Giáo trình dịch học bào vệ thực vật part 4

Chia sẻ: Afsjkja Sahfhgk | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:16

Thêm vào BST

Báo xấu

182
lượt xem 39
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

CE: là biến động do các yếu tố không nghiên cứu. Vkng/c: Các yếu tố không nghiên cứu = n-1-Vng/c. Xác định Cv v CE: Chúng ta có thể dễ d ng nhận thầy rằng sự sai khác giữa các trị số y quan sát và y là do 2 nguyên nhân: y ≠ y: do các yếu tố nghiện cứu a,b,c dẫn tới y ≠ y: do các yếu tố không nghiên cứu gây ra như: Sự sai khác ngẫu nhiên trong một quần thể cây trồng cùng giống, cùng chế độ chăm sóc nhưng có cây cao, thấp,...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình dịch học bào vệ thực vật part 4

V kh«ng nghiªn cøu Th× kÕt luËn vai trß cña c¸c yÕu tè nghiªn cøu ®èi víi y l kh«ng râ v ng−îc l¹i. 2 Sv Ftt = 2 SE Trong ®ã: Sv l ph−¬ng sai cña c¸c yÕu tè nghiªn cøu Se l ph−¬ng sai cña c¸c yÕu tè kh«ng nghiªn cøu M Cv Sv2 = V ng / c Cv: l biÕn ®éng do c¸c yÕu tè nghiªn cøu. Vng/c: C¸c yÕu tè nghiªn cøu. CE 2= S E V kng / c CE: l biÕn ®éng do c¸c yÕu tè kh«ng nghiªn cøu. Vkng/c: C¸c yÕu tè kh«ng nghiªn cøu = n-1-Vng/c. X¸c ®Þnh Cv v CE: Chóng ta cã thÓ dÔ d ng nhËn thÇy r»ng sù sai kh¸c gi÷a c¸c trÞ sè y quan s¸t v y l do 2 nguyªn nh©n: y ≠ y: do c¸c yÕu tè nghiÖn cøu a,b,c dÉn tíi y ≠ y: do c¸c yÕu tè kh«ng nghiªn cøu g©y ra nh−: Sù sai kh¸c ngÉu nhiªn trong mét quÇn thÓ c©y trång cïng gièng, cïng chÕ ®é ch¨m sãc nh−ng cã c©y cao, thÊp, cã c©y cã thÓ chèng s©u, cã c©y nhiÔm s©u. VËy th× sù biÕn ®éng to n bé Ct sÏ b»ng Cv+CE m Ct ®−îc x¸c ®Þnh nh− sau: Ct = ∑ ( yi − y ) 2 = 12389 ,61 C v = A ∑ ( a − a )( y − y ) + B ∑ (b − b )( y − y ) = 1,7898 × 3231 , 48 + 0 ,0866 × 2216 , 44 = 5976 ,6 ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ Cv: biÕn ®éng do c¸c yÕu tè nghiªn cøu sÏ ®−îc x¸c ®Þnh l CE: biÕn ®éng do c¸c yÕu tè kh«ng nghiªn cøu sÏ l CE = Ct - Cv = 12389,61 - 597,6 = 6414,0 TÝnh ®−îc CE v Cv ta x¸c ®Þnh ®−îc SE v Sv Cv 5976,6 Sv 2 = = = 2987,7 2 V ng / c C E = 6414,0 = 427,6 S 2= 18 − 1 − 2 E V kng / c Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình D ch h c và B o v th c v t……………….……..48
S 2 2987 ,7 TÝnh Ftt = v = = 6,99 S2 427 ,6 E = 3 , 67 F Tra b¶ng 0 , 01 =2 V 1 = 15 V 2 Nh− vËy Ftt > Fll Ta ®i tíi kÕt luËn: Vai trß nhiÖt ®é th¸ng 12 v sè l−îng s©u qua ®«ng cã t¸c dông quyÕt ®Þnh sè s©u sÏ ph¸t sinh trong mïa xu©n. c. øng dông ph−¬ng tr×nh trªn v o mét b i to¸n dù tÝnh cô thÓ. VD: H y dù tÝnh sè l−îng s©u sÏ ph¸t sinh trong mïa xu©n biÕt s©u qua ®«ng b»ng 30 con v nhiÖt ®é th¸ng 12 l 120C. y(a,b. = 56,26+1,7898x12 + 0,0866 x 30 ≈ 80 con B»ng viÖc øng dông ph−¬ng ph¸p thèng kª trong dù tÝnh dù b¸o s©u h¹i tíi nay ng−êi ta ® x©y dùng ®−îc c¸c ph−¬ng tr×nh t−¬ng quan nh−: VD1: Qua theo dâi ng−êi ta thÊy r»ng thêi gian xuÊt hiÖn løa 1 s©u ®ôc th©n lóa 2 chÊm cã liªn quan chÆt chÏ víi sè ng y cã t0 < 150C cña c¸c th¸ng 12, 1, 2. Tõ ®ã qua tÝnh to¸n ng−êi ta x©y dùng ®−îc mét ph−¬ng tr×nh t−¬ng quan ®ã l : Y = 24,6301 + 0,6476 X (R=0,84) Trong ®ã: Y = sè ng y, tõ ng y 1 th¸ng 2 ®Õn gi÷a kho¶ng ré cña løa 1. X: l sè ng y cã t0 < 150C cña c¸c th¸ng 12, 1, 2. VD2: Ph−¬ng tr×nh t−¬ng quan gi÷a mËt ®é s©u ®ôc th©n lóa v tØ lÖ d¶nh hÐo b«ng b¹c do chóng g©y ra. Y2 = 0,69 + 0,36 X (R=0,83) Y3 = 0,88 + 0,17 X (R=0,92) Y4 = 0,695 + 0,30 X (R=0,86) Y5 = 0,115 + 0,50 X (R=0,996) (i = 2, 3, 4, 5) Trong ®ã: Yi l tØ lÖ b«ng b¹c, d¶nh hÐo cña løa thø i X l mËt ®é s©u con/m2 cña løa t−¬ng øng. VD3: Ph−¬ng tr×nh t−¬ng quan gi÷a tØ lÖ gi¶m n¨ng xuÊt (%) víi sè l¸ bÞ s©u cèn l¸ g©y h¹i trªn m2. Y = 100 - 104,3342 e-0,0007X (R=0,91) Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình D ch h c và B o v th c v t……………….……..49
Y: l tû lÖ gi¶m n¨ng suÊt (tÝnh b»ng phÇn tr¨m) X: sè l¸ h¹i do s©u cuèn l¸ g©y ra trªn 1 m2 2. Ph−¬ng ph¸p dù tÝnh dù b¸o bÖnh h¹i 2.1. Ph−¬ng ph¸p dïng c©y chØ thÞ ®Ó dù tÝnh sù ph¸t sinh ph¸t triÓn cña vi sinh vËt g©y bÖnh C©y chØ thÞ l nh÷ng lo i thùc vËt cã tÝnh c¶m bÖnh nhanh chãng hoÆc cã triÖu chøng bÖnh rÊt ®Æc tr−ng ®èi víi mét lo i vi sinh vËt n o ®ã. V× vËy nã gióp ng−êi ®iÒu tra dÔ d ng ph¸t hiÖn ra bÖnh ®Ó tr¸nh t×nh tr¹ng thÊt thu trong s¶n xuÊt. Trªn c¬ së quan tr¾c triÖu chøng bÖnh trªn c©y chØ thÞ, cã thÓ dù tÝnh nh÷ng tæn h¹i do bÖnh g©y ra. Ngo i ra, cã thÓ dù tÝnh ®−îc sím sù xuÊt hiÖn v ph¸t triÓn cña bÖnh do c©y chØ thÞ cßn biÓu hiÖn triÖu chøng bªn ngo i rÊt sím, thêi kú tiÒm dôc cña vi sinh vËt g©y bÖnh trong c©y chØ thÞ th−êng ng¾n h¬n so víi trong c©y trång cã tÝnh nhiÔm bÖnh thÊp h¬n. Dïng "C©y chØ thÞ" (c©y trång hoÆc c©y d¹i) trång trªn nh÷ng l« ®Êt cÇn kiÓm tra ®é nhiÔm bÖnh ®èi víi mét lo i vi sinh vËt n o ®ã tr−íc khi ®−a v o s¶n xuÊt. T¹o nh÷ng ®iÒu kiÖn tèi −u cho vi sinh vËt g©y bÖnh h¹i ph¸t triÓn. Ch¼ng h¹n nh− bãn nhiÒu ph©n ®¹m, t−íi ®ñ n−íc, ch¨m sãc tèt ®Ó bÖnh chãng xuÊt hiÖn. VÝ dô: §Ó kiÓm tra møc ®é nhiÔm virus hoa l¸ thuèc l¸ (Nicotiana virus 1) ë trong ®Êt, chóng ta nªn trång c©y thuèc l¸ hoÆc c©y dÇu giun l m chØ thÞ. HoÆc ®Ó kiÓm tra møc ®é nhiÔm bÖnh ung th− khoai t©y cña ®Êt, ng−êi ta trång mét diÖn tÝch nhá gièng khoai t©y nhiÔm bÖnh cao trång tr−íc khi trång vô khoai t©y chÝnh v.v... 2.2. Ph−¬ng ph¸p sö dông sè liÖu ®iÒu tra ®Þnh kú ®ång ruéng ®Ó DTDB sù ph¸t sinh ph¸t triÓn cña vi sinh vËt g©y bÖnh. §iÒu tra ®Þnh kú trªn nh÷ng ruéng ®iÓn h×nh vÒ gièng, thêi vô, ®Êt ®ai. §¸nh gi¸ møc ®é nhiÔm bÖnh theo ®óng quy ®Þnh. Theo dâi chÆt chÏ dù b¸o sè liÖu khÝ t−îng (®Æc biÖt l «n - Èm ®é), kÕt hîp víi yÕu tè thøc ¨n (giai ®o¹n sinh tr−ëng cña c©y trång). Sau ®ã ph©n tÝch nh÷ng sè liÖu thu thËp ®−îc ®Ó dù ®o¸n xu thÕ ph¸t triÓn cña bÖnh. VÝ dô: BÖnh kh« v»n h¹i lóa (Pellicularia sasakii Shirai) th−êng ph¸t sinh g©y h¹i v o giai ®o¹n lóa ®Î nh¸nh, nh−ng ph¸t triÓn m¹nh v o giai ®o¹n lóa cã ®ßng ®Õn ngËm s÷a, ®ã l do c¸c yÕu tè thÝch hîp héi tô l¹i (nhiÖt ®é, ®é Èm v thøc ¨n). Lóc ®ã, nÕu «n Èm ®é ë v o kho¶ng tèi thuËn, th× bÖnh kh« v»n sÏ ph¸t triÓn th nh dÞch. Sù ph¸t sinh cña vi sinh vËt g©y bÖnh cã sù phô thuéc hÕt søc chÆt chÏ v o c¸c yÕu tè ngo¹i c¶nh. Thùc tÕ ®ång ruéng, tiÓu khÝ hËu cña tõng sinh c¶nh nhá th−êng cã sù kh¸c nhau. V× vËy, sù xuÊt hiÖn v ph¸t triÓn Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình D ch h c và B o v th c v t……………….……..50
cña bÖnh ë tõng tiªu sinh c¶nh còng kh¸c nhau. NÕu kh«ng cã c¬ së sè liÖu cô thÓ, chÝnh x¸c tõ c«ng t¸c ®iÒu tra, sÏ dÉn ®Õn sai lÖch vÒ thêi gian xuÊt hiÖn còng nh− sè l−îng vÕt bÖnh trªn c©y trång. 2.3. Ph−¬ng ph¸p DTDB bÖnh h¹i dùa v o viÖc lËp ruéng dù tÝnh kÕt hîp bÉy b¾t b o tö HÇu hÕt c¸c lo i vi sinh vËt g©y bÖnh ®Òu −a thÝch c©y trång ph¸t triÓn tèt, tæng hîp ®−îc nhiÒu dinh d−ìng (®Æc biÖt l ®¹m) v h m l−îng silic thÊp. MÆt kh¸c, chóng rÊt dÔ ho n th nh qu¸ tr×nh x©m nhiÔm trªn nh÷ng gièng nhiÔm. Ngo i ra, chóng cã kh¶ n¨ng n¶y mÇm cao, ph¸t triÓn m¹nh trong ®iÒu kiÖn Èm ®é m«i tr−êng (tiªu khÝ hËu) cao. Nh− vËy, chóng ta cã thÓ t¹o c¸c ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt trªn ruéng dù tÝnh ®Ó bÖnh ph¸t sinh sím M¶nh ®Êt ®−îc sö dông l m ruéng dù tÝnh ph¶i l lo¹i ®Êt tèt, cã ®é ph× nhiªu cao, kÕt cÊu nhÑ, nhiÒu mïn, pHthÝch hîp cho bÖnh ph¸t triÓn. DiÖn tÝch tèi thiÓu cña ruéng kho¶ng 30 - 50 m2 tuú thuéc v o giai ®o¹n c©y con hay c©y lín. L m ®Êt theo c¸ch thøc th«ng th−êng, trång gièng nhiÔm bÖnh, bãn l−îng ®¹m cao, n−íc ®ñ, ch¨m sãc tèt, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi nhÊt cho bÖnh ph¸t sinh sím. 2.4. Ph−¬ng ph¸p DTDB bÖnh h¹i theo tæng tÝch «n h÷u hiÖu Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña mçi lo i vi sinh vËt, chóng ®Òn cÇn mét tæng nhiÖt l−îng nhÊt ®Þnh ®Ó ho n th nh mét pha ph¸t dôc n o ®ã. V× vËy, nÕu nhiÖt ®é m«i tr−êng (trong ®ã vi sinh vËt ph¸t triÓn) c ng cao, th× thêi gian ph¸t dôc c ng ng¾n (trong ph¹m vi nhiÖt ®é cùc thuËn). Ng−îc l¹i, nÕu nhiÖt ®é m«i tr−êng c ng thÊp hoÆc qu¸ cao, th× thêi gian ph¸t dôc sÏ bÞ kÐo d i ra. HiÓu ®−îc c¬ së khoa häc n y, chóng ta sÏ dù tÝnh ®−îc chÝnh x¸c thêi gian ph¸t dôc tõng pha §Ó DTDB theo ph−¬ng ph¸p n y cÇn l©y bÖnh nh©n t¹o ®Ó nghiªn cøu tæng nhiÖt ®é h÷u hiÖu ®èi víi nh÷ng lo i bÖnh h¹i chñ yÕu; Nghiªn cøu ®Ó x¸c ®Þnh nhiÖt ®é khëi ®iÓm ph¸t dôc cña nh÷ng lo¹i bÖnh m chóng ta quan t©m. Qua ®ã, sÏ dù tÝnh ®−îc thêi kú tiÒm dôc dùa v o nhiÖt ®é trung b×nh cña m«i tr−êng trong thêi kú l©y bÖnh theo c«ng thøc sau: K N = -------------- t-C Trong ®ã: N - Thêi kú tiÒm dôc cña bÖnh (tÝnh b»ng ng y) K - Tæng tÝch «n h÷u hiÖu (0C. t - NhiÖt ®é trung b×nh trong thêi kú tiÒm dôc (0C. C - NhiÖt ®é khëi ®iÓm ph¸t dôc Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình D ch h c và B o v th c v t……………….……..51
4. Ph−¬ng ph¸p DTDB chuét h¹i Dù b¸o sè l−îng chuét h¹i ®−îc x¸c ®Þnh bëi: sè chuét ®−îc sinh ra trõ ®i sè l−îng chuét bÞ chÕt ®i trong tõng vïng, x¸c ®Þnh v sè l−îng chuét ®−îc di c− ®Õn còng nh− sè lù¬ng chuét ®i ra khái vïng ®ã. Mçi yÕu tè n y cã thÓ bÞ ¶nh h−ëng cña mïa vô hay chu kú khÝ hËu, sù thay ®æi cña nguån thøc ¨n v lo i b¾t måi hoÆc viÖc xö dông ®Êt §Ó x¸c ®Þnh sè l−îng chuét, cÇn x¸c ®Þnh biÕn ®éng sè l−îng cña chóng trªn mét ®¬n vÞ diÖn tÝch qua thêi gian v kh«ng gian. ChØ tiªu ®Ó x¸c ®Þnh biÕn ®éng sè l−îng l : Tû lÖ sè bÉy cã chuét Tû lÖ sè bÉy cã chuét = sè chuét bÞ b¾t/ sè bÉy ®Æt x100 VD:§Æt 50 bÉy trong 3 ®ªm v sè chuét b¾t ®−îc qua c¸c ®ªm l 5,7,3 vËy 7+5+3 Tû lÖ sè bÉy cã chuét =----------------- x100 = 10% 50 bÉyx 3 ®ªm Ngo i ra cã thÓ x¸c ®Þnh mét c¸ch t−¬ng ®èi vÒ sè l−îng cña chuét cã mÆt trªn ®ång ruéng nhiÒu hay Ýt, ng−êi ta cã thÓ dïng ph−¬ng ph¸p ghi l¹i sù di chuyÓn cña chuét trªn c¸nh ®ång b»ng c¸ch r¾c bét phÊn trªn nh÷ng viªn g¹ch ®Æt trªn bê ru«ng hoÆc phÕt bïn −ít trªn ®−êng chuét hay ch¹y qua sau ®ã x¸c ®Þnh sè vÕt ch©n v o chiÒu tèi hoÆc s¸ng sím h«m sau. So s¸nh mËt ®é sè vÕt ch©n chuét ch¹y qua trong mét ®¬n vÞ thêi gian ë c¸c vïng kh¸c nhau còng cho ta x¸c ®Þnh mét c¸ch t−¬ng ®èi sè l−îng chuét cã trªn c¸nh ®ång Cho tíi nay trªn thÕ giíi còng nh− ë ViÖt Nam viÖc dù b¸o mét c¸ch chÝnh x¸c sè l−îng chuét sÏ ph¸t sinh trªn mét ®¬n vÞ diÖn tÝch (hay dù b¸o dÞch chuét g©y h¹i) cßn ch−a thùc hiÖn ®−îc do mét sè lý do sau: +Sù ph¸t sinh chuét trªn ®ång ruéng kh«ng ®ång lo¹t m th−êng mang tÝnh côc bé nªn sù g©y h¹i còng mang tÝnh côc bé ë tõng vïng +Chuét cã kh¶ n¨ng di c− lín, nã cã kh¶ n¨ng di chuyÓn tõ 700 m- 1000 m trong mét ®ªm + Qua quan s¸t nh÷ng nh nghiªn cøu cho r»ng nguån thøc ¨n dåi d o v n¬i c− tró thuËn lîi sÏ l ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho sù bïng ph¸t sè l−îng chuét. Tuy nhiªn qua sè liÖu thèng kª nhiÒu n¨m ng−êi ta vÉn ch−a t×m ra ®−îc mèi t−¬ng quan chÆt gi÷a sù ph¸t sinh th nh dÞch cña chuét víi c¸c yÕu tè sinh th¸i. 5. Ph−¬ng ph¸p DTDB nhÖn h¹i HiÖn nay, rÊt nhiÒu lo¹i c©y trång ë n−íc ta bÞ nhÖn nhá g©y h¹i, sù g©y h¹i ®¸ng kÓ ®−îc ghi nhËn trªn c¸c c©y b«ng, chÌ, cam, chanh, quýt, Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình D ch h c và B o v th c v t……………….……..52
b−ëi, nh n, v¶i, ®Ëu ®ç, c chua, khoai t©y, th−îc d−îc, hoa hång, nhiÒu lo i c©y l m thuèc v c©y c¶nh. T¸c h¹i cña chóng l l m cho c©y cßi cäc, l m chÕt ®iÓm sinh tr−ëng, rông l¸, hoa v qu¶. Trong s¶n xuÊt, ng−êi ta th−êng chØ ph¸t hiÖn ®−îc triÖu chøng g©y h¹i cña nhÖn nhá khi ® muén, lóc qu¶ ® rông hoÆc ® bÞ ”r¸m”, ®iÓm sinh tr−ëng hoÆc l¸ bÞ ”ch¸y ®en” hoÆc ”®èm b¹c”.Ngo i t¸c h¹i trùc tiÕp, mét sè lo i nhÖn nhá h¹i cßn truyÒn c¸c bÖnh virut nguy hiÓm cho c©y. 5.1. Dù tÝnh dù b¸o mËt ®é quÇn thÓ nhÖn v ra quyÕt ®Þnh phßng chèng Th−êng xuyªn quan s¸t ®ång ruéng ®Ó ph¸t hiÖn c¸c æ nhÖn h¹i ngay tõ khi chóng míi xuÊt hiÖn trong diÖn hÑp trªn mét v i khãm. ViÖc ra quyÕt ®Þnh phßng chèng b»ng thuèc ho¸ häc ch¼ng h¹n cã thÓ dùa v o mét trong hai c¸ch x¸c ®Þnh quÇn thÓ. Sabelis (1985) ® m« pháng râ nÐt vÒ vÊn ®Ò n y. C¸ch thø nhÊt l ®Õm nhÖn trªn l¸ v c¸ch thø hai l tÝnh sè l¸ bÞ nhÖn h¹i theo kiÓu cã nhÖn h¹i - kh«ng cã nhÖn h¹i hoÆc theo c¸c cÊp h¹i sau: CÊp h¹i cña l¸ c chua do nhÖn ®á (T. urticae. g©y ra. A = 1.0; B = 2.0; C = 3.0; D = 4.0; E = 5.0. Theo nh− m« pháng n y th× sè lÇn (® ) ra quyÕt ®Þnh sö dông thuèc trõ nhÖn theo hai ph−¬ng ph¸p n y kh«ng cã sù kh¸c biÖt nhiÒu. §iÒu n y Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình D ch h c và B o v th c v t……………….……..53
còng cã nghÜa l , khi ng−êi c¸n bé khuyÕn n«ng cã kinh nghiÖm viÖc ra quyÕt ®Þnh cã phßng trõ hay kh«ng cã thÓ kh«ng cÇn thiÕt ph¶i ®Õm mËt ®é con/l¸. Mét ®iÓm cÇn l−u ý n÷a l mét sè lý thuyÕt gia cßn cho r»ng diÖn tÝch l¸ (bé phËn bÞ h¹i) cã thÓ t−¬ng øng víi mét mËt ®é nhÖn h¹i n o ®ã. §iÒu n y vÒ c¬ b¶n l ®óng, nh−ng nã phô thuéc v o mét sè yÕu tè kh¸c n÷a nh−: Sù cã mÆt cña nhÖn b¾t måi h¬i muén cã thÓ diÖn tÝch l¸ bÞ h¹i vÉn nh− vËy, v× ® bÞ h¹i nh−ng mËt ®é nhÖn h¹i cã thÓ rÊt thÊp do bÞ nhÖn b¾t måi tiªu diÖt, thø hai l t×nh tr¹ng cña c©y, nÕu c©y sung søc th× t¸c h¹i cña nhÖn kh¸c víi c©y kh«ng kháe b×nh th−êng. Xu thÕ chung vÉn ®ßi hái n¾m ®−îc mËt ®é tuyÖt ®èi sè con nhÖn/l¸ hoÆc sè con nhÖn/diÖn tÝch v nÕu so s¸nh víi mét “ng−ìng phßng trõ” n o ®ã ®Ó dÔ ra quyÕt ®Þnh. Theo tinh thÇn cña c¸c ch−¬ng tr×nh IPM, ng−êi ra quyÕt ®Þnh l n«ng d©n ®−îc huÊn luyÖn v cã kinh nghiÖm cña chuyªn gia, viÖc ra quyÕt ®Þnh phßng chèng b»ng thuèc trõ nhÖn sÏ ®−îc tiÕn h nh vÒ c¬ b¶n theo kinh nghiÖm cña hä, cã thÓ l viÖc sö dông kÕt qu¶ c¸ch lÊy mÉu cã- kh«ng hay dùa v o tû lÖ l¸ bÞ h¹i nhiÒu hay Ýt trong tõng tr−êng hîp cô thÓ. 5.2. Ph−¬ng ph¸p x· ®Þnh sè l−îng nhÖn h¹i 5.2.1. §¬n vÞ lÊy mÉu §Ó x¸c ®Þnh ®é lín quÇn thÓ nhÖn viÖc cÇn thiÕt l ph¶i ®Þnh l−îng ®−îc sè lÇn lÊy mÉu. N¬i cã quÇn thÓ sÏ ®−îc chia th nh c¸c phÇn b»ng nhau v ®−îc gäi l ®¬n vÞ mÉu. Nh÷ng ®¬n vÞ n y ph¶i bao trïm lªn to n bé quÇn thÓ v kh«ng ®−îc trïng lÆp. Th«ng th−êng l¸ ®−îc lÊy l m ®¬n vÞ ®iÒu tra ®èi víi nhÖn ch¨ng t¬ (van der Vrie, 1966). Putman v Herne (1964) cho r»ng to n bé l¸ trªn mét sè c nh ® o nhÊt ®Þnh l mét mÉu. Tuy nhiªn nhÖn h¹i cã thÓ sèng c¶ trªn c¸c phÇn kh¸c cña c©y nh− c nh, gèc v th©n c©y. V× thÕ chØ lÊy mÉu ë trªn l¸ ®èi víi mét sè lo i l ch−a ®ñ. Ch¼ng h¹n nhÖn Bryobia cã tû lÖ ®¸ng kÓ sèng trªn th©n gç v trªn c nh nhá, nªn vá th©n, c nh nhá ®−îc xem l mÉu ®iÒu tra. NhiÒu t¸c gi¶ ® ®Ò cËp tíi vÞ trÝ lÊy mÉu kh¸c nhau ®èi víi trøng qua ®«ng cña lo i nhÖn h¹i c©y t¸o: C nh hai n¨m tuæi hoÆc c nh gi h¬n (Vogel & Bachman, 1956); c¸c m¾t chåi cña c nh hai n¨m tuæi (Baillod & Fiax, 1975); gèc cña bóp c©y mét n¨m tuæi (Touzeau, 1973); gèc cña 10 chåi ®Çu tiªn cña c nh mét n¨m tuæi (Fauvel v CTV, 1978). Oomen (1982) lÊy 50 l¸ chõa ngÉu nhiªn trªn ruéng ®Ó x¸c ®Þnh mËt ®é quÇn thÓ nhÖn ®á h¹i chÌ O. coffeae v cho r»ng tuy ®é chÝnh x¸c kh«ng cao nh−ng cã thÓ chÊp nhËn ®−îc ë møc 1- P = 0.95. Cßn nÕu lÊy 1- P = 0.99, sè l−îng mÉu sÏ ph¶i l 800 l¸, sÏ tèn nhiÒu thêi gian v kh«ng thùc tÕ. 5.2.2. Ph−¬ng ph¸p lÊy mÉu Cã nhiÒu c¸ch lÊy mÉu ®Ó x¸c ®Þnh sè l−îng nhÖn h¹i (Van de Vrie, 1966; Jeppson v CTV 1975; Poe,1980; Sabelis, 1985) Mçi ph−¬ng ph¸p Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình D ch h c và B o v th c v t……………….……..54
®Òu cã −u ®iÓm v nh−îc ®iÓm. D−íi ®©y l c¸c ph−¬ng ph¸p th−êng ®−îc sö dông. a. §Õm trùc tiÕp §−îc coi l ph−¬ng ph¸p chÝnh x¸c v phæ th«ng h¬n c¶. MÉu vËt ®−îc thu tõ ngo i ®ång vÒ ®−a v o quan s¸t v ®Õm sè l−îng nhÖn h¹i d−íi kÝnh lóp hai m¾t. Tuy vËy hiÖn t−îng nhÖn bß ®i bß l¹i, l m cho nhiÒu tr−êng hîp mét con nhÖn ®−îc ®Õm h¬n mét lÇn. H¬n thÕ, trong qu¸ tr×nh ®Ó trong tói chóng sÏ di chuyÓn ra khái l¸. Ngo i ra, quang tr−êng cña kÝnh kh«ng bao trïm to n bé phÇn nhÖn ph©n bè trªn mÉu, ®iÒu n y còng cã thÓ dÉn ®Õn sù nhÇm lÉn. §Ó tr¸nh sù di chuyÓn cña chóng, ngay sau khi mÉu thu vÒ, mÉu vËt ®−îc ®Ó gi÷ trong tñ l¹nh ë nhiÖt ®é 5 0C. Cã thÓ sö dông kÝnh lóp cÇm tay ®Ó ®Õm nhÖn. b. In trªn giÊy v ®Õm Ph−¬ng ph¸p in trªn giÊy ®−îc Venables v Dennys x©y dùng v o n¨m 1941. C¸ch l m ®¬n gi¶n. Khi cã mÉu l¸ cã nhÖn, ®Æt l¸ trªn giÊy (giÊy thÊm c ng tèt) råi dïng trôc l¨n ®Æt lªn trªn v l¨n nhÑ hoÆc dïng ngãn trá vuèt ë mÆt trªn l¸. DÊu vÕt in trªn tê giÊy l c¸c ®èm do c¬ thÓ nhÖn, trøng vì ra t¹o nªn. Sau khi l m mét v i lÇn ng−êi l m sÏ cã kinh nghiÖm ph©n biÖt ®©u l vÕt do c¬ thÓ nhÖn v ®©u l vÕt do c¸c vËt chÊt kh¸c t¹o nªn. ¦u ®iÓm cña ph−¬ng ph¸p n y l cho phÐp ta cã mét b¶n l−u t¹m thêi vÒ mËt ®é nhÖn h¹i, v viÖc ®Õm dÔ d ng tiÕn h nh. Tuy nhiªn khi mËt ®é nhÖn qu¸ ®«ng sÏ dÉn ®Õn c¸c vÕt c¬ thÓ ho nhËp nªn kh«ng thÓ ®Õm chÝnh x¸c ®−îc. HoÆc nÕu hai lo i g©y h¹i cã cïng mÇu s¾c khi ®Õm sÏ kh«ng thÓ ph©n biÖt chÝnh x¸c ®−îc (Poe, 1980). c. §Õm th«ng qua m¸y ch¶i quÐt M¸y ch¶i quÐt nhÖn do Henderson v McBurnie s¸ng chÕ n¨m 1943. L¸ cã nhÖn ®−îc ®−a qua hai trôc quay cã ®Ýnh l«ng l m chøc n¨ng nh− b n ch¶i quÐt to n bé nhÖn ë hai mÆt l¸ xuèng mét chiÕc ®Üa ®Æt ë d−íi. §Üa víi mÉu nhÖn ®−îc quan s¸t ®Ó ph©n biÖt c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn, c¸c lo i nhÖn cã mÆt. Trong tr−êng hîp sè l−îng nhÖn qu¸ nhiÒu kh«ng thÓ ®Õm ®−îc cã thÓ ®em c©n råi quy ra sè l−îng thùc tÕ. Ph−¬ng ph¸p n y cã h¹n chÕ l nÕu l¸ qu¸ lín sÏ bÞ trôc quay gÊp l¹i, l¸ bÞ gÊp hoÆc l¸ cã nhiÒu g©n, kh«ng ph¼ng v tr¬n sÏ khã cã thÓ ch¶i hÕt nhÖn. §iÒu n y l m cho kÕt qu¶ thiÕu chÝnh x¸c. d. Röa mÉu v ®Õm MÉu l¸ hoÆc th©n ®−îc röa qua n−íc, läc phÇn n−íc cã nhÖn l¹i v lÊy mét tû lÖ n−íc ®ã ®Õm trùc tiÕp d−íi kÝnh. §Ó dÔ d ng h¬n cÇn bá t¬ v c¸c vËt chÊt kh¸c tr−íc khi ®Õm. Leigh, Maggi v Wilson (1983) ® thiÕt kÕ mét lo¹i m¸y sóc röa. §Çu tiªn l¸ bÞ h¹i ®−îc ®−a v o dung dich Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình D ch h c và B o v th c v t……………….……..55
Hypochlorit l m cho t¬ tan ra, sau ®ã t¸ch nhÖn ra khái l¸ v ®Æt lªn trªn giÊy thÊm råi ®Õm d−íi kÝnh lóp. e. §Ëp t¸n l¸ v ®Õm nhÖn rông d−íi t¸n l¸ §−îc thùc hiÖn ®èi víi nh÷ng lo i nhÖn kh«ng cã t¬ nh− nhãm nhÖn Bryobia (Summer & Baker, 1952). D−íi t¸n l¸ ®Æt mét phÔu lín, tËn cïng cã lä, dïng que ®Ëp lªn t¸n l¸, hoÆc rung c©y nhÖn sÏ råi xuèng phÔu råi chui v o lä. Ph−¬ng ph¸p n y cung cÊp mét th«ng tin nhÊt ®Þnh, nh−ng kh«ng chÝnh x¸c. Trong c¸c ph−¬ng ph¸p kÓ trªn, ph−¬ng ph¸p ®Õm nhÖn sau b»ng m¸y ch¶i quÐt ®−îc coi l nhanh v tèt nhÊt (Sabelis, 1985). f. Chu kú lÊy mÉu ViÖc ®iÒu tra lÊy mÉu th−êng ®−îc tiÕn h nh ngay khi c©y mäc hoÆc nÈy léc. Thêi gian gi÷a hai lÇn lÊy mÉu tû lÖ thuËn víi hÖ sè thêi gian cña sù t¨ng quÇn thÓ v b»ng tû sè nghÞch ®¶o cña tû lÖ t¨ng tù nhiªn (rm /1 ng y). VÒ mÆt lý thuyÕt, mËt ®é chñng quÇn cña nhÖn h¹i t¨ng gÊp ®«i trong kho¶ng thêi gian l 2-4 ng y. Song, do dao ®éng nhiÖt ®é h¹ thÊp v o ban ®ªm v sù cã mÆt cña c¸c lo i b¾t måi (kh«ng ®ång ®Òu) nªn mét tuÇn l kho¼ng thêi gian ®Ó mét chñng quÇn nhÖn h¹i t¨ng gÊp ®«i. V× vËy, th«ng th−êng thêi gian gi÷a hai ®ît ®iÒu tra cã thÓ l 5 ho¨c 7 ng y (Sabelis, 1985). Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra th nh phÇn nhÖn h¹i: Thêi gian ®iÒu tra: ®iÒu tra 7-10 ng y mét lÇn, viÖc ®iÒu tra tiÕn h nh trong suèt vô trång. Trªn khu ®ång ®¹i diÖn, chän Ýt nhÊt 10 ®iÓm ngÉu nhiªn hoÆc ph©n ®Òu trªn ®−êng chÐo cña khu ®ång, mçi ®iÓm lÊy ngÉu nhiªn 50 l¸ T¹i mçi ®iÓm: kÕt hîp ®iÒu tra b»ng m¾t v kÝnh lóp tay cã ®é phãng ®¹i lín, x¸c ®Þnh tªn cña c¸c lo i nhÖn cã trªn ®iÓm ®iÒu tra ChØ tiªu ®iÒu tra: Tªn nhÖn h¹i (Tªn ViÖt Nam, tªn la tinh) Møc ®é phæ biÕn cña nhÖn theo thêi gian sinh tr−ëng cña c©y. §Ó x¸c ®Þnh møc ®é phæ biÕn ng−êi ta dùa trªn viÖc tÝnh tÇn suÊt suÊt hiÖn cña nhÖn ë c¸c ®iÓm ®iÒu tra Tæng sè ®iÓm ®iÒu tra cã lo i nhÖn A TÇn suÊt suÊt hiÖn lo i nhÖn A = -------------------------------------------------- x 100 (%) Tæng sè ®iÓm ®iÒu tra 5.2.3. Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra diÔn biÕn nhÖn h¹i c©y trång: Thêi gian ®iÒu tra: ®iÒu tra 7 ng y mét lÇn (®iÒu tra trong suèt vô trång) Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình D ch h c và B o v th c v t……………….……..56
Mçi lo¹i c©y trång chän c¸c ruéng ®¹i diÖn cho gièng, thêi vô, ®Êt ®ai, mçi ®¹i diÖn ®iÒu tra nh¾c l¹i 2- 3 ruéng, mçi ruéng ®iÒu tra 5 ®iÓm theo ®−êng chÐo gãc. T¹i mçi ®iÓm: - §iÒu tra trªn 10 c©y (d¶nh) ngÉu nhiªn, mçi c©y (d¶nh) chän 10 l¸ (qu¶) tuú theo vÞ trÝ g©y h¹i cña tõng ®èi t−îng ChØ tiªu ®iÒu tra: Tû lÖ h¹i (%) ChØ sè h¹i (%) ViÖc ®Õm sè l−îng nhÖn sÏ rÊt khã kh¨n khi mËt ®é nhÖn cao, v× vËy ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é nhÖn h¹i ng−êi ta th−êng ®¸nh gi¸ th«ng qua chØ tiªu l chØ sè h¹i dùa v o thang ph©n cÊp sau: a. NhÖn h¹i trªn l¸ v bóp non: ®iÒu tra theo thang ba cÊp CÊp 1: nhÑ (xuÊt hiÖn r¶i r¸c. CÊp 2: Trung b×nh (ph©n bè d−íi 1/3 d¶nh, bóp, cê, c©y) CÊp 3: NÆng (ph©n bè trªn 1/3 d¶nh, bóp, cê, c©y) b. NhÖn h¹i trªn th©n, qña, cñ TÝnh tû lÖ h¹i(%) Tæng sè c©y (d¶nh, l¸) bÞ nhÖn h¹i Tû lÖ h¹i(%) = ------------------------------------------ x 100 Tæng sè c©y (d¶nh, l¸) ®iÒu tra ∑ [(N1 x 1) + (N2 x 2) +(N3 x 3)] ChØ sè h¹i = ------------------------------------------ x 100 (%) Nxn Trong ®ã N l tæng sè l¸ (bé phËn) ®iÒu tra ; n l cÊp nhÖn h¹i cao nhÊt (3) N1, N2, N3 l sè l¸ cã cÊp nhÖn h¹i t−¬ng øng:1, 2, 3 5.2.4. Ph−¬ng ph¸p dù b¸o sù ph¸t sinh th nh dÞch cña nhÖn h¹i ViÖc dù b¸o sù ph¸t sinh th nh dÞch cña nhÖn h¹i cßn gÆp nhiÒu khã kh¨n. do sè l−îng nhÖn t¨ng hay gi¶m phô thuéc nhiÒu v o l−îng m−a (c−êng ®é m−a., lùc l−îng thiªn ®Þch (chñ yÕu l nhãm nhÖn b¾t måi) cã trong hÖ sinh th¸i. Sau 5-7 ng y mËt ®é nhÖn cã thÓ t¨ng gÊp 2-3 lÇn trong ®iÒu kiÖn kh«ng m−a, thøc ¨n dåi d o. Nh−ng chØ sau mét trËn trêi m−a lín th× sè l−îng cña chóng cã thÓ gi¶m xuèng rÊt thÊp. V× vËy hiÖn nay viÖc gia t¨ng sè l−îng v sù g©y h¹i cña nhÖn ng y c ng trë nªn khèc liÖt ®èi víi c¸c c©y trång trong nh l−íi. §Ó cã thÓ dù ®o¸n xu thÕ t¨ng hay gi¶m sè l−îng nhÖn h¹i ng−êi ta th−êng dùa v o mét sè c¸c c¬ së sau ®©y -Sinh s¶n cña nhÖn :chÞu ¶nh h−ëng bëi thêi ®iÓm sinh s¶n ®Çu tiªn nhiÒu h¬n so víi søc sinh s¶n); phô thuéc v o nhiÖt ®é, Èm ®é cã ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn søc ®Î trøng v tû lÖ sèng cña nhÖn, ngo i ra ¸nh s¸ng, sù c¹nh tranh, sè l−îng, chÊt l−îng thøc ¨n, thuèc trõ dÞch h¹i... tiÒm n¨ng Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình D ch h c và B o v th c v t……………….……..57
di truyÒn, mËt ®é quÇn thÓ, tû lÖ c¸i, tuæi cña con mÑ, chÊt l−îng thô tinh v h ng lo¹t c¸c yÕu tè néi t¹i kh¸c còng ¶nh h−ëng (Huffaker v CTV. 1969). Tû lÖ giíi tÝnh kh«ng ®ång ®Òu trong c¸c tuæi cña con c¸i. Tû lÖ giíi tÝnh cßn phô thuéc v o chÊt l−îng cña thøc ¨n, v o mËt ®é (Wrench v Young, 1978), nhiÖt ®é (Hazan v CTV., 1973) v c¸c yÕu tè kh¸c (B¶ng 3.2). Trong ®iÒu kiÖn lý t−ëng: nhiÖt ®é thÝch hîp, thøc ¨n d− thõa v kh«ng gian kh«ng h¹n chÕ, kh«ng cã sù can thiÖp cña bÊt cø ®iÒu kiÖn g× kh¸c th× ®é tuæi cña cña chñng quÇn l æn ®Þnh. Taylor (1979) NhiÖt ®é: NhiÒu lo i nhÖn ® cã nh÷ng ph¶n øng thÝch nghi tèt ®èi víi nh÷ng thay ®æi bÊt lîi th«ng qua viÖc ngñ nghØ (diapause.. ë phÝa B¾c ViÖt Nam, tuy ngñ ®«ng Ýt khi xÈy ra nh−ng còng cã thÓ thÊy mét sè lo i Tetranychid cã c¬ thÓ chuyÓn m u tõ m u ®á ®Ëm sang m u v ng cam, v ®ã l nh÷ng dÊu hiÖu thay ®æi m u s¾c ®Ó qua ®«ng.. Sù h×nh th nh c¸c ®Æc ®iÓm nghØ ®«ng th−êng xuÊt hiÖn khi cã mét hay tæ hîp c¸c ®iÒu kiÖn ë nhiÖt ®é 130C v thêi gian chiÕu s¸ng 8 giê. Khi thêi gian chiÕu s¸ng t¨ng cïng víi nhiÖt ®é t¨ng th× c¸c triÖu chøng qua ®«ng còng mÊt dÇn. Mét sè lo i sèng gÇn mÆt ®Êt trong vïng khÝ hËu mïa ®«ng «n ho . Khi mïa hÌ nãng v kh«, chóng th−êng sinh ra trøng chèng chÞu ®−îc nãng ®Î trªn ®Êt hoÆc trøng cã cuèng d i. VÝ dô, lo i nhÖn ®Êt ch©n ®á Halotydeus destructor chÕt khi nhiÖt ®é cao, nh−ng trøng cña chóng ®−îc b¶o tån trong c¬ thÓ ® chÕt n y. C¸c lo i nhÖn h¹i c©y th−êng t×m n¬i Èn nÊp d−íi t¸n l¸, ®Î trøng chÞu nãng v nh÷ng trøng n y kh«ng në nÕu thêi tiÕt vÉn cßn qu¸ nãng. Lo i nhÖn n©u Bryobia rubrioculus sèng trªn c©y lín cã trøng qua ®«ng në v o mïa xu©n sau ®ã s¶n sinh ra hai thÕ hÖ råi sau ®ã ®Î trøng qua hÌ trªn c nh c©y mïa hÌ. Nh÷ng trøng n y kh«ng në c¶ khi nhiÖt ®é qu¸ nãng hoÆc khi nhiÖt ®é xuèng thÊp m tiÕp tôc qua ®«ng v në v o mïa xu©n n¨m sau. +NhiÖt ®é l yÕu tè ®−îc nghiªn cøu nhiÒu nhÊt v cã ¶nh h−ëng nhÊt ®Õn sù ph¸t triÓn cña nhÖn h¹i. NhiÖt ®é xuèng thÊp v o mïa ®«ng hay t¨ng cao v o mïa hÌ cã thÓ g©y chÕt h ng lo¹t. Tû lÖ phÇn tr¨m trøng qua ®«ng në phô thuéc nhiÒu v o nhiÖt ®é mïa xu©n. Mçi lo i cã kho¶ng nhiÖt ®é sinh sèng v nhiÖt ®é tèi thÝch kh¸c nhau. Sù gia t¨ng quÇn thÓ nhÖn tû lÖ thuËn víi nhiÖt ®é t¨ng. Cô thÓ mét tr−ëng th nh c¸i trong mét th¸ng ë nhiÖt ®é 15,5 0C cã thÓ sinh ra 20 con, ë 210C sinh ra 12000 con v ë nhiÖt ®é 26.50C con sinh ra l 13 000 000 (Jeppson v CTV 1975). Tuy vËy nÕu v−ît qu¸ giíi h¹n nhÖn kh«ng nh÷ng ngõng ®Î m cßn cã thÓ chÕt. M−a: m−a d i hoÆc m−a nÆng h¹t cã ¶nh h−ëng râ rÖt tíi sè l−îng nhÖn. Khi m−a, nhÖn th−êng chuyÓn xuèng d−íi t¸n l¸ hay tró ë nh÷ng n¬i m n−íc m−a kh«ng tíi ®−îc. L«ng trªn c©y l ®iÓm b¸m lý t−ëng cña nhÖn trong thêi gian m−a b o. Nh−ng m−a nÆng h¹t kÌm theo giã cã thÓ röa tr«i hÇu hÕt chóng khái c©y. Quan s¸t t¹i vïng chÌ Phó Thä nh÷ng Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình D ch h c và B o v th c v t……………….……..58
n¨m 1979-1983 thÊy r»ng m−a phïn d i ng y còng l m cho nhÖn bÞ chÕt nhiÒu nhÊt l ®èi víi nhãm nhÖn sèng trªn mÆt l¸ nh− nhÖn ®á h¹i chÌ Oligonychus coffeae. NgËp trong n−íc m−a 48 giê trøng P. ulmi vÉn ph¸t triÓn b×nh th−êng nh−ng c¸c giai ®o¹n ho¹t ®éng nh− nhÖn non v tr−ëng th nh kh«ng ¨n, kh«ng ®Î trøng v kh«ng lét x¸c v nh− vËy l m chóng gi¶m tèc ®é ph¸t triÓn (Herne, 1968) Thøc ¨n (c©y ký chñ): Nghiªn cøu chØ ra r»ng ®èi víi lo i nhÖn ®á h¹i t¸o, P. ulmi th× mËt ®é nhÖn, tèc ®é ph¸t triÓn cña nhÖn, sè l−îng trøng ®Î ra v tuæi thä cña chóng tû lÖ thuËn víi ®¹m tæng hîp trªn l¸ t¸o.Mèi quan hÖ gi÷a c©y v nhÖn h¹i l quan hÖ qua l¹i. Kh«ng ph¶i chØ cã lîi cho nhÖn h¹i ph¸t triÓn m c©y cßn cã nh÷ng c¬ chÕ b¶o vÖ l m gi¶m sù g©y h¹i cña nhÖn. Trong thùc tÕ, sù g©y h¹i cña nhÖn cã kh¸c nhau trong tõng bé ph©n cña c©y hay trong tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn. §é lín cña bóp c©y, kho¶ng c¸ch c¸c l«ng trªn l¸ v th©n c©y l m cho nhÖn h¹i cã thÓ di chuyÓn dÔ d ng hay kh«ng. C©y ® o l mét vÝ dô, khi l¸ cßn non c¸c tuyÕn nhùa ho¹t ®éng l m cho lo i nhÖn r¸m b¹c Aculus cormutus kh«ng cã kh¶ n¨ng tÊn c«ng trªn l¸. Nh−ng nh÷ng gièng ® o m tuyÕn nhùa n y kÐm ph¸t triÓn trªn l¸ th× lo i nhÖn n y tÊn c«ng l¸ ngay giai ®o¹n l¸ non g©y nªn c¸c ®èm m u v ng v l m cho mÐp l¸ ® o cong lªn phÝa trªn. Th«ng th−êng, nhÖn h¹i c©y sèng ë mÆt d−íi cña l¸, mÆt d−íi cuèng l¸, qu¶, trong bóp non, thËm chÝ nhiÒu lo i chóng cßn sèng trong u sÇn n¬i ®−îc b¶o vÖ rÊt tèt tr¸nh ®iÒu kiÖn bÊt lîi cña ngo¹i c¶nh nh− giã, m−a v sù tÊn c«ng cña kÎ thï tù nhiÖn. Qu¸ tr×nh x©m nhËp n¬i ë hoÆc n¬i g©y h¹i cña nhÖn cã c¸c b−íc sau: B−íc 1: Ph¸t t¸n nhê giã hoÆc c«n trïng r¬i xuèng c©y ký chñ. B−íc 2: Thö ®é thÝch hîp cña c©y ký chñ B−íc 3: Di chuyÓn ®Õn vÞ trÝ thÝch hîp B−íc 4: Ph¸t triÓn m¹nh quÇn thÓ, n¬i ë bÞ ¶nh h−ëng xÊu. B−íc 5: Ph¸t t¸n/Di chuyÓn sang n¬i ë míi Trong s¶n xuÊt, ®èi víi c¸c lo i nhÖn ®á v nhÖn tr¾ng h¹i c©y ít, ®Ëu ®ç, thêi gian tõ b−íc mét ®Õn b−íc 5 l trong kho¶ng 25-30 ng y. Sù ph©n bè cña nhÖn trong mét c©y th−êng dao ®éng kh«ng lín. §èi víi nh÷ng c©y ¨n qu¶ nh− c©y t¸o ë c¸c h−íng v ®é cao kh¸c nhau ph©n bè cña nhÖn kh«ng ®ång nhÊt. Sù kh¸c biÖt vÒ mËt ®é cã thÓ l do søc ®Î trøng cña chóng khi tÊn c«ng trªn c¸c l¸ cã ®é dinh d−ìng kh¸c nhau, ch¼ng h¹n khi dinh d−ìng trªn l¸ b¸nh tÎ søc ®Î trøng lu«n cao h¬n khi dinh d−ìng trªn l¸ gi (Watson, 1964). Tanigoshi (1975) còng ghi nhËn mËt ®é nhÖn ®á cao nhÊt trªn ngän c©y t¸o v thÊp nhÊt trªn c¸c l¸ gi . Trªn c©y khoai t©y, mËt ®é nhÖn tr¾ng cao nhÊt ë trªn c¸c l¸ thø 3-5 tÝnh tõ ®Ønh ngän trë xuèng (NguyÔn V¨n §Ünh, 1992). Tr¸i l¹i trªn c©y Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình D ch h c và B o v th c v t……………….……..59
s¾n, nhÖn ®á cã mËt ®é cao nhÊt l t¹i l¸ gi sau ®ã ®Õn l¸ b¸nh tÎ v thÊp nhÊt l trªn l¸ non (NguyÔn V¨n §Ünh, 1994). Sù ph©n bè nhÖn gi÷a c¸c c©y sù ph©n bè cña nhÖn gi÷a c¸c c©y l kh«ng ®ång ®Òu. §èi víi nhÖn h¹i s¾n trªn ®åi, mËt ®é nhÖn ë h−íng t©y bao giê còng cao h¬n ë h−íng ®«ng. NhÖn tr¾ng P. latus, th−êng g©y ch¸y ngän tõng ®¸m 2-3 tuÇn tr−íc khi c¶ ruéng bÞ ch¸y v nhÖn ®á h¹i chÌ Oligonychus coffeae g©y h¹i tõng v¹t chÌ råi sau ®ã míi lan hÕt c¶ n−¬ng chÌ (NguyÔn v¨n §Ünh 1994, NguyÔn Th¸i Th¾ng 2001). Nh÷ng thao t¸c n«ng nghiÖp thay ®æi b»ng c¸c kü thuËt tiªn tiÕn nh− c¶i t¹o gièng, t¨ng mËt ®é c©y trång, sö dông nhiÒu lo¹i chÊt ho¸ häc (ph©n bãn, thuèc trõ dÞch h¹i v chÊt ®iÒu ho sinh tr−ëng...) con ng−êi ® gia t¨ng ®−îc s¶n l−îng mét c¸ch ®¸ng kÓ. ChÝnh nh÷ng thao t¸c ®ã ® l m t¹o nh÷ng m«i tr−êng thuËn lîi cho nhiÒu lo i c«n trïng v nhÖn nhá ph¸t sinh g©y h¹i. Sù thay ®æi gièng l m thay ®æi mËt ®é nhÖn h¹i. Khi ®−a mét gièng míi, hoÆc canh t¸c ë mét khu vùc míi, nhãm b¾t måi v nhãm c¹nh tranh th−êng xuÊt hiÖn chËm h¬n v cã thÓ kh«ng ®ñ kh¶ n¨ng thÝch øng t¹i n¬i ë míi gièng nh− nhÖn h¹i. Trong m«i tr−êng ®éc canh, nhÖn h¹i th−êng ph¸t triÓn nhanh chãng tr−íc khi nhãm thiªn ®Þch cã thÓ khèng chÕ ®−îc chóng. RÊt khã cã thÓ ¸p dông mét c¸ch l©u bÒn biÖn ph¸p sinh häc ë m«i tr−êng ®éc canh. ë ViÖt Nam còng vËy, khi th©m canh cao, trång thuÇn b«ng, chÌ, cam chanh, nhÖn h¹i tõ nh÷ng lo i dÞch h¹i thø yÕu trë th nh lo i phæ biÕn v trong nhiÒu tr−êng hîp trë th nh lo i nguy hiÓm nhÊt (NguyÔn V¨n §Ünh 1994, NguyÔn Th¸i Th¾ng 2001). - Thuèc trõ s©u cã phæ t¸c dông réng tiªu diÖt c¸c lo i thiªn ®Þch nhÖn h¹i, v× thÕ trªn to n thÕ giíi cã hiÖn t−îng gia t¨ng sù g©y h¹i cña nhiÒu lo i nhÖn trªn c©y b«ng, c©y ¨n qu¶, rau m trªn ®ã th−êng ¸p dông nhiÒu thuèc trõ dÞch h¹i. KÕt qu¶ ®iÒu tra dÞch h¹i trªn c©y b«ng, c©y chÌ v c©y ¨n qu¶ ë n−íc ta cho thÊy trong vßng 10 n¨m trë l¹i ®©y, nhÖn ®á Tetranychus sp. ® trë th nh ®èi t−îng h¹i nguy hiÓm thø ba trªn c©y b«ng vô kh« sau bä trÜ Thrips tabaci, s©u ¨n l¸ Spodoptera exigua (Nguyªn Minh Tuyªn, 2000). Trªn c©y chÌ nhÖn ®á Oligonychus coffeae l mét trong ba lo i g©y h¹i quan träng nhÊt (NguyÔn Th¸i Th¾ng, 1999). Trªn c©y cam chanh, nhÖn r¸m v ng (Phyllocoptruta oleivora. cã t¸c h¹i ng y mét lín ngay c¶ ë ®ång b»ng s«ng Hång, n¬i m tr−íc ®©y bÖnh r¸m qu¶ Ýt xuÊt hiÖn (NguyÔn ThÞ Ph−¬ng, 1997 v NguyÔn ThÞ Ph−¬ng v NguyÔn V¨n §Ünh, 2000). Th«ng th−êng c©y trång xung quanh ®−êng ®i bÞ nhÖn g©y h¹i tr−íc v bÞ h¹i nÆng h¬n vÞ trÝ kh¸c. Nh÷ng h¹t bôi ®−êng n y cã thÓ l m chÕt vËt b¾t måi trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp, l m t¨ng qu¸ tr×nh tho¸t h¬i n−íc hoÆc Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình D ch h c và B o v th c v t……………….……..60
c¶n trë viÖc s¨n måi cña chóng. Ngo i ra h¹t bôi cã thÓ l ®iÓm tùa ®Ó nhÖn h¹i ch¨ng t¬, gióp cho chóng ph¸t triÓn nhanh h¬n. Th nh phÇn kÓ thï tù nhiªn cña nhÖn h¹i l¸ rÊt phong phó. Chóng bao gåm c¸c nhãm chÝnh sau: Vi sinh vËt, c«n trïng v nhÖn b¾t måi. 6. Ph−¬ng ph¸p DTDB èc b−¬u vµng Tõ mét ®èi t−îng ®−îc coi l ®éng vËt nhËp khÈu ®Ó nu«i, èc b−¬u v ng (OBV) ® trë th nh ®èi t−îng kiÓm dÞch nhãm II cña ViÖt Nam. (OBV) do sinh s¶n rÊt m¹nh, søc g©y h¹i lín, uy hiÕp nghiªm träng ®Õn s¶n xuÊt cam. Trong n¨m n¨m võa qua (1999 – 2003) OBV l 1 trong 9 nhãm dÞch h¹i quan trong nhÊt trªn c©y lóa trong c¶ n−íc. Trung b×nh h ng n¨m diÖn tÝch lóa c¶ n−íc bÞ h¹i l 128 402 ha v bÞ h¹i nÆng l 1338 ha, diÖn tÝch lóa bÞ h¹i ë miÒn Nam cao h¬n 3 lÇn lóa bÞ h¹i ë miÒn B¾c (h×nh…èc b−¬u v ng h¹i lóa.. OBV h¹i lóa kh«ng chØ ë c¸c vïng lóa ®ång b»ng m chóng cßn xuÊt hiÖn g©y h¹i kh¸ nÆng ®èi víi vïng lóa ë trung du miÒn nói nhu Lai Ch©u, L¹ng S¬n. DÞch èc b−u v ng th−êng diÔn ra sau c¸c ®ît ngËp lôt, ®©y l c¬ héi ®Ó èc b−u cã thÓ l©y lan v ph¸t t¸n tõ níi n y sang níi kh¸c hoÆc më réng vïng ph©n bè. §Ó dù b¸o dÞch èc b−¬u v ng ng−êi ta th−êng sö dông ph−¬ng ph¸p “§iÒu tra tiÕn ®é ph¸t dôc”. KÕt hîp sè liÖu ®iÒu tra víi sè liÖu nu«i vßng ®êi cña èc b−− v ng ®Ó dù ®o¸n sù ph¸t dÞch Thøc ¨n: L lo i ¨n thùc vËt v ¨n t¹p, OBV ¨n nhiÒu lo i thùc vËt sèng ë d−íi n−íc thËm chÝ mét sè lo¹i rau m u trång trªn c¹n gÇn ao hå. Thøc ¨n −a thÝch nhÊt cña chóng l bÌo tÊm (Lemna minor L.), X l¸ch (Latuca sativa L.), sau ®ã l bÌo c¸i (Pistia stratiotes L.), bÌo t©y (Eichhornia crassipes S.), l¸ ®u ®ñ (Carica papaya L.), l¸ m−íp (Luffa cylindrica L.) (Lª §øc §ång, 1997). §èi víi c©y lóa: giai ®o¹n m¹ non l thøc ¨n −a thÝch cña chóng nh−ng ®Õn khi lóa gi chóng ¨n rÊt Ýt. Khi ¨n, chóng c¾n ®øt gèc c©y m¹ hay lóa non råi lÊy miÖng nhai th©n hoÆc l¸ non, l m trôi c¶ ®¸m m¹ hay lóa non nhiÒu n¬i ph¶i gieo hoÆc x¹ 2 – 3 lÇn võa tèn thãc gièng l¹i võa chËm thêi vô. ¤c c ng lín t¸c h¹i c ng nhiÒu: lo¹i èc cã ®−êng kÝnh th©n 1 cm kh«ng g©y h¹i, lo¹i 2 – 3 cm (h¹t ng«) t¸c h¹i ® râ, mét con èc mét ng y ¨n hÕt 5,26 – 9,33 d¶nh lóa v khi èc 4 – 5 cm (qu¶ bãng b n) mét ng y cã thÓ ¨n h¹i 11,96 – 14,33 d¶nh lóa. §èi víi lóa gieo th¼ng trong 5 ng y 7 cÆp èc cã thÓ ¨n hÕt 1 m2. NÕu cã thøc ¨n thÝch hîp h¬n nh− bÌo tÊm, rong ®u«i chã, bÌo tæ ong th× sau khi cÊy 15 ng y t¸c h¹i cña OBV l kh«ng ®¸ng kÓ. Lóa cÊy sau 30 ng y t¸c h¹i cña èc l kh«ng ®¸ng kÓ. OBV vËn ®éng ch©m ch¹p b»ng c¸ch b¬i lê ®ê trong n−íc hoÆc bß trªn mÆt ®Êt Èm. Cã kh¶ n¨ng tù næi trªn mÆt n−íc hoÆc tù ch×m xuèng rÊt nhanh. ViÖc l©y lam m¹nh cña OBV trong thêi gian qua chÝnh l do kh©u Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình D ch h c và B o v th c v t……………….……..61
kiÓm dÞch kh«ng chÆt chÏ, tù con ng−êi mang ®Õn c¸c vïng ®¸t míi v quan träng h¬n c¶ l l©y lan theo dßng n−íc ch¶y. ë n−íc ta chóng cã mÆt kh¾p ®Êt n−íc, nh−ng nhiÒu nhÊt l vïng ®ång b»ng s«ng Cöu Long. Mét sè vïng ®Çm hoang, s«ng hå víi th¶m thùc vËt hoang d nhiÒu l n¬i sinh sèng v nguån l©y lan chÝnh OBV v o ruéng lóa. C¨n cø v o møc ®é g©y h¹i, cã thÓ chia ra 3 vïng ph©n bè cña OBV ë n−íc ta nh− sau: - Vïng th−êng xuyªn cã nguy c¬ g©y h¹i nÆng: §ã l c¸c tØnh ®ång b»ng s«ng Cöu Long, n¬i lóa s¹ l chñ yÕu, nguån OBV l¹i rÊt phong phó do th¶m thùc vËt hoang d¹i nhiÒu t¹i c¸c ®Çm, kªnh rach, rõng ngËp tù nhiªn v nguån tr«i d¹t sau c¸c ®ît lò. - Vïng cã nguy c¬ g©y h¹i nÆng nh−ng kh«ng th−êng xuyªn: Chñ yÕu l c¸c tØnh miÒn Trung, L¹ng S¬n, §iÖn Biªn, n¬i canh t¸c lóa gieo th¼ng hoÆc cÊy m¹ non l chÝnh. DÞch OBV phô thuéc v o chÕ ®é t−íi n−íc v nguån x©m nhËp tõ bªn ngo i - Vïng Ýt cã nguy c¬ bÞ g©y h¹i: L c¸c tØnh thuéc ®ång b»ng s«ng Hång v trung du miÒn nói phÝa B¾c. Do kh«ng cÊy m¹ non v trªn ®ång ruéng cã nhiÒu thøc ¨n kh¸c nh− bÌo, cá non. Tuy nhiªn nÕu cÊy m¹ non hoÆc gieo th¼ng, møc ®é g©y h¹i cña OBV sÏ vÉn cao (NguyÔn Tr−êng Th nh v CTV, 2004). Nghiªn cøu cña NguyÔn Tr−êng Th nh v CTV (2004) cho biÕt ng−ìng phßng trõ OBV ®−êng kÝnh 3 cm cho m¹ 10 ng y tuæi l 0, 65 con/m2. C©u hái «n tËp: C©u 1. Tr×nh b y ng¾n gän nh÷ng ph−¬ng ph¸p dù tÝnh dù b¸o s©u h¹i chÝnh trªn c©y trång nång nghiÖp. C©u 2. Tr×nh b y ph−¬ng ph¸p dù tÝnh dù b¸o s©u h¹i chÝnh trªn c©y trång nång nghiÖp b»ng c¸ch ®iÒu tra tiÕn ®é ph¸t dôc cña s©u. C©u 3. Tr×nh b y ph−¬ng ph¸p dù tÝnh dù b¸o s©u h¹i chÝnh trªn c©y trång nång nghiÖp theo sè liÖu thèng kª sinh häc cña s©u. C©u 4. Tr×nh b y ph−¬ng ph¸p dù tÝnh dù b¸o s©u h¹i chÝnh trªn c©y trång nång nghiÖp theo khÝ hËu ®å. C©u 5. Tr×nh b y ph−¬ng ph¸p dù tÝnh dù b¸o s©u h¹i chÝnh trªn c©y trång nång nghiÖp theo hiÖn t−îng häc. C©u 6. Tr×nh b y ng¾n gän c¸c ph−¬ng ph¸p dù tÝnh dù b¸o bÖnh h¹i chÝnh trªn c©y trång nång nghiÖp. C©u 7. Tr×nh b y ph−¬ng ph¸p dù tÝnh dù b¸o bÖnh h¹i chÝnh trªn c©y trång nång nghiÖp theo Tæng tÝch «n h÷u hiÖu. C©u 8. Tr×nh b y ng¾n gän c¸c ph−¬ng ph¸p dù tÝnh dù b¸o nhÖn nhá h¹i trªn c©y trång nång nghiÖp. C©u 9. Tr×nh b y ng¾n gän c¸c ph−¬ng ph¸p dù tÝnh dù b¸o èc b−¬u v ng h¹i lóa. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình D ch h c và B o v th c v t……………….……..62
Ch−¬ng 5. Thèng kª to¸n häc, m« h×nh ho¸ biÕn ®éng sè l−îng quÇn thÓ dÞch h¹i Sè l−îng cña mçi lo i c«n trïng trong tõng hÖ sinh th¸i th−êng xuyªn biÕn ®éng bëi t¸c ®éng cña nhiÒu yÕu tè h÷u sinh, v« sinh v c¸c tÝnh tr¹ng di truyÒn cña chóng. C¸c yÕu tè n y trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp ¶nh h−ëng ®Õn kh¶ n¨ng sinh s¶n, nhÞp ®iÖu sinh s¶n, nhÞp ®iÖu tö vong hay tèc ®é ph¸t triÓn c¸ thÓ cña tõng lo i c«n trïng. V nh− Nikolxki (1965) ® nãi: “BiÕn ®éng sè l−îng c«n trïng l sù tr¶ lêi thÝch nghi cña chñng quÇn s©u h¹i víi c¸c ®iÒu kiÖn cô thÓ, m trong c¸c ®iÒu kiÖn ®ã chñng quÇn tån t¹i”. Trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, biÕn ®éng sè l−îng cña mçi lo i c«n trïng l rÊt lín. §Ó m« t¶ ®−îc sù thay ®æi sè l−îng n y cña c«n trïng, chóng ta cÇn x©y dùng ®−îc nh÷ng m« h×nh c¬ b¶n vÒ sù biÕn ®éng sè l−îng trong chñng quÇn, v× ®ã l c¬ së cho c«ng t¸c dù tÝnh dù b¸o sù ph¸t sinh ph¸t triÓn cña chóng. 1. Kh¸i niÖm vÒ biÕn ®éng sè l−îng vµ ý nghÜa cña nã trong c«ng t¸c nghiªn cøu BÊt cø mét quÇn thÓ sinh vËt n o trong hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp còng ®Òu chÞu t¸c ®éng ®ång thêi cña nhiÒu yÕu tè. V× vËy, sè l−îng quÇn thÓ dÞch h¹i kh«ng thÓ duy tr× mét c¸ch æn ®Þnh, m thay ®æi liªn tôc (t¨ng hoÆc gi¶m) tuú thuéc v o møc ®é t¸c ®éng cña yÕu tè t−¬ng øng. Sù biÕn ®æi sè l−îng th−êng xuyªn c¶u quÇn thÓ l m cho chóng ta kh«ng chØ chó ý tíi sè l−îng v th nh phÇn c¶u quÇn thÓ trong tõng thêi ®iÓm, m ®ång thêi cßn ph¶i chó ý tíi c¶ chiÒn h−íng biÕn ®æi cña quÇn thÓ (Vò Quang C«n, 2000). V× vËy, khi t¸c ®éng lªn quÇn thÓ bÊt cø mét biÖn ph¸p nhá n o còng cÇn cã sù lùa chän chÝn ch¾n. Nh÷ng nghiªn cøu vÒ c«n trïng ® cho chóng ta hiÓu biÕt cÆn kÏ vÒ sù biÕn ®éng cña quÇn thÓ. Song viÖc x¸c ®Þnh nguyªn nh©n v hiÖu qu¶ cña biÕn ®éng sè l−îng l mét vÊn ®Ò khã. Víi møc ®é n o ®ã, sù biÕn ®æi sè l−îng c«n trïng cßn phô thuéc v o sù biÕn ®æi cña c¸c tÝnh tr¹ng di truyÒn m chóng quyÕt ®Þnh søc sèng cña chñng quÇn. Nh÷ng quy luËt biÕn ®éng sè l−îng c¸c thÓ cña c«n trïng l mét trong nh÷ng vÊn ®Ò trung t©m cña sinh th¸i häc hiÖn ®¹i. Nã kh«ng chØ cã ý nghÜa to lín vÒ mÆt lý luËn m c¶ vÒ mÆt thùc tiÔn. Trong c«n trïng häc thùc nghiÖm, vÊn ®Ò ®ã l¹i c ng trë nªn quan träng, v× qua ®ã ng−êi ta cã thÓ nhËn ®Þnh v dù tÝnh ®−îc thêi vô sinh s¶n bïng ph¸t cña nh÷ng c«n trïng cã h¹i cho kinh tÕ n«ng nghiÖp. ë nhiÒu lo i c«n trïng, th−êng x¶y ra hiÖn t−în tn ®ît sinh s¶n h ng lo¹t. HiÖn t−îng n y ® ®−îc nhiÒu nh khoa häc nghiªn cøu v x¸c ®Þnh r»ng, sù t¨ng hay gi¶m sè l−îng c«n trïng trong chñng quÇn th−êng x¶y ra cã tÝnh chu kú, ®ång thêi mËt ®é cña chñng quÇn sau khi sinh s¶n h ng lo¹t l¹i gi¶m Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình D ch h c và B o v th c v t……………….……..63