3 tháng v béo ñ t ñ n 340-360 kg. V béo b ng ph ph m mà kh i lư ng ban ñ u th p s không có hi u qu b i vì s không cho phép nâng th tr ng c a bò ñ n m c mong mu n, không cho ñ béo cao và ch t lư ng th t t t. d. V béo b ng th c ăn tinh Hi n nay m t s nơi trên th gi i ngư i ta ti n hành v béo bò b ng kh u ph n d a trên th c ăn tinh là ch y u. Th c ăn tinh dùng ñ v béo d a trên các lo i h t ngũ c c và h ñ u, các h n h p th c ăn có thành ph n ñ c bi t, ñ ng th i ñ m b o m t lư ng xơ thích h p c n cho ho t ñ ng tiêu hoá ñư c bình thư ng. T l th c ăn tinh so v i th c ăn thô trong kh u ph n có th là 4:1. Khi v béo b ng th c ăn tinh c n ph i cung c p th c ăn thô v i ñ c t băm nh t ñ nh, cân b ng t t v các ch t khoáng và các ho t ch t sinh h c trong kh u ph n. Khó khăn nh t c a hình th c v béo này là kh ng ch không ñ bò b m c b nh axit d c . Do v y, ngư i ta thư ng cho các ch t ñ m (ví d bicácbônat) tr n v i th c ăn tinh và cho ăn r i ñ u ñ n ñ nh pH c a d c . M t khác, kháng sinh cũng thư ng không th thi u trong kh u phân d ng này ñ ch ng các vi khu n gây b nh (như E. coli) phát tri n trong ñi u ki n pH d c th p. 5.3. Qu n lý bò v béo a. Qu n lý bò m i ñưa vào v béo Bò trư c lúc gi t th t thư ng ñư c chuy n (hay mua) v ñ v béo m t nơi t p trung. Bò m i ñưa vào v béo c n kho ng 2 tu n ñ thích nghi v i môi trư ng m i. Có th áp d ng các bi n pháp sau ñây ñ n ñ nh bò m i ñưa vào v béo: 1. Nh t tách riêng nh ng bò m i ñưa vào v béo nh m không cho chúng c nh nh ng con cũ ñã thích ng r i. Khi v béo trong chu ng, ñàn bò v béo thư ng ñư c chia nhóm g m 10 con cùng gi i tính, cùng tu i và kh i lư ng trong cùng ô chu ng. Nên tránh thay ñ i c u trúc ñàn v béo ho c di chuy n ñàn bò v béo ñi ch khác vì m i s thay ñ i này ñ u làm gi m m c tăng tr ng c a ñàn bò. 2. Bò m i ph i ñư c ngh ngơi nh ng khu v c khô ráo, s ch s và không ñư c nh t bò quá ch t ch i. 3. Trong th i gian này c n ñánh d u, thi n (n u chưa thi n trư c ñó), ki m tra s c kho cơ th , t y giun sán, phun ve và tiêm phòng cho bò. 4. Nơi ti p nh n bò nên làm d ng chu ng ch có mái che ñ bò có th t do ch n ho c dư i mái hay ngoài tr i. 5. Cung c p ñ y ñ nư c u ng s ch có tác d ng c c kỳ quan tr ng vì bò có xu hư ng b m t nư c sau th i gian v n chuy n dài. 6. N u chăn th , nên áp d ng h th ng chăn th theo gi ñ i v i bò m i v béo. N u nuôi nh t thì thành ph n th c ăn cho bò m i ñưa vào v béo ph i thay ñ i t t ñ ñ t t i thành ph n th c ăn vào th i ñi m b t ñ u v béo. Kh i lư ng th c ăn có th tăng lên t t khi th tr ng và hình dáng c a bò cho th y bò không còn s t cân n a. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 233
b. Qu n lý bò trong th i gian v béo - Xác ñ nh kh i lư ng bò và lư ng thu nh n th c ăn Kh i lư ng c a t ng con bò ph i ñư c xác ñ nh t i th i ñi m b t ñ u v béo và ghi chép l i hàng tháng cho ñ n khi xu t bò ñi. N u th y bò hơi gi m kh i lư ng hay tăng tr ng ít so v i tháng trư c thì ph i khám ki m tra xem bò có b b nh không, có b ký sinh trùng không, nhi t ñ và các ñi u ki n môi trư ng có thay ñ i không? Nh ng y u t này ñ u d n ñ n nh ng thay ñ i b t thư ng v cơ th bò. Lư ng th c ăn ăn vào cho c ñàn ph i ñư c ghi chép l i. Kh i lư ng th c ăn tinh và th c ăn thô ph i ñư c cân trư c khi cho ăn và ghi chép ñ y ñ . - Qu n lý s c kho hàng ngày Hàng ngày ph i quan sát ñàn bò v béo nh m b o v và can thi p ñ i v i nh ng con có bi u hi n không bình thư ng càng s m càng t t. M t s ñi m then ch t trong vi c quan sát là lư ng th c ăn ăn vào, hô h p, dáng ñi, vùng b ng, chuy n ñ ng và dáng ñi c a bò, tình tr ng phân, nư c ti u và các b phân c a cơ th . Vi c c t móng cho bò c n ñư c ti n hành lúc b t ñ u v béo và làm l i tuỳ vào th i gian v béo. Móng quá dài s làm bò gi m thu nh n th c ăn và d gây tai n n như gãy chân. Nư c u ng cho bò ph i ñư c ki m tra hàng ngày và máng u ng ph i s ch. ð n lót chu ng ph i ph dày thêm hàng ngày v i 2-3kg/con/ngày. N u lót n n b n ph i thay kho ng 2 l n/tháng. - Qu n lý ho t ñ ng sinh d c c a bò N u ñàn bò v béo là bò ñ c (non) thì hi n tư ng chúng nh y nhau thư ng khá ph bi n và gây thi t h i ñáng k v m t kinh t . T n th t gây ra ch y u là do gây ch n thương và stress cho c con nh y và con b nh y. Thi n bê s gi m ñư c hi n tư ng nh y nhau nhưng không lo i tr ñư c hoàn toàn. Do v y, c n s m phát hi n và tách riêng nh ng con ñó ra. N u ñàn bò v béo là bò cái thì bình thư ng chúng có bi u hi n ñ ng d c ñ u ñ n theo chu kỳ tính. ði u này gây ra nhi u phi n ph c cho qu n lý và có l là m t nguyên nhân quan tr ng làm gi m tăng tr ng so v i bò ñ c. Bò cái tơ thư ng ñ ng d c trong kho ng 20h và trong th i gian ñó nó có th b con khác nh y lên trên c ch c l n. Hơn n a, trong th i gian này nó ăn r t ít. Trư c ñây ngư i ta ho n bò cái ñ lo i b ñ ng d c trư c khi ñưa vào nuôi v béo gi t th t, nhưng vi c này thư ng gây s c, m t máu và th m chí b viêm nhi m sau ñó, chưa nói ñ n s ph c t p và t n kém. G n ñây ngư i ta s d ng các lo i thu c c ch ñ ng d c (tác d ng tương t progesteron) cho bò cái tơ nuôi l y th t có hi u qu t t. Ví d , k t qu trung bình c a 47 thí nghi m M s d ng ch t MGA (melengesterol acetate) cho bò cái tơ ăn ñ c ch ñ ng d c ñã làm tăng tr ng tăng thêm 10% và hi u qu s d ng th c ăn tăng 6% so v i ñ i ch ng. VI. CÁC MÔ HÌNH T CH C CHĂN NUÔI BÒ TH T Các cơ s (trang tr i/nông h ) chăn nuôi bò th t có th ñư c t ch c theo nhi u mô hình khác nhau tuỳ theo các công ño n mà cơ s ñó tham gia trong dây chuy n chăn nuôi bò th t (hình 9.5). Nhìn chung, các cơ s chăn nuôi bò th t thu c m t trong các nhóm mô hình t ch c chính như sau: (1) Chăn nuôi bò sinh s n, (2) Chăn nuôi bê sinh trư ng, (3) Chăn nuôi bò v béo và (4) Chăn nuôi t ng h p (k t h p nuôi c bò sinh s n v i nuôi bò l y th t). Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 234
6.1. Mô hình chăn nuôi bò sinh s n (m -con) ðây là mô hình t ch c chăn nuôi mà ñó có m t ñàn bò sinh s n (thư ng g m c bò ñ c và bò cái) dùng ñ s n xu t bê cai s a bán cho các cơ s nuôi bê sinh trư ng hay bán cho các cơ s chăn nuôi bò sinh s n khác (dùng ñ thay th ñàn bò gi ng). Vi c xây d ng m t ñàn bò sinh s n là c m t chương trình lâu dài. Cơ s chăn nuôi này ñòi h i có nhi u ñ t ñai. Ho t ñ ng chăn nuôi c a các cơ s này di n ra quanh năm nên c n ph i ñ m b o ñ th c ăn, nư c u ng, chu ng tr i cho ñàn bò trong su t c năm. Bß c¸i sinh s n Bß c¸i t¬ Bò cái tơ lo i th i Bê ñ c Bê cái cai cai s a s a Bò cái lo i th i Bê ñ c Bê cái sau cai s a & sau cai sưa & sinh trư ng sinh trư ng BÁN GI NG V BÉO (3 tháng) LÒ M Hình 9.5: Các công ño n trong chăn nuôi bò th t Có hai d ng cơ s chăn nuôi bò sinh s n: nhân gi ng bò thu n (có ñăng ký) và nhân gi ng thương ph m. Thu nh p c a các cơ s nhân gi ng thu n ch y u là t bán con gi ng thay th ñàn cho các cơ s chăn nuôi bò sinh s n khác. Thu nh p c a cơ s chăn nuôi bò sinh s n thương ph m có ñư c ch y u t ti n bán bê cai s a (ñ nuôi th t) và bò cái lo i th i hàng năm. Vi c chăm sóc nuôi dư ng ñàn bò gi ng thu n có ñăng ký gi ng ñòi h i ph i ñ u tư nhi u hơn so v i ñàn bò sinh s n thương ph m. a. Gây t o ñàn bò gi ng thu n Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 235
Khi m c tiêu c a cơ s chăn nuôi là nuôi bò sinh s n có ñăng ký gi ng ñ s n xu t bê gi ng thu n bán cho các cơ s chăn nuôi bò sinh s n khác thì c n ph i ñ u tư v n l n vào ñàn bò gi ng thu n. Gây t o m t ñàn bò gi ng thu n có ñăng ký nghĩa là c bò cái và bò ñ c ñ u ph i thu c m t gi ng bò thu n và ñư c ñăng ký theo cùng m t h th ng qu n lý gi ng qu c gia. Ngư i chăn nuôi ph i theo dõi và ghi chép chính xác h sơ c a bê và ñăng ký nh ng con bê thu n ñáp ng ñư c yêu c u ñ bán cho các cơ s chăn nuôi khác làm gi ng. N u cơ s mu n chăn nuôi bê ñ c làm gi ng thì ph i có chương trình ch n l c d a trên nh ng tính tr ng kinh t quan tr ng như kh năng sinh s n, kh năng nuôi con, tính d ñ , t c ñ sinh trư ng và ch t lư ng thân th t. ð ng th i các cơ s này cũng ph i ch n l c c n th n bò cái ñ làm m ñ c gi ng. b. Gây t o ñàn bò sinh s n thương ph m Tiêu chu n ch n l c bò cái sinh s n thương ph m t t d a vào t m vóc, ch t lư ng gi ng, tu i, th tr ng, giai ño n có ch a và giá bán. C n ch n bò cái thu c m t gi ng nào ñó có th vóc phù h p v i ngu n th c ăn và ñi u ki n t nhiên, th i ti t khí h u t i ch . Lai gi ng thư ng ñư c áp d ng v i ñàn bò cái sinh s n thương ph m (thu n ch ng). ðây là m t l i th nh khai thác ñư c ưu th lai và ti m năng di truy n b sung t hai hay nhi u gi ng khác nhau vào trong ñ i con (bê lai thương ph m). c. Qu n lý ñàn bò m -bê con bú s a M i quan tâm chính c a ngư i chăn nuôi là l i nhu n. ð i v i chăn nuôi bò sinh s n thì l i nhu n có ñư c ph thu c vào t l bê cai s a (s bê cai s a so v i s bò cái ph i gi ng), kh i lư ng c a bê cai s a, chi phí duy trì ñàn bò gi ng và cu i cùng là giá bán bê. Vì toàn b dây chuy n này ph thu c vào s c kh e c a ñàn bò gi ng cho nên ñi u c t y u là ph i gi ñư c s c kho t t cho ñàn bò này b ng cách không ñ chúng quá béo ho c quá g y. Bò cái s không cho s a t t, cũng như có th khó ch a ñ n u chúng quá béo hay quá g y. Bò ñ c không có th tr ng t t có th ho t ñ ng ph i gi ng kém. 6.2. Mô hình chăn nuôi bê sinh trư ng ðây là mô hình t ch c cơ s chăn nuôi mà ñó không có bò sinh s n, bê ñư c mua v nuôi trong m t th i gian r i bán. Có hai d ng nuôi bê sinh trư ng chính như sau: - Nuôi bê sau cai s a: Bê ñư c mua giai ño n sau cai s a, nuôi trong m t th i gian ng n, sau ñó ñem bán cho các cơ s nuôi bò d b trư c v béo. D ng t ch c chăn nuôi này cho phép thu h i v n nhanh và ñ u tư cho m i bê ít, hơn n a không ñòi h i ph i có nhi u ñ t ñai. - Nuôi bê d b trư c v béo: Bê có th ñư c mua ngay sau khi cai s a hay m t năm tu i (t các cơ s chăn nuôi bò sinh s n hay cơ s nuôi bê sau cai s a) v nuôi trong m t th i gian nh t ñ nh (chăn th trên ñ ng c hay nuôi nh t t i chu ng) cho ñ n khi bán cho các cơ s nuôi v béo. Trong mô hình chăn nuôi này, bê sau khi mua v ñư c nuôi trong m t khu v c tân ñáo trong vòng 2 tu n ñ theo dõi và phòng ng a lây lan b nh t t. Bê trong giai ño n này ñư c cung c p ñ y ñ th c ăn, nư c u ng và ñư c chăm sóc c n th n. 6.3. Mô hình chăn nuôi bò v béo Trong chăn nuôi bò th t chuyên canh thì bò trư c lúc gi t th t ñ u ph i tr i qua m t giai ño n v béo ñ có ñư c s n ph m ñáp ng ñư c yêu c u c a th trư ng. Chính vì th có m t s cơ s thương ph m ñ u tư chuyên v béo bò. Bê/bò t các cơ s chăn nuôi bò sinh trư ng Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 236
hay t các cơ s chăn nuôi bò sinh s n ñư c mua v v béo trong m t th i gian ng n (2-3 tháng) r i bán ñ gi t th t. 6.4. Mô hình chăn nuôi t ng h p ðây là mô hình t ch c chăn nuôi bò th t mà ñó có c ñàn bò sinh s n và ñàn bò nuôi l y th t. H u h t bê sinh ra t nh ng ñàn bò sinh s n thương ph m nh ñ u ñư c bán sau khi cai s a. Tuy nhiên, nh ng cơ s chăn nuôi h n h p này có m t s cách th c khác như sau: - Cai s a bê và nuôi ti p cho ñ n 1 năm tu i thì bán. - T p cho bê ăn s m ngay trong th i gian bú s a, sau cai s a nuôi dư ng ñ y ñ và bán lúc 12-15 tháng tu i cho các cơ s v béo. - Cai s a bê r i nuôi theo kh u ph n bê sinh trư ng (chăn th ho c nuôi nh t tuỳ theo hoàn c nh), sau ñó ñưa vào v béo trư c khi gi t th t vào lúc 18-24 tháng tu i. VII. CÁC HÌNH TH C MARKETING S N PH M CHĂN NUÔI BÒ TH T Khi t ch c chăn nuôi bò th t theo b t kỳ m t mô hình nào thì ngư i chăn nuôi cũng ph i có k ho ch mua bán bò chi ti t nh m thu ñư c l i nhu n cao nh t. Ngư i chăn nuôi s nuôi bò th t ñ n m t giai ño n mà chúng ñáp ng ñư c yêu c u c a ngư i mua/th trư ng thì bán ñ thu ñư c giá t t nh t. Trên th gi i có nhi u phương th c mua bán bò khác nhau tuỳ theo truy n th ng, trình ñ phát tri n và hoàn c nh c th c a m i nư c. Trong m t n n kinh t ñ nh hư ng th trư ng như nư c ta, có th tham kh o các phương th c marketing sau ñây ñ áp d ng. 7.1. Mua bán bò tr c ti p ðây là phương th c mà ngư i bán bò bán tr c ti p cho ngư i mua bò mà không qua m t ñ i lý hay ngư i môi gi i nào c . Vi c mua bán bò s ng có th di n ra ngay trên trang tr i chăn nuôi, nơi thu gom hay m t ñ a ñi m không mang tính ch t c a m t ch mua bán. Thông thư ng thì ngư i mua bò ñ n tr c ti p t i tr i và tho thu n giá c mua bò. Sau khi mua bán xong thì bò ñư c chuy n th ng t i nhà máy ch bi n th t/lò m , trang tr i khác, nơi v béo hay ra c ng ñ xu t kh u tuỳ theo t ng trư ng h p c th . Phương th c mua bán tr c ti p giúp gi m ñư c các chi phí trung gian khi hoàn c nh cho phép. Phương th c mua bán bò này là phương th c chính hi n nay nư c ta. Ngư i mua bò (ngư i làm th t bò ñ bán l , ngư i c a lò m , ngư i buôn bò, ngư i chăn nuôi khác) thư ng ñ n t n nơi chăn nuôi ñ mua bò tr c ti p. 7.2. Bán ñ u giá bò Mua bán bò qua ñ u giá là m t phương th c r t ph bi n các nư c chăn nuôi bò th t truy n th ng. Bò ñư c chuy n t tr i chăn nuôi ñ n ch bán ñ u giá. Ch bán ñ u giá gia súc là khu v c mua bán mà ñó gia súc ñư c bán theo hình th c ñ u giá công khai. Ngư i mua nào tr giá cao nh t tính theo kh i lư ng hay ñ u con s ñư c quy n mua. Ngư i mua ch u trách nhi m mang bò ñi kh i ch . Ch ñ u giá có th ñư c kinh doanh b i tư nhân, công ty, h p doanh hay hi p h i. Ngư i bán bò thư ng ph i tr m t s phí như chi phí v n chuy n bò, hoa h ng cho ngư i ñ i lý, thu ch , b o hi m và phí cân bò. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 237
Vi c bán ñ u giá cũng có th ñư c th c hi n ngay t i trang tr i c a ngư i chăn nuôi. Nh ng ngư i mua bò ñ n t n trang tr i, ki m tra bò trư c khi cu c ñ u giá b t ñ u vào m t th i gian ñã ñư c thông báo trư c.. Các ch trâu bò nư c ta hi n nay là m t hình th c mua bán theo ki u m c c . Khi ngành chăn nuôi bò th t phát tri n cũng có th nâng c p các ch trâu bò này lên th c mua bán “ñ u giá” công khai và quy cũ hơn. G n ñây nhi u nư c có m t hình th c mua bán bò m i là ñ u giá qua m ng máy tính. Bò ñư c qu ng cáo dư i hình th c ñi n t và ñư c ñánh giá b ng m t h th ng cho ñi m chu n hoá. Ngư i mua s d ng nh ng mô t theo tiêu chu n ñó ñ tr giá cho nh ng con bò ñ nh mua. Bò không c n chuy n kh i trang tr i trư c khi bán. Sau khi tho thu n mua bán (ñ u giá) xong, ngư i mua s t ch c vi c v n chuy n s bò mua ñư c ñ n m t nhà máy ch bi n th t, ñ n nơi v béo hay chuy n ñi xu t kh u. 7.3. Mua bán theo h p ñ ng trư c ðây là phương th c mua bán bò theo s tho thu n trư c gi a ngư i chăn nuôi và ngư i mua bò dư i d ng h p ñ ng. Ngư i bán bò ch u trách nhi m cung c p cho ngư i mua m t s lư ng bò c th v i kh i lư ng và m t s ñi u ki n nh t ñ nh, vào m t th i gian ñư c n ñ nh s n và theo giá ñư c tho thu n trư c. Phương th c này giúp ngư i chăn nuôi tránh ñư c r i ro do bi n ñ ng giá c theo th i gian. Tuy nhiên, giá ñã tho thu n cũng có th b chi t kh u n u bò xu t bán không ñáp ng ñư c nh ng yêu c u như ñã tho thu n trong h p ñ ng. M t nhóm ngư i chăn nuôi có th ho t ñ ng cùng nhau như là m t liên minh ñ ký h p ñ ng v i nh ng ngư i mua ñư c ưa thích (xem ph n dư i). 7.4. Bán l s n ph m th t bò M t s cơ s chăn nuôi có th xây d ng lò m và thi t b ch bi n/bao gói các s n ph m th t bò riêng ñ bán l tr c ti p cho ngư i tiêu dùng. Ngư i chăn nuôi thư ng ph i t o ra m t ch ñ a phương hay c a hàng khu v c ñ bán ñó nh ng ph n th t hay s n ph m th t bò ñ c s n c a mình. Phương th c này ñòi h i có th i gian ñ t o d ng và có th ñòi h i ph i có ngu n cung c p s n ph m n ñình hàng năm hay theo mùa v . Ngư i bán ph i tuân th nh ng yêu c u nh t ñ nh v ki m d ch thú y và ph i xin phép ñ a phương. ð i v i các s n ph m th t bò ki u này, vi c mua bán theo ki u quan h . Bư c ñ u tiên trong quan h ñó là xác ñ nh ai là khách hàng c a mình (không ph i là b t c ai). Ngu n khách hàng này bao g m nh ng ngư i mu n có nh ng s n ph m ñ c bi t và nhu c u c a h ph i là ưu tiên xem xét hàng ñ u trư c khi s n xu t s n ph m. Trư c tiên th nh tho ng ph i trao ñ i v i nh ng khách hàng ti m năng và tìm hi u xem nh ng ñ c tính nào c a s n ph m th t bò ñư c h ñánh giá cao - ch t lư ng t t, giá th p, t l n c cao, phân ph i t i nhà, m t s ph n nh t ñ nh c a thân th t, v.v… Xây d ng nhãn hi u/bao gói và phương th c marketing ñ có th bao hàm ñư c nh ng y u t này và sau ñó gi i thi u v i nh ng khách hàng d ñ nh. Khi ñã h i t ñ các ñi u ki n trên thì b t ñ u xây d ng s n ph m. ðây là cách ti t ki m ngu n l c, k c ngu n v n có h n. Xây d ng s n ph m trư c r i m i tìm th trư ng cho nó thì v a r i ro l i v a kém hi u qu . C n nh r ng “s n ph m” ñây ch a ñ ng nhi u Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 238
th hơn là b n thân th t bò, nó bao hàm c d ch v , bao gói, tên trang tr i, phương th c s n xu t, và th m chí c giá c . ð cho m t s n ph m ñ ng v ng ñư c trên th trư ng ñ y c nh tranh và thu hút ñư c khách hàng mua liên t c thì s n ph m ñó ph i ñư c thi t k c n th n cho khác v i các d ng s n ph m và thương hi u th t bò khác. Trong khi ngư i chăn nuôi bò th t có th có ñư c h th ng “marketing theo quan h ” trong tay, thì h u h t nh ng ngư i s n xu t/ñóng gói th t bò theo dây chuy n l n l i có s c m nh v quy mô c a h . Vì có th không th c nh tranh v m t giá c v i nh ng ngư i s n xu t th t bò theo dây chuy n marketing l n nên ngư i chăn nuôi bán s n ph m tr c ti p c n ph i ch n m t hình th c làm cho s n ph m c a mình tr nên “ñ c s n” ñ h p d n khách hàng. Xây d ng giá bán là m t công vi c r t khó khăn. Giá bán ph i trang tr i ñư c giá thành s n xu t, chi phí tái ñ u tư s n xu t và có ñư c l i nhu n ch p nh n ñư c. L i nhu n ph i ñư c d tính trư c ch không ph i coi l i nhu n là nh ng gì còn th a l i. N u ñ nh giá quá th p s có nguy cơ thua l , trái l i ñ nh giá quá cao s không bán ñư c s n ph m. Do v y, c n có nghiên c u th trư ng ñ n m ñư c quy mô tiêu th , th ph n và giá c mà khách hàng s n sàng tr ñ mua th t bò ñ c s n. Li u giá ñó có cho phép kinh doanh có lãi không? 7.5. Liên minh marketing ð i v i nh ng th trư ng có nh ng ngư i mua bò v i quy mô l n thì các nhà s n xu t n u bán bò/th t bò ñ c l p v i nhau s b b t l i. Do v y vi c t o ra các liên minh gi a các nhà s n xu t có chung m c ñích s cho phép tăng quy mô và ñi u ph i vi c bán bò có hi u qu hơn, nh v y mà tăng ñư c giá tr cho s n ph m và c i thi n ñòn b y kinh t cho các thành viên. Các liên minh này có th ñi u ti t th trư ng bò th t c theo chi u ngang (gi a các nhà chăn nuôi) và theo chi u d c (gi a các nhà chăn nuôi, ngư i s n xu t con gi ng, ngư i v béo thương ph m, ngư i ch bi n/bao gói s n ph m…). M t liên minh thư ng ñư c xây d ng trên cơ s nh ng m c tiêu hay quan tâm chung, nó có th là m t chương trình chăn nuôi và chăm sóc s c kho , m t gi ng bò c th , m t ñ c thù ñ a lý, hay m t m i quan tâm chung v t l n c ch ng h n. Các liên minh này cho phép c ngư i chăn nuôi bò sinh s n cũng có th chia s m t cách bình ñ ng l i nhu n ti m tàng thông qua vi c duy trì quy n s h u và c i thi n s n ñ nh c a bò th t qua vi c nhóm nh ng gia súc cùng lo i v i nhau. Tuy nhiên, các liên minh không ch u trách nhi m b o ñ m l i nhu n. Ch nh ng con bò ñáp ng ñư c yêu c u chi ti t c a th trư ng s ñư c thư ng. Chăm sóc nuôi dư ng t t chính là chìa khoá. Các liên minh có th cung c p thông tin ph n h i v ch t lư ng thân th t cho các nhà s n xu t. 7.6. H p tác xã tiêu th M t d ng liên minh ph bi n trong ngành hàng bò th t là h p tác xã tiêu th . M t h p tác xã (HTX) như v y là m t t ch c kinh doanh do ngư i chăn nuôi làm ch , ho t ñ ng theo quy ch dân ch và tuân th lu t pháp. Các HTX có th ho t ñ ng dư i d ng gom bò bán theo nh ng nhóm có các ñ c ñi m riêng nh m ñáp ng ñư c yêu c u c a khách hàng. S lư ng và s ñ ng ñ u c a bò trong t ng nhóm có nh hư ng l n ñ n giá c bán bò. Do v y các HTX Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 239
d ch v tiêu th bò s r t có l i cho nh ng ngư i chăn nuôi quy mô nh . Tuy nhiên nó ñòi h i nh ng ngư i chăn nuôi ph i có s cam k t nghiêm túc, có s ñ u tư thêm v th i gian, công s c và rõ ràng là ph i s n sàng “h p tác” v i nhau. ð cho các HTX ho t ñ ng ñư c t t thì các ñi u quy ư c ph i ch c ch n, công b ng và ñư c tuân th nghiêm. Ph i có quy ư c v tiêu chu n ch t lư ng c a nhóm; nh ng xã viên nào có bò không ñáp ng ñư c tiêu chu n thì không ñư c phép bán qua HTX. CÂU H I ÔN T P: 1. Trình bày quy lu t phát tri n các mô trong thân th t và ng d ng các quy lu t này trong chăn nuôi bò th t? 2. Trình bày các ch tiêu ñánh giá năng su t th t và ch t lư ng thân th t. 3. Trình bày các ch tiêu ñánh giá ch t lư ng th t c a bò. 4. Phân tích các nhân t nh hư ng ñ n năng su t và ch t lư ng th t bò. 5. Trình bày các phương pháp nuôi bê trong giai ño n trư c v béo. 6. Nêu các ki u v béo căn c vào ñ i tư ng ñưa vào v béo. 7. Nêu các hình th c v béo căn c vào ngu n th c ăn chính dùng ñ v béo. 8. Nêu các bi n pháp qu n lý bò v béo. 9. Trình bày các mô hình t ch c chăn nuôi bò th t. 10. Các hình th c marketing s n ph m chăn nuôi bò th t?. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 240