Giáo trình Dinh dưỡng trẻ em: Phần 2 - BS Lê Mai Hoa

Chia sẻ: Bin Bin | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:107

Thêm vào BST

Báo xấu

415
lượt xem 115
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tiếp nối phần 1, phần 2 của cuốn Giáo trình Dinh dưỡng trẻ em gồm 4 chương còn lại. Nội dung của 4 chương giới thiệu đến người học các kiến thức cơ bản về dinh dưỡng trẻ em tuổi nhà trẻ - mẫu giáo, một số bệnh thường gặp ở trẻ em do dinh dưỡng không hợp lí, dinh dưỡng giúp điều trị một số bệnh nhiễm khuẩn thường gặp ở trẻ em, hoạt động dinh dưỡng trong công tác chăm sóc sức khỏe ban đầu cho trẻ em. Cuối mỗi phần đều có câu hỏi ôn tập để củng cố kiến thức.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Dinh dưỡng trẻ em: Phần 2 - BS Lê Mai Hoa

Ch−¬ng III Dinh d−ìng trÎ em tuæi nhµ trÎ, mÉu gi¸o I - §¹i c−¬ng vÒ dinh d−ìng ®èi víi trÎ em 1. TÇm quan träng cña dinh d−ìng ®èi víi trÎ em C¬ thÓ trÎ em lµ c¬ thÓ ®ang lín vµ ®ang tr−ëng thµnh, kh¸i niÖm lín chØ sù t¨ng vÒ kÝch th−íc, bao gåm sù ph¸t triÓn vÒ thÓ chÊt. Kh¸i niÖm tr−ëng thµnh chØ sù hoµn thiÖn vÒ cÊu t¹o, chøc n¨ng, bao gåm c¶ sù ph¸t triÓn vÒ t©m thÇn, vËn ®éng. VÒ mÆt sinh häc, sù lín vµ tr−ëng thµnh cña c¬ thÓ ®ßi hái ph¶i ®−îc cung cÊp ®Çy ®ñ n¨ng l−îng, c¸c chÊt dinh d−ìng vµ chÊt xóc t¸c ®Ó kiÓm so¸t sù biÖt ho¸, t¨ng kÝch th−íc sè l−îng tÕ bµo... NÕu thiÕu dinh d−ìng, c¬ thÓ sÏ chËm lín, chËm ph¸t triÓn. KÐo dµi t×nh tr¹ng trªn dÉn ®Õn sôt c©n, tiªu hao tæ chøc vµ suy dinh d−ìng. Ng−îc l¹i, nÕu thõa dinh d−ìng sÏ lµm t¨ng nguy c¬ m¾c c¸c bÖnh bÐo ph×, tim m¹ch, huyÕt ¸p,... V× vËy, dinh d−ìng hîp lý lµ vÊn ®Ò v« cïng cÇn thiÕt ®èi víi søc khoÎ trÎ em. ViÖc cung cÊp ®Çy ®ñ c¸c yÕu tè dinh d−ìng cho c¬ thÓ trÎ em phô thuéc vµo hai vÊn ®Ò: Thø nhÊt: KiÕn thøc hiÓu biÕt cña c¸c bËc cha mÑ, nh÷ng ng−êi lµm c«ng t¸c nu«i d¹y trÎ vÒ nhu cÇu dinh d−ìng trÎ em, nu«i con b»ng s÷a mÑ, chÕ ®é ¨n bæ sung hîp lý,... Thø hai: Sù cung cÊp thøc ¨n cho trÎ em bao gåm sè l−îng, chÊt l−îng thøc ¨n ®Ó ®¸p øng nhu cÇu c¬ b¶n vÒ dinh d−ìng cho trÎ em. Mét ®øa trÎ b×nh th−êng, ®−îc nu«i d−ìng ®Çy ®ñ vµ hîp lý sau 6 th¸ng sÏ t¨ng gÊp hai lÇn, sau mét n¨m sÏ t¨ng gÊp 3 lÇn, sau 2 n¨m t¨ng gÊp 4 lÇn so víi c©n nÆng lóc míi sinh. Sau ®ã, mçi n¨m trÎ t¨ng kho¶ng 2kg. VÒ chiÒu cao, trÎ s¬ sinh cã chiÒu cao trung b×nh 49-50cm, ®Õn 1 tuæi chiÒu cao t¨ng gÊp 1,5 lÇn so víi lóc míi sinh kho¶ng 75cm, sau ®ã trung b×nh 1 n¨m trÎ t¨ng tõ 5-7cm/n¨m cho tíi lóc dËy th×. Bé x−¬ng vµ c¬ h×nh thµnh, ph¸t triÓn tõ thêi kú bµo thai, vÉn tiÕp tôc ph¸t triÓn m¹nh mÏ sau khi sinh. Nhê ®ã trÎ thay ®æi dÇn h×nh d¸ng, c¬ thÓ c©n ®èi dÇn, c¸c vËn ®éng cña trÎ ngµy cµng phong phó, khÐo lÐo. Sù myelin ho¸ c¸c sîi thÇn kinh, kiÓm so¸t vËn ®éng tù ®éng hoµn thiÖn vµo kho¶ng 3-4 tuæi. Sù ph¸t triÓn cña n·o b¾t ®Çu tõ thêi kú bµo thai, sau khi sinh tiÕp tôc ph¸t triÓn nhanh, ®Õn 2 tuæi ®¹t 75%, ®Õn 5-6 tuæi ®¹t 90% khèi l−îng n·o ng−êi lín. Tõ 0-5 tuæi lµ thêi kú hoµn chØnh hÖ thèng thÇn kinh trung −¬ng vµ vá n·o, quyÕt ®Þnh n¨ng lùc trÝ tuÖ t−¬ng lai cña trÎ. Do ®ã, dinh d−ìng hîp lý, ch¨m sãc, gi¸o dôc cã khoa häc sÏ t¹o ®iÒu kiÖn tèt cho trÎ ph¸t triÓn vµ tr−ëng thµnh, gãp phÇn quan träng trong viÖc t¹o ra mét thÕ hÖ mÇm non khoÎ m¹nh, th«ng minh, x©y dùng ®Êt n−íc trong t−¬ng lai. Tõ l©u, c¸c nhµ khoa häc ®· chøng minh 75
®−îc ¶nh h−ëng vµ mèi quan hÖ qua l¹i chÆt chÏ gi÷a dinh d−ìng, søc khoÎ vµ sù ph¸t triÓn nh− sau (h×nh 3.1): ph¸t triÓn Dinh d−ìng søc kháe H×nh 3.1. S¬ ®å quan hÖ gi÷a dinh d−ìng, søc khoÎ vµ sù ph¸t triÓn 2. T×nh tr¹ng dinh d−ìng cña trÎ em trªn thÕ giíi vµ ViÖt Nam 2.1. T×nh h×nh dinh d−ìng cña trÎ em trªn thÕ giíi HiÖn nay trªn thÕ giíi, ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn vµ c¸c n−íc chËm ph¸t triÓn, t×nh tr¹ng trÎ em bÞ m¾c c¸c bÖnh do thiÕu dinh d−ìng cã tû lÖ cao. C¸c bÖnh nµy ®· ¶nh h−ëng tíi sù ph¸t triÓn thÓ chÊt, trÝ tuÖ cña trÎ. Héi nghÞ dinh d−ìng quèc tÕ häp ë R«ma th¸ng 12 n¨m 1992 −íc tÝnh 20% d©n sè c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn l©m vµo c¶nh thiÕu ®ãi, 192 triÖu trÎ em suy dinh d−ìng do thiÕu protein vµ n¨ng l−îng, thiÕu nhiÒu c¸c chÊt vi l−îng: 40 triÖu ng−êi thiÕu vitamin A; 2000 triÖu ng−êi thiÕu m¸u thiÕu s¾t; 1000 triÖu ng−êi thiÕu ièt; 19% trÎ s¬ sinh c©n nÆng d−íi 2500g (ë c¸c n−íc ph¸t triÓn lµ 6%); 120/1000 trÎ d−íi 5 tuæi tö vong liªn quan tíi suy dinh d−ìng (ë c¸c n−íc ph¸t triÓn lµ 20/1000). Ng−îc l¹i, víi t×nh tr¹ng thiÕu dinh d−ìng ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn th× ë c¸c n−íc ph¸t triÓn cã nÒn kinh tÕ cao, trÎ em dÔ bÞ m¾c c¸c bÖnh thõa dinh d−ìng do ¨n qu¸ nhiÒu thøc ¨n cã chÊt l−îng cao. HËu qu¶ cña sù thõa dinh d−ìng sÏ g©y bÖnh bÐo ph× lµ nguyªn nh©n g©y nªn c¸c bÖnh x¬ v÷a ®éng m¹ch, cao huyÕt ¸p, ®¸i ®−êng, thiÓu n¨ng tim m¹ch,... lµ nguyªn nh©n dÉn tíi gi¶m tuæi thä. VÝ dô: Møc tiªu thô n¨ng l−îng ë ViÔn §«ng 2300 calo, ch©u ¢u: 3000 calo, Mü: 3100 calo, óc: 3200 calo, ë Ph¸p: 20% d©n sè bÞ bÐo ph×. 2.2. T×nh h×nh dinh d−ìng cña trÎ em ViÖt Nam Do ®Êt n−íc ph¶i tr¶i qua nhiÒu n¨m chiÕn tranh, tr×nh ®é kinh tÕ cßn thÊp kÐm, tû lÖ d©n sè t¨ng cao vµ sù hiÓu biÕt vÒ dinh d−ìng trong nh©n d©n cßn kÐm, v× vËy ë n−íc ta trÎ em bÞ m¾c bÖnh suy dinh d−ìng cao. Nguyªn nh©n cña bÖnh nµy lµ do khÈu phÇn ¨n thiÕu n¨ng l−îng, thiÕu protein vµ thiÕu lipit. 76
Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, mÆc dï ®Êt n−íc ®· ®¹t ®−îc nh÷ng thµnh tùu ®¸ng kÓ trong viÖc gi¶m tû lÖ tö vong s¬ sinh vµ trÎ nhá, nh−ng tû lÖ trÎ em d−íi 5 tuæi bÞ bÖnh do thiÕu c¸c chÊt dinh d−ìng cßn cao. Theo kÕt qu¶ cña c¸c cuéc ®iÒu tra gÇn ®©y cña ViÖn Dinh d−ìng, n¨m 2000 lµ: 33,8% trÎ em d−íi 5 tuæi bÞ suy dinh d−ìng, tû lÖ thiÕu n¨ng l−îng tr−êng diÔn ë phô n÷ tuæi sinh ®Î lµ: 23,8% ë thµnh thÞ, 27,4% ë n«ng th«n, thiÕu vitamin A chñ yÕu lµ thÓ tiÒn l©m sµng: 10,8% ë trÎ em vµ trªn 30% ë bµ mÑ nu«i con bó (hµm l−îng Retinon huyÕt thanh thÊp h¬n 0,70µmol/lit); tû lÖ thiÕu m¸u, thiÕu s¾t ë trÎ em: 34,1%, ë phô n÷ cã thai 32,3%, cßn h¬n 1/4 trÎ em tuæi häc ®−êng bÞ b−íu cæ ë c¸c møc ®é kh¸c nhau. ë c¸c vïng ®« thÞ: Hµ Néi, thµnh phè Hå ChÝ Minh, c¨n bÖnh bÐo ph× ë trÎ em cã xu h−íng gia t¨ng do t×nh tr¹ng thõa dinh d−ìng. Theo sè liÖu ®iÒu tra cña ViÖn Dinh d−ìng, n¨m 2000: tû lÖ bÐo ph× cña trÎ tõ 4-5 tuæi ë thµnh phè Hå ChÝ Minh: 2,5%, Hµ Néi: trªn 1%, nhãm 6-11 tuæi ë thµnh phè Hå ChÝ Minh: 12%, ë Hµ Néi: 4%. Nguyªn nh©n chÝnh cña t×nh h×nh trªn lµ do cha mÑ thiÕu kiÕn thøc nu«i con, do c¸ch ch¨m sãc vµ thãi quen nu«i con kh«ng ®óng, do thiÕu ¨n ë c¸c hé nghÌo, thiÕu c¸c dÞch vô y tÕ ch¨m sãc cho c¸c ng−êi mÑ vµ trÎ em, vÖ sinh m«i tr−êng kÐm,... §Ó kh¾c phôc t×nh tr¹ng dinh d−ìng kh«ng hîp lý phæ biÕn hiÖn nay, cÇn c¶i tiÕn c¬ cÊu b÷a ¨n cho trÎ, song cÇn biÕt c¸ch chÕ biÕn ®Ó trÎ dÔ ¨n, ¨n ngon, dÔ hÊp thu. 3. ChiÕn l−îc quèc gia vÒ dinh d−ìng giai ®o¹n 2001-2010 Ngµy 22/2/2001, Thñ t−íng ChÝnh phñ ®· phª duyÖt "ChiÕn l−îc quèc gia vÒ dinh d−ìng" tõ n¨m 2001 ®Õn n¨m 2010 víi môc tiªu lµ: - §¶m b¶o ®Õn n¨m 2010, t×nh tr¹ng dinh d−ìng cña nh©n d©n ®−îc c¶i thiÖn râ rÖt, c¸c gia ®×nh tr−íc hÕt lµ trÎ em vµ bµ mÑ ®−îc nu«i d−ìng vµ ch¨m sãc hîp lý, b÷a ¨n cña ng−êi d©n ë tÊt c¶ c¸c vïng ®ñ h¬n vÒ sè l−îng, c¶i thiÖn h¬n vÒ chÊt l−îng, b¶o ®¶m vÒ an toµn vÖ sinh. - H¹n chÕ c¸c vÊn ®Ò søc khoÎ míi n¶y sinh cã liªn quan tíi dinh d−ìng. Cô thÓ lµ vµo n¨m 2010 sÏ: - Gi¶m tû lÖ suy dinh d−ìng c©n nÆng theo tuæi ë trÎ em d−íi 5 tuæi cßn d−íi 25% vµo n¨m 2005 vµ d−íi 20% vµo n¨m 2010, tû lÖ trÎ s¬ sinh c©n nÆng d−íi 2500g gi¶m cßn 7% vµo n¨m 2005 vµ 6% vµo n¨m 2010, gi¶m tû lÖ thiÕu n¨ng l−îng tr−êng diÔn ë phô n÷ tuæi sinh ®Î tÝnh chung toµn quèc mçi n¨m gi¶m 1%; tû lÖ trÎ em d−íi 5 tuæi thõa c©n d−íi 5%. - Gi¶i quyÕt vÒ c¬ b¶n t×nh tr¹ng thiÕu vitamin A, thiÕu ièt vµ gi¶m ®¸ng kÓ t×nh tr¹ng thiÕu m¸u dinh d−ìng. - C¸c gi¶i ph¸p: + Gi¸o dôc vµ phæ cËp kiÕn thøc dinh d−ìng cho toµn d©n, ®µo t¹o vµ ph¸t triÓn nguån nh©n lùc. + Phßng chèng suy dinh d−ìng protein - n¨ng l−îng ë trÎ em vµ bµ mÑ. + Phßng chèng thiÕu vi chÊt dinh d−ìng. 77
+ Dinh d−ìng hîp lý vµ phßng chèng c¸c bÖnh m·n tÝnh liªn quan ®Õn dinh d−ìng. + Thùc phÈm vµ ®¶m b¶o chÊt l−îng vÖ sinh an toµn thùc phÈm. + §¶m b¶o an ninh thùc phÈm hé gia ®×nh. + ChÝnh s¸ch dinh d−ìng, phèi hîp liªn ngµnh vµ x· héi ho¸ c«ng t¸c dinh d−ìng. + Theo dâi, ®¸nh gi¸, gi¸m s¸t c¸c môc tiªu dinh d−ìng. ii - dinh d−ìng cho trÎ em tuæi nhµ trÎ, mÉu gi¸o 1. Nguyªn t¾c chung nu«i trÎ d−íi 6 tuæi (d−íi 72 th¸ng) - Thøc ¨n cho trÎ ph¶i tõ mÒm ®Õn cøng, tõ lo·ng ®Õn ®Æc, tõ Ýt ®Õn nhiÒu (nhÊt lµ trÎ d−íi 3 tuæi). ChÕ biÕn phï hîp víi ®Æc ®iÓm sinh lý vµ kh¶ n¨ng tiªu ho¸ cña trÎ (c¬m mÒm, dÎo, thøc ¨n chÝn mÒm,...). - Cho trÎ ¨n nhiÒu b÷a ®Ó ®¶m b¶o nhu cÇu dinh d−ìng, v× d¹ dµy cña trÎ cßn nhá. Phèi hîp nhiÒu lo¹i thøc ¨n ®Ó b÷a ¨n ®ñ chÊt vµ c©n ®èi. B÷a ¨n cña trÎ lµ b÷a ¨n phèi hîp gåm nhiÒu lo¹i thùc phÈm: g¹o, thÞt, c¸, trøng, s÷a, ®Ëu, ®ç, dÇu, mì, rau cñ, qu¶ t−¬i,... - Th−êng xuyªn thay ®æi thùc phÈm vµ c¸ch chÕ biÕn mãn ¨n ®Ó trÎ ¨n ngon miÖng vµ ¨n hÕt suÊt, song l−¬ng thùc, thùc phÈm thay thÕ cÇn ph¶i ®¶m b¶o t−¬ng ®−¬ng. - Khi thay ®æi mãn ¨n ph¶i tËp cho trÎ quen dÇn, tr¸nh thay ®æi ®ét ngét vµ kh«ng cho trÎ ¨n nhiÒu mãn l¹ cïng mét lóc, v× søc ®Ò kh¸ng cña trÎ cßn yÕu, sù thÝch nghi víi thøc ¨n l¹ ch−a cao. - H¹n chÕ ¨n nhiÒu ®−êng, tuyÖt ®èi kh«ng ¨n kÑo, b¸nh tr−íc b÷a ¨n. - Kh«ng nªn cho trÎ ¨n m× chÝnh v× kh«ng cã chÊt dinh d−ìng l¹i kh«ng cã lîi. - CÇn ph¶i chó ý tíi vÖ sinh thùc phÈm vµ vÖ sinh trong ¨n uèng ®Ó ®Ò phßng tr¸nh nhiÔm khuÈn vµ bÖnh ®−êng ruét ë trÎ. - CÇn cho trÎ uèng ®ñ n−íc. TrÎ cµng bÐ cµng cÇn ®ñ n−íc. N−íc uèng cña trÎ cÇn ®un s«i kü. Mïa ®«ng cho trÎ uèng n−íc Êm, mïa hÌ uèng n−íc m¸t. - RÌn luyÖn cho trÎ cã néi quy tèt trong ¨n uèng: ¨n ®óng giê, ¨n nãng, hîp vÖ sinh, s¹ch sÏ. Kh«ng la m¾ng vµ ph¹t trÎ tr−íc vµ trong khi ¨n. Kh«ng b¾t Ðp trÎ ¨n khi trÎ kh«ng muèn ¨n. 2. Dinh d−ìng cho trÎ em d−íi 12 th¸ng tuæi (d−íi 1 tuæi) TrÎ em d−íi 1 tuæi cã sù ph¸t triÓn rÊt nhanh. Khi trÎ ®−îc mét tuæi, c©n nÆng cña trÎ t¨ng gÊp 3 lÇn so víi lóc míi ®Î. Do vËy, cÇn ®¸p øng cho trÎ ®Çy ®ñ c¸c chÊt dinh d−ìng vÒ protein, lipit, gluxit, c¸c vitamin vµ muèi kho¸ng. TÝnh theo c©n nÆng, nhu cÇu ë trÎ em cao h¬n nhiÒu so víi ng−êi lín. Song bé m¸y tiªu ho¸ ë trÎ em ch−a hoµn chØnh, sè l−îng vµ chÊt l−îng men tiªu ho¸ ch−a ®Çy ®ñ, do ®ã trÎ em rÊt dÔ bÞ rèi lo¹n tiªu hãa do bÊt cø sai lÇm nhá nµo vÒ ¨n uèng. §Ó c¬ thÓ trÎ em ph¸t triÓn tèt, ®Ò phßng ®−îc c¸c bÖnh tËt, cÇn biÕt c¸ch dinh d−ìng hîp lý. 78
2.1. Ph−¬ng ph¸p dinh d−ìng ®èi víi trÎ em cã ®ñ s÷a mÑ S÷a mÑ lµ lo¹i thøc ¨n tèt nhÊt cña trÎ d−íi 1 tuæi mµ kh«ng cã lo¹i thøc ¨n nµo s¸nh kÞp, kÓ c¶ c¸c lo¹i thøc ¨n ®−îc chÕ biÕn ë c¸c n−íc tiªn tiÕn. 2.1.1. Gi¸ trÞ dinh d−ìng cña s÷a mÑ S÷a mÑ cã ®ñ n¨ng l−îng vµ c¸c chÊt dinh d−ìng cÇn thiÕt cho sù ph¸t triÓn c¬ thÓ trÎ em. a) S÷a non S÷a mÑ ®−îc tiÕt ra ngay sau khi ®Î trong vßng 1 tuÇn ®Çu gäi lµ s÷a non, tõ tuÇn thø 2 trë ®i gäi lµ s÷a th−êng. S÷a non cã mµu h¬i vµng vµ s¸nh, mµu vµng lµ do trong s÷a cã nhiÒu vitamin A, s÷a non chøa nhiÒu n¨ng l−îng vµ protein (tû lÖ cao h¬n so víi s÷a th−êng). Ngoµi ra, trong s÷a non cßn chøa c¸c yÕu tè miÔn dÞch, cã t¸c dông b¶o vÖ c¬ thÓ gióp trÎ s¬ sinh chèng l¹i mét sè bÖnh nhiÔm trïng. TrÎ bó s÷a non t¨ng tiÕt ph©n su, rót ng¾n giai ®o¹n vµng da. Sè l−îng s÷a non th−êng Ýt song tho¶ m·n nhu cÇu trÎ s¬ sinh. ChÝnh v× s÷a non tèt nh− vËy nªn ng−êi mÑ cÇn cho con bó sím ngay sau khi ®Î kho¶ng nöa giê, cho trÎ bó khi s÷a ch−a xuèng ®Ó kÝch thÝch sù tiÕt s÷a, chø kh«ng chê s÷a xuèng råi míi cho trÎ bó. Nh÷ng tuÇn sau, s÷a mÑ trë nªn tr¾ng ®ôc vµ sè l−îng nhiÒu h¬n gäi lµ s÷a th−êng, trong mét ngµy trung b×nh mét ng−êi mÑ cã thÓ tiÕt ra 600-800ml s÷a. S¸u th¸ng sau khi ®Î, l−îng s÷a gi¶m dÇn vµ ta cã thÓ cho trÎ ¨n thªm c¸c lo¹i thøc ¨n bæ sung. Trong 4-6 th¸ng ®Çu, s÷a mÑ lµ thøc ¨n, n−íc uèng tèt nhÊt, hoµn chØnh nhÊt, thÝch hîp nhÊt ®èi víi trÎ em, h¬n bÊt kú lo¹i thøc ¨n nµo kh¸c. b) So s¸nh s÷a mÑ víi s÷a bß (b¶ng 3.1) B¶ng 3.1. Gi¸ trÞ dinh d−ìng toµn phÇn trong 100ml Thµnh phÇn S÷a mÑ S÷a bß N¨ng l−îng (kcal) 63 77 Protein (g) 1,5 3,3 Lipit 3,7 3,8 Lactoz¬ 7 4,8 Vitamin A 53 34 (microgam) Vitamin B1 (mg) 0,16 0,42 Vitamin C 4,3 1,8 Fe (mg) 0,15 0,10 Ca (mg) 33 125 NÕu nh×n vµo sè l−îng th× ta thÊy nhiÒu chÊt ë s÷a bß cao h¬n s÷a mÑ. Song sù tiªu ho¸ c¸c chÊt ë s÷a mÑ l¹i tèt h¬n, v× tû lÖ tiªu hãa vµ hÊp thu c¸c chÊt ë s÷a mÑ cao h¬n tû lÖ hÊp thu c¸c chÊt ë s÷a bß. XÐt tõng chÊt: 79
- Protein trong s÷a mÑ d−íi t¸c dông cña men tiªu ho¸ sÏ vãn l¹i thµnh nh÷ng h¹t cã ph©n tö nhá, dÔ tiªu ho¸ h¬n protein ë s÷a bß (v× ®a sè protein cña s÷a bß lµ casein sÏ vãn l¹i thµnh nh÷ng côc s÷a ®Æc khã tiªu h¬n). §¹m trong s÷a mÑ ®−îc tiªu ho¸ mét phÇn ë d¹ dµy, nh−ng ®¹m ë s÷a bß ph¶i xuèng ruét non míi ®−îc hÊp thu. - Lipit: Lipit trong s÷a mÑ cã nhiÒu axit bÐo ch−a no nªn dÔ hÊp thu vµ cÇn thiÕt cho sù ph¸t triÓn cña trÎ (s÷a bß cã nhiÒu axit bÐo no). Ngoµi ra, trong s÷a mÑ cã men lipaza, kh¶ n¨ng thuû ph©n chÊt bÐo cña lipaza cã trong s÷a mÑ m¹nh h¬n trong s÷a bß 15-20 lÇn, do vËy lipit cña s÷a mÑ cã tû lÖ hÊp thu cao h¬n. Do s÷a bß chËm tiªu, thêi gian l−u trong d¹ dµy l©u nªn trÎ kh«ng cã c¶m gi¸c mau ®ãi. TrÎ ®−îc nu«i d−ìng b»ng s÷a bß th−êng bÞ t¸o bãn, ph©n sÏ ®Æc vµ cøng h¬n so víi trÎ nu«i b»ng s÷a mÑ. - Lactoz¬: L−îng ®−êng lactoz¬ trong s÷a mÑ nhiÒu h¬n s÷a bß vµ ë trong ruét, chñ yÕu lµ β-lactoz¬, nã kÝch thÝch sù ph¸t triÓn cña c¸c vi khuÈn cã lîi vµ lÊn ¸t sù sinh s¶n cña c¸c vi khuÈn g©y bÖnh. S÷a bß chøa nhiÒu lactoz¬ lµ m«i tr−êng tèt cho vi khuÈn cã h¹i ho¹t ®éng, v× vËy trÎ th−êng bÞ rèi lo¹n tiªu ho¸. - Vitamin: S÷a mÑ cã ®ñ c¸c vitamin cÇn thiÕt cho trÎ: A, D, C, B2. Trong vµi th¸ng ®Çu, l−îng vitamin D, C cßn thÊp nªn cÇn cho trÎ uèng n−íc qu¶, hoÆc ¨n qu¶ nghiÒn sím (tõ 2 th¸ng) vµ cho trÎ t¾m n¾ng. ChÝnh v× vËy, trÎ bó s÷a mÑ phßng chèng ®−îc bÖnh kh« m¾t, cßi x−¬ng. - Muèi kho¸ng: Canxi trong s÷a mÑ Ýt h¬n nh−ng cã tû lÖ hÊp thu tèt h¬n s÷a bß. Do thµnh phÇn muèi kho¸ng trong s÷a mÑ phï hîp víi nhu cÇu cña trÎ, nªn trÎ bó s÷a mÑ Ýt bÞ cßi x−¬ng vµ thiÕu m¸u. Ngoµi ra s÷a mÑ cßn cã c¸c hoocm«n, nhiÒu men vµ kh¸ng thÓ gióp cho trÎ t¨ng c−êng ®−îc søc ®Ò kh¸ng, chèng l¹i ®−îc mét sè bÖnh vµ trÎ Ýt bÞ c¸c bÖnh tiªu ch¶y, bÖnh h« hÊp, Ýt bÞ dÞ øng, chµm,... h¬n trÎ ¨n s÷a bß. 2.1.2. Sinh lý cña sù bµi tiÕt s÷a Sau khi ®Î, s÷a mÑ ®−îc t¹o ra do c¬ chÕ ph¶n x¹, trÎ bó s÷a mÑ sÏ kÝch thÝch tuyÕn yªn s¶n xuÊt prolactin vµ oxitoxin. Prolactin lµ néi tiÕt tè cña thuú tr−íc tuyÕn yªn cã t¸c dông kÝch thÝch nh÷ng tÕ bµo ë tuyÕn vó, g©y tiÕt s÷a. Oxitoxin lµ néi tiÕt tè cña thuú sau tuyÕn yªn t¸c ®éng vµo nh÷ng tÕ bµo xung quanh tuyÕn vó ®Ó s÷a ch¶y vµo èng dÉn s÷a ra ngoµi. Ph¶n x¹ nµy dÔ bÞ ¶nh h−ëng nÕu ng−êi mÑ bÞ chÊn ®éng tinh thÇn, lo l¾ng, mÖt mái. TrÎ bó mÑ kh«ng chØ lµ qu¸ tr×nh hót s÷a mét c¸ch ®¬n gi¶n mµ lµ sù b¾t ®Çu mét qu¸ tr×nh diÔn biÕn phøc t¹p, trong ®ã hÖ thÇn kinh ®ãng vai trß hÕt søc quan träng. Nh÷ng yÕu tè t¸c ®éng ®Õn t©m lý nh− lêi nãi tin cËy vµ ªm dÞu cña c¸n bé y tÕ, viÖc tæ chøc ch¨m sãc s¶n phô vµ trÎ s¬ sinh tèt, kÕt hîp víi sù ch¨m sãc cña gia ®×nh kh«ng nh÷ng lµm cho ng−êi mÑ yªn t©m mµ cßn gióp cho ng−êi mÑ tiÕt ra nhiÒu s÷a. 80
2.1.3. Duy tr× nguån s÷a mÑ cho trÎ bó Nh÷ng bµ mÑ cã ®Çy ®ñ søc khoÎ, hÖ thÇn kinh th¨ng b»ng vµ cã sù chuÈn bÞ ®Çy ®ñ lµ c¬ së tèt cho sù t¹o s÷a. Ng−êi mÑ cÇn ph¶i biÕt c¸ch gi÷ g×n vÖ sinh 2 bÇu vó ®Ó tr¸nh sù ø ®äng s÷a g©y viªm vó, ¸pxe vó nh−: - Ngay tõ khi cã thai nÕu ®Çu vó tôt vµo trong th× hµng ngµy ph¶i xoa bãp vó vµ kÐo ®Çu vó ra, th−êng xuyªn kiÓm tra ®Çu vó vµ röa s¹ch Ýt nhÊt mét lÇn trong ngµy, kh«ng nªn röa ®Çu vó b»ng xµ phßng hoÆc cån sÏ lµm kh« da, dÔ nøt ®Çu vó vµ dÔ bÞ nhiÔm khuÈn. Khi bÞ nøt ®Çu vó, hoÆc t¾c tia s÷a cÇn tÝch cùc v¾t s÷a b»ng tay, hoÆc b¬m hót s÷a. NÕu ®Çu vó bÞ nøt nhÑ vÉn cho trÎ bó, cã thÓ b«i glyxerin vaselin hoÆc mì kh¸ng sinh vµo ®Çu vó, tr−íc khi cho trÎ bó ph¶i lau s¹ch vó. - Trong khi cã thai vµ cho con bó, ng−êi mÑ cÇn ph¶i ®−îc ¨n uèng ®Çy ®ñ c¸c lo¹i thøc ¨n giµu c¸c chÊt dinh d−ìng nh− thÞt, c¸, t«m, cua, trøng, ®Ëu ®ç kÕt hîp víi c¸c lo¹i rau xanh vµ hoa qu¶ chÝn. B÷a ¨n cÇn ®¶m b¶o vÒ sè l−îng vµ chÊt l−îng, tr¸nh t×nh tr¹ng kiªng khem qu¸ møc, sÏ ¶nh h−ëng ®Õn sù ph¸t triÓn cña thai nhi vµ lµm gi¶m sù tiÕt s÷a. Trong khi cho con bó, ng−êi mÑ cÇn ®−îc nghØ ng¬i, lao ®éng hîp lý, tinh thÇn tho¶i m¸i vµ ®−îc ngñ ®Çy ®ñ ®Ó kÝch thÝch tiÕt nhiÒu s÷a. - C¸c bµ mÑ cÇn h¹n chÕ dïng thuèc v× mét sè thuèc cã thÓ g©y ®éc cho trÎ. - Thùc hiÖn sinh ®Î cã kÕ ho¹ch: nh÷ng bµ mÑ ®Î dµy, ®Î nhiÒu, ¨n uèng kÐm, søc khoÎ gi¶m sót, ¶nh h−ëng tíi sù tiÕt s÷a. S÷a mÑ lµ nguån thøc ¨n v« cïng quý gi¸ ®èi víi trÎ em d−íi 1 tuæi, do ®ã cÇn ph¶i b¶o vÖ, duy tr× nguån s÷a mÑ cho trÎ bó. 2.1.4. C¸ch cho trÎ bó vµ cai s÷a cho trÎ - Cho trÎ bó ngay trong giê ®Çu sau khi sinh ®Ó kÝch thÝch viÖc tiÕt s÷a nhanh, gióp co bãp tö cung, gi¶m sù mÊt m¸u cña mÑ sau khi sinh. - Cho trÎ s¬ sinh bó s÷a non, tr¸nh quan niÖm sai lÇm lµ cho trÎ uèng n−íc ®−êng, n−íc cam th¶o cho trong giäng. S÷a non rÊt cÇn thiÕt ®èi víi trÎ vµ nã cã c¸c chÊt miÔn dÞch gióp trÎ chèng l¹i mét sè bÖnh th−êng gÆp sau khi ®Î. Tr−íc khi cho con bó ph¶i lau s¹ch ®Çu vó, v¾t bá vµi giät s÷a ®Çu. Mçi lÇn chØ cho bó mét bªn vó, nÕu kh«ng ®ñ míi cho bó tiÕp vó thø hai. Lµm thÕ nµo ®Ó sau mçi lÇn bó, vó ph¶i mÒm, hÕt s¹ch s÷a, kh«ng cßn vïng nµo thµnh côc cøng. NÕu cã côc cøng nªn day chç cøng vµ nÆn bá s÷a cßn l¹i ®Ó tr¸nh t¾c s÷a, tr¸nh ¸pxe vó. MÑ cã thÓ n»m cho con bó nh−ng kh«ng ®−îc cho con bó suèt ®ªm v× bÇu vó cã thÓ ®Ì vµo mòi con vµ lµm con ng¹t. - NÕu v× lý do g× mµ trÎ kh«ng bó ®−îc sau khi ®Î (v× qu¸ yÕu, ®Çu vó mÑ qu¸ ng¾n, hoÆc bÞ nÎ,...) nªn v¾t s÷a non cho trÎ uèng b»ng th×a. - Nh÷ng dÊu hiÖu chøng tá trÎ bó ®óng t− thÕ: + Toµn th©n ¸p s¸t ng−êi mÑ. + TrÎ bó l©u vµ ngËm s©u hÕt quÇng ®en quanh ®Çu vó. + TrÎ cã biÓu hiÖn dÔ chÞu, thÝch thó. + Ng−êi mÑ kh«ng c¶m thÊy ®au ®Çu vó. 81
- Nªn cho con bó theo yªu cÇu cña trÎ, khi trÎ khãc ®ßi bó, kh«ng nªn nghiªm ngÆt vÒ giê giÊc (vÝ dô nh− cø 3 giê míi cho con bó mét lÇn), lóc nµo trÎ ®ãi lµ cho bó, kh«ng kÓ ngµy ®ªm. NÕu mÑ cã Ýt s÷a nªn cho con bó nhiÒu lÇn trong ngµy ®Ó kÝch thÝch tiÕt nhiÒu s÷a h¬n. Thêi gian cho trÎ bó tuú thuéc ë tõng ®øa trÎ, cho bó ®Õn khi trÎ no, tù rêi bÇu vó mÑ. - Sau mçi lÇn bó xong, nªn bÕ däc trÎ mét lóc råi míi cho trÎ n»m ®Ó tr¸nh cho trÎ khái bÞ trí. Sau mçi lÇn bó xong, cho trÎ uèng 1-2 th×a n−íc s«i ®Ó Êm, tr¸nh cho trÎ bÞ t−a l−ìi. Nªn cho trÎ bó ®Õn 18 th¸ng hoÆc 24 th¸ng råi h·y cai s÷a cho trÎ. Nh−ng cïng víi bó mÑ nªn cho trÎ ¨n thªm vµo lóc 4-6 th¸ng tuæi (¨n thªm bét lo·ng nÊu víi c¸c lo¹i thùc phÈm). §èi víi trÎ trªn 12 th¸ng tuæi, ®· ®i v÷ng, kh«ng nªn cho trÎ bó trong ngµy ®Ó trÎ cã thÓ ¨n hÕt suÊt ch¸o, chØ nªn cho trÎ bó mÑ vÒ ®ªm, tr−íc khi ngñ vµ buæi s¸ng khi trÎ võa dËy. NÕu ng−êi mÑ kh«ng cã ®iÒu kiÖn cho bó l©u h¬n th× tèi thiÓu sau 12 th¸ng míi cai s÷a cho trÎ. Kh«ng nªn cai s÷a cho trÎ khi trÎ ®ang èm hoÆc vµo mïa hÌ nãng bøc. Nªn cai s÷a tõ tõ ®Ó trÎ thÝch nghi dÇn víi chÕ ®é ¨n uèng míi, t¨ng dÇn b÷a ¨n bæ sung, gi¶m dÇn sè lÇn bó. ChØ cai s÷a khi trÎ thùc sù ¨n ®Çy ®ñ c¸c thøc ¨n thay thÕ s÷a mÑ vµ gia ®×nh cã ®iÒu kiÖn ch¨m sãc trÎ ¨n uèng tèt ®Ó ®¶m b¶o nhu cÇu dinh d−ìng cho trÎ ph¸t triÓn b×nh th−êng. §èi víi trÎ míi sinh, kh«ng cã g× quý h¬n s÷a mÑ, kh«ng cã g× thay thÕ ®−îc s÷a mÑ. Sau ®©y lµ 10 ®iÒu tãm t¾t lîi Ých cña viÖc nu«i con b»ng s÷a mÑ. 2.1.5. M−êi ®iÒu lîi Ých cña viÖc nu«i con b»ng s÷a mÑ 1) S÷a mÑ cã ®ñ c¸c chÊt dinh d−ìng cÇn thiÕt cho trÎ s¬ sinh. ChÊt bÐo ë s÷a mÑ cao vµ cung cÊp nhiÒu n¨ng l−îng cho trÎ. C¸c chÊt kh¸c ®Òu cung cÊp ®ñ cho nhu cÇu cña trÎ. 2) S÷a mÑ cã tû lÖ tiªu ho¸ vµ hÊp thu cao. C¸c chÊt dinh d−ìng ë s÷a mÑ cã ®Æc ®iÓm rÊt thuËn lîi cho qu¸ tr×nh tiªu ho¸ cña trÎ nªn nã ®−îc hÊp thu nhanh vµ nhiÒu h¬n c¸c chÊt dinh d−ìng ë c¸c lo¹i s÷a kh¸c. 3) S÷a mÑ th−êng xuyªn cã chÊt l−îng tèt. S÷a mÑ cã chÊt l−îng æn ®Þnh, kh«ng bÞ ¶nh h−ëng do chÕ ®é ¨n uèng cña ng−êi mÑ, nÕu ng−êi mÑ ¨n uèng kÐm sÏ lµm gi¶m sù tiÕt s÷a, sè l−îng s÷a gi¶m. Do ®ã, ng−êi mÑ ®õng nªn quªn r»ng: ph¶i tù båi d−ìng b¶n th©n m×nh trong thêi gian cho con bó. 4) S÷a mÑ cã vai trß miÔn dÞch ®èi víi trÎ. Trong s÷a mÑ cã chøa c¸c yÕu tè miÔn dÞch vµ cã nhiÒu nhÊt trong s÷a non gióp trÎ tr¸nh ®−îc mét sè bÖnh nhiÔm khuÈn th−êng gÆp sau khi ®Î. 5) Dïng s÷a mÑ thuËn tiÖn h¬n. S÷a mÑ kh«ng cÇn ph¶i pha chÕ, ®un nÊu vµ lóc nµo còng s½n sµng. 6) S÷a mÑ s¹ch h¬n. S÷a mÑ lµ lo¹i thøc ¨n v« khuÈn v× tuyÕn s÷a lµ mét tuyÕn läc rÊt tèt, nã kh«ng cho c¸c vi khuÈn ®i qua vµ xuèng s÷a. TrÎ bó s÷a mÑ, kh«ng ph¶i bó chai v× chai rÊt khã röa s¹ch, t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸c vi khuÈn g©y bÖnh ph¸t triÓn vµ lµm cho trÎ bÞ tiªu ch¶y, nhÊt lµ trong mïa hÌ. Do vËy, nªn cho trÎ dïng th×a vµ chÐn s¹ch h¬n bó chai. 82
7) S÷a mÑ "kinh tÕ" h¬n. NÕu tÝnh to¸n vÒ mÆt kinh tÕ, chóng ta thÊy râ lµ s÷a mÑ rÊt kinh tÕ, v× sö dông nguyªn liÖu t¹i chç, kh«ng ph¶i tr¶ l−¬ng cho c«ng nh©n chÕ biÕn, tiÒn ®iÖn, n−íc, khÊu hao m¸y mãc, trang thiÕt bÞ ®ãng gãi, b¶o qu¶n vµ vËn chuyÓn. 8) S÷a mÑ gióp t×nh c¶m mÑ con thªm g¾n bã h¬n. NÐt mÆt r¹ng rì, h©n hoan cña ng−êi mÑ vµ khu«n mÆt bÇu bÜnh th¬ ng©y ®¸ng yªu nh− nh÷ng thiªn thÇn cña ®øa con lµ mét bøc tranh ®Ñp vµ xóc ®éng lµm ng−êi mÑ quªn hÕt c¶ mÖt nhäc vÊt v¶. 9) S÷a mÑ gióp cho trÎ ph¸t triÓn ®iÒu hoµ c¶ vÒ thÓ lùc vµ trÝ tuÖ. TrÎ ®−îc bó mÑ ®Çy ®ñ kh«ng nh÷ng ®−îc ph¸t triÓn tèt vÒ thÓ chÊt mµ cßn tèt c¶ vÒ trÝ tuÖ, gióp trÎ ph¸t triÓn th«ng minh, nhanh nhÑn. 10) S÷a mÑ cßn ®em l¹i lîi Ých cho b¶n th©n ng−êi mÑ. Ng−êi mÑ cã ®ñ s÷a th× chÊt néi tiÕt cho sù tiÕt s÷a nh− oxitoxin cßn cã t¸c dông lµm co c¬ ë d¹ con gióp cho ng−êi mÑ míi sinh Ýt bÞ ch¶y m¸u h¬n vµ cßn gãp phÇn h¹n chÕ sinh ®Î, gi¶m tû lÖ ung th− vó. Chóng ta thÊy râ tÊt c¶ lîi Ých cña s÷a mÑ. Ph¶i coi ®−îc bó mÑ lµ quyÒn lîi chÝnh ®¸ng cña ®øa trÎ mµ x· héi vµ bè mÑ ph¶i ®¶m b¶o. CÇn tuyªn truyÒn réng r·i trong nh©n d©n nh÷ng lîi Ých cña viÖc nu«i con b»ng s÷a mÑ. 2.1.6. ChÕ ®é ¨n cho trÎ d−íi 12 th¸ng tuæi cã ®ñ s÷a mÑ a) ChÕ ®é ¨n - TrÎ 1-2 th¸ng: bó s÷a mÑ theo yªu cÇu cña trÎ. - 3-4 th¸ng: bó s÷a mÑ theo yªu cÇu. - 5-6 th¸ng: bó mÑ + 1-2 b÷a bét lo·ng +1-2 lÇn n−íc qu¶. - 7-8 th¸ng: bó mÑ + 2 b÷a bét ®Æc víi c¸c lo¹i thùc phÈm + 2-3 b÷a qu¶ nghiÒn. - 9-12 th¸ng: bó mÑ (s¸ng, tèi) + 3-4 b÷a bét ®Æc kÕt hîp víi thùc phÈm + 2-3 b÷a qu¶ chÝn. b) Vai trß cña thøc ¨n bæ sung Thêi kú b¾t ®Çu ¨n bæ sung, ¨n sam (cßn gäi lµ ¨n dÆm, ¨n thªm) cho ®Õn khi cai s÷a lµ thêi kú ®e däa suy dinh d−ìng nhÊt ®èi víi trÎ em. Cho trÎ ¨n qu¸ sím hoÆc qu¸ muén, c¸ch cho ¨n kh«ng ®óng vÒ sè l−îng vµ chÊt l−îng, thiÕu vÖ sinh dÉn ®Õn suy dinh d−ìng vµ bÖnh tËt. Tõ th¸ng thø 5 trë ®i, s÷a mÑ dï cã nhiÒu còng kh«ng thÓ ®¸p øng ®ñ nhu cÇu dinh d−ìng cho trÎ, v× vËy tõ th¸ng thø 5 trë ®i trÎ cÇn ph¶i ®−îc ¨n bæ sung nh÷ng lo¹i thøc ¨n ngoµi s÷a mÑ, nÕu kh«ng trÎ dÔ m¾c c¸c bÖnh nh−: thiÕu m¸u, cßi x−¬ng, suy dinh d−ìng,... ¨n bæ sung lµ qu¸ tr×nh cho trÎ tõ tõ lµm quen víi thøc ¨n cña gia ®×nh vµ ngµy cµng bó mÑ Ýt h¬n. Qu¸ tr×nh ¨n bæ sung thay ®æi theo tËp qu¸n v¨n ho¸ ®Þa ph−¬ng vµ th−êng ®−îc ®iÒu chØnh cho phï hîp víi nhu cÇu b¶n th©n cña tõng ®øa trÎ, do ®ã ph¶i ch¨m sãc cÈn thËn ®Ó trÎ ®−îc nu«i d−ìng ®Çy ®ñ b»ng c¸c thøc ¨n thÝch hîp. Trong giai ®o¹n nµy, c¬ thÓ cña trÎ còng b¾t ®Çu thay ®æi c¸ch chèng ®ì víi c¸c yÕu tè g©y bÖnh. Tõ khi sinh ra cho ®Õn 5-6 th¸ng trÎ ®−îc b¶o vÖ bëi c¸c yÕu tè miÔn dÞch tõ mÑ 83
truyÒn sang tõ trong thêi kú mang thai vµ trong s÷a mÑ, nh−ng tõ th¸ng thø 6 trë ®i, c¸c yÕu tè nµy gi¶m dÇn cïng víi sè l−îng s÷a cña mÑ, ®øa trÎ b¾t ®Çu h×nh thµnh kh¶ n¨ng miÔn dÞch riªng cña chóng khi tiÕp xóc víi c¸c yÕu tè g©y bÖnh ngoµi m«i tr−êng. V× vËy, trÎ hay m¾c c¸c bÖnh nhiÔm khuÈn, nªn bÊt kú mét thøc ¨n bæ sung nµo cho trÎ còng ph¶i ®−îc b¶o qu¶n vµ chÕ biÕn hîp vÖ sinh. NÕu thøc ¨n kh«ng ®¶m b¶o vÖ sinh th× giai ®o¹n ¨n bæ sung sÏ trë thµnh giai ®o¹n nguy hiÓm ®èi víi trÎ. c) Nguyªn t¾c cho trÎ ¨n bæ sung - Cho trÎ ¨n tõ láng ®Õn ®Æc, tõ Ýt ®Õn nhiÒu, tËp cho trÎ quen dÇn víi thøc ¨n míi. - Sè l−îng thøc ¨n vµ b÷a ¨n t¨ng dÇn theo tuæi, ®¶m b¶o thøc ¨n hîp khÈu vÞ cña trÎ. - ChÕ biÕn c¸c thøc ¨n hçn hîp giµu dinh d−ìng, ®¶m b¶o vÖ sinh, sö dông c¸c thøc ¨n s½n cã t¹i ®Þa ph−¬ng. - B¸t bét, b¸t ch¸o cña trÎ ngoµi bét vµ ch¸o ra cÇn thªm nhiÒu lo¹i thùc phÈm kh¸c nhau ®Ó t¹o nªn mµu s¾c th¬m ngon hÊp dÉn, ®ñ chÊt. VÝ dô: cho thªm trøng ®Ó cã mµu vµng, thªm rau xanh ®Ó cã mµu xanh, thªm thÞt, t«m, cua ®Ó cã mµu n©u. - Khi chÕ biÕn ®¶m b¶o thøc ¨n mÒm dÔ nhai vµ dÔ nuèt. - T¨ng dÇn kh¶ n¨ng cung cÊp n¨ng l−îng cña thøc ¨n bæ sung: Cã thÓ thªm dÇu, mì hoÆc võng, l¹c (mÌ, ®Ëu phéng) lµm cho b¸t bét võa th¬m võa bÐo, mÒm, trÎ dÔ nuèt, l¹i cung cÊp thªm n¨ng l−îng gióp trÎ mau lín hoÆc bæ sung bét men tiªu hãa. - TÊt c¶ dông cô chÕ biÕn ph¶i s¹ch sÏ, röa tay s¹ch tr−íc khi chÕ biÕn thøc ¨n vµ khi cho trÎ ¨n. - Cho trÎ bó mÑ cµng nhiÒu cµng tèt. - Cho trÎ ¨n t¨ng c−êng c¸c thøc ¨n giµu dinh d−ìng khi trÎ bÞ èm, vµ sau khi èm dËy. Chó ý chÕ biÕn c¸c thøc ¨n ë d¹ng láng, ®Æc biÖt lµ khi bÞ tiªu ch¶y vµ sèt cao. - Kh«ng nªn cho trÎ ¨n m× chÝnh v× kh«ng cã chÊt dinh d−ìng l¹i kh«ng cã lîi. - Kh«ng cho trÎ ¨n b¸nh kÑo, uèng n−íc ngät tr−íc b÷a ¨n v× cho ¨n chÊt ngät sÏ lµm t¨ng ®−êng huyÕt g©y øc chÕ tiÕt dÞch vÞ, mÊt c¶m gi¸c ®ãi, lµm cho trÎ ch¸n ¨n, trÎ sÏ bá b÷a hoÆc ¨n Ýt ®i trong b÷a ¨n. d) C¸c lo¹i thøc ¨n bæ sung Mét b÷a ¨n cña trÎ cÇn ®−îc phèi hîp nhiÒu lo¹i thøc ¨n cã trong « vu«ng dinh d−ìng (h×nh 3.2) lµ: - Thøc ¨n giµu gluxit: g¹o ®−îc chÕ biÕn d−íi d¹ng bét (bét tÎ + bét nÕp). - Thøc ¨n giµu protein: s÷a, trøng, thÞt, c¸, ®Ëu xanh, ®Ëu ®en, ®Ëu t−¬ng (bét s÷a ®Ëu nµnh, ®Ëu phô). - Thøc ¨n giµu lipit: mì, dÇu, b¬, l¹c, võng. - Thøc ¨n giµu vitamin vµ muèi kho¸ng: rau, qu¶... phßng kh« m¾t. Thøc ¨n giµu gluxit: Thøc ¨n giµu protein: - G¹o tÎ, g¹o nÕp, ng«, - S÷a, trøng, thÞt, c¸, t«m, khoai, - §Ëu ®ç 84
- §−êng,.... s÷a Thøc ¨n giµu vitamin Thøc ¨n giµu lipit: vµ muèi kho¸ng - DÇu, mì,... - C¸c lo¹i rau, cñ, qu¶,... - L¹c, võng,... H×nh 3.2. C¸c lo¹i thøc ¨n bæ sung cho trÎ ¨n sam (tr−íc 13 th¸ng tuæi) HiÖn nay ng−êi ta dïng thuËt ng÷ "t« mµu b¸t bét, ch¸o" ®Ó chØ sù cÇn thiÕt ph¶i cung cÊp c¸c chÊt dinh d−ìng cho trÎ mét c¸ch c©n ®èi. B¸t bét cÇn cã mµu vµng cña trøng, mµu n©u cña thÞt b¨m nhá, n−íc cua, n−íc c¸, mµu xanh cña rau, mµu hång cña cµ rèt, bÝ ®á, gÊc,... Khi nÊu l−u ý cho thªm 1-2 th×a dÇu, hoÆc mì ®Ó ®¶m b¶o n¨ng l−îng cho khÈu phÇn ¨n. MÆt kh¸c dÇu, mì cßn t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó hÊp thu tèt vitamin A, D, E,... gióp phßng bÖnh kh« m¾t, cßi x−¬ng,... Hµng ngµy, nhÊt lµ mïa hÌ cÇn cho trÎ uèng n−íc ®Çy ®ñ, l−îng n−íc ®−a vµo c¬ thÓ d−íi d¹ng thøc ¨n vµ n−íc uèng nh− sau: 4-6 th¸ng: 0,8-1,1 lÝt/ngµy. 6-12 th¸ng: 1,1-1,3 lÝt/ngµy. N−íc ph¶i ®un s«i tr−íc khi cho trÎ uèng, mïa ®«ng nªn ñ Êm n−íc. 2.2. Ph−¬ng ph¸p dinh d−ìng ®èi víi trÎ kh«ng cã s÷a mÑ, hoÆc Ýt s÷a mÑ 2.2.1. Mét sè lo¹i s÷a Trong tr−êng hîp mÑ Ýt s÷a, hoÆc kh«ng cã s÷a th× b¾t buéc ph¶i cho trÎ ¨n c¸c lo¹i thøc ¨n kh¸c thay thÕ, nªn chän c¸c thøc ¨n dÔ tiªu ho¸ ®èi víi trÎ em (nÕu kh«ng bó nhê ng−êi mÑ kh¸c ®−îc). Cho trÎ ¨n c¸c lo¹i s÷a cã gi¸ trÞ dinh d−ìng cao nh− s÷a bß, s÷a ®Ëu nµnh, s÷a tr©u, dª,... (b¶ng 3.2). TuyÖt ®èi kh«ng dïng n−íc ch¸o ®¬n thuÇn ®Ó nu«i trÎ, v× trÎ ch−a cã kh¶ n¨ng tiªu ho¸ tinh bét nªn dÔ bÞ tiªu ch¶y g©y suy dinh d−ìng. B¶ng 3.2. Thµnh phÇn dinh d−ìng cña mét sè lo¹i s÷a C¸c lo¹i s÷a Protein (g) Lipit (g) Gluxit (g) kcal /1lÝt S÷a bß 3,9 4,4 4,8 77 S÷a tr©u 7,0 10,0 5,0 142 S÷a ®Ëu nµnh 4,8 1,5 0,6 36 (150g/lÝt) S÷a dª 4,0 4,0 4,5 70 85
S÷a bß lµ lo¹i s÷a ®−îc dïng réng r·i nhÊt, v× s÷a bß cã tû lÖ c¸c chÊt dinh d−ìng c©n ®èi nªn lµ lo¹i thøc ¨n dÔ tiªu ho¸ h¬n, nh−ng nªn sö dông cho trÎ s÷a bét h¬n lµ s÷a ®Æc cã ®−êng, v× khi chÕ biÕn ng−êi ta cho tû lÖ ®−êng qu¸ cao. NÕu pha võa ngät cho trÎ th× l¹i ch−a ®ñ l−îng s÷a. Khi pha ®ñ l−îng s÷a th× l¹i qu¸ ngät lµm cho trÎ dÔ ch¸n. TrÎ s¬ sinh nªn cho ¨n s÷a bét t¸ch b¬. TrÎ d−íi 6 th¸ng nªn dïng s÷a bét t¸ch b¬ mét phÇn. TrÎ trªn 6 th¸ng dïng s÷a bét toµn phÇn (v× lóc nµy trÎ cã kh¶ n¨ng tiªu ho¸ mì tèt h¬n trÎ s¬ sinh). Mét lo¹i s÷a ®· chÕ biÕn th−êng dïng cho trÎ (b¶ng 3.3) B¶ng 3.3. Thµnh phÇn dinh d−ìng cña mét sè lo¹i s÷a ®· qua chÕ biÕn Lipit Gluxit N¨ng l−îng C¸c lo¹i Protein (g) (g) (g) (kcal) S÷a bét t¸ch b¬ 34,8 1,8 52,2 359 S÷a bét toµn phÇn 27,0 26,0 38,0 508 S÷a ®Æc cã ®−êng 8,1 8,8 56,0 345 S÷a ®Ëu nµnh (150g/ 4,8 1,5 0,6 36 lÝt) Cã thÓ sö dông s÷a tr©u cho trÎ ¨n, nh−ng cÇn pha lo·ng s÷a tr©u ®Ó trÎ dÔ tiªu ho¸ (v× tû lÖ ®¹m vµ lipit trong s÷a tr©u qu¸ cao). S÷a ®Ëu nµnh cã tû lÖ cao, ®Çy ®ñ c¸c axit amin, nhiÒu c¸c nguyªn tè kho¸ng nh−: K, P, Fe, cÇn cho sù ph¸t triÓn cña trÎ. Dïng s÷a ®Ëu nµnh cÇn cho thªm ®−êng vµ lipit, v× s÷a ®Ëu nµnh cã Ýt c¸c chÊt nµy. NÕu kh«ng cã ®iÒu kiÖn nu«i trÎ b»ng s÷a bß th× ta cã thÓ dïng s÷a ®Ëu nµnh thay thÕ hoÆc 1/2 s÷a bß víi 1/2 s÷a ®Ëu nµnh cho trÎ ¨n rÊt tèt, v× s÷a ®Ëu nµnh dÔ tiªu ho¸. Mét sè trÎ em bÞ dÞ øng khi dïng s÷a bß nh−ng dïng s÷a ®Ëu nµnh l¹i dung n¹p rÊt tèt. 2.2.2. ChÕ ®é ¨n cña trÎ d−íi 12 th¸ng tuæi (kh«ng cã s÷a mÑ) - TrÎ s¬ sinh: s÷a bß pha víi n−íc s«i 7-8 b÷a. - 1-2 th¸ng: s÷a bß pha víi n−íc ch¸o lo·ng 7 b÷a. - 3 th¸ng: s÷a bß pha víi n−íc ch¸o lo·ng 6 b÷a. - 4 th¸ng: s÷a bß pha víi n−íc ch¸o lo·ng 5 b÷a + n−íc qu¶ 2 lÇn/ngµy (mçi lÇn 1-2 th×a) + bét lo·ng nÊu víi s÷a, n−íc rau (hoÆc thay b»ng lßng ®á trøng) 1-2 b÷a. 86
- 5-6 th¸ng: s÷a bß pha víi n−íc ch¸o 4 b÷a + bét ®Æc 1-2 b÷a + qu¶ nghiÒn (mçi lÇn 2-4 th×a × 2 lÇn). - 7-8 th¸ng: s÷a bß pha víi n−íc ch¸o 3 b÷a + qu¶ nghiÒn (2-4 th×a × 2 lÇn) + bét ®Æc 2-3 b÷a. - 9-12 th¸ng: s÷a bß pha víi n−íc ch¸o 2 b÷a + qu¶ nghiÒn (6-8 th×a × víi 2 lÇn) + bét ®Æc 3-4 b÷a. 2.2.3. Kü thuËt cho trÎ ¨n s÷a cÇn l−u ý vÊn ®Ò vÖ sinh vµ pha s÷a ®óng c«ng thøc - Pha s÷a ®óng c«ng thøc: + Kh«ng nªn pha ®Æc qu¸ hoÆc lo·ng qu¸, pha xong cho ¨n ngay. + Khi kinh tÕ cßn khã kh¨n, mét sè bµ mÑ thiÕu tiÒn mua s÷a, th−êng "tiÕt kiÖm" b»ng c¸ch pha lo·ng s÷a vµ cho thªm ®−êng, lµm nh− vËy trÎ ¨n dÔ bÞ tiªu ch¶y, thiÕu n¨ng l−îng vµ suy dinh d−ìng. - §¶m b¶o vÖ sinh: + Nhµ trÎ cho ¨n s÷a bß ph¶i ®Æc biÖt chó ý ®Õn chÊt l−îng s÷a vµ vÖ sinh dông cô, nhÊt thiÕt kh«ng ®Ó x¶y ra tiªu ch¶y do ¨n s÷a ë nhµ trÎ. + Cho ¨n b»ng chai khã cä röa s¹ch sÏ, v× vËy cÇn luéc b×nh s÷a vµ vó cao su tr−íc khi cho trÎ bó. + Tèt nhÊt nªn cho trÎ ¨n b»ng th×a vµ cèc, hoÆc b¸t. + S÷a ®· pha, ®îi nguéi cho trÎ ¨n còng ph¶i ®Ëy kÝn hoÆc cho vµo tñ pha s÷a cã l−íi, tuyÖt ®èi kh«ng ®Ó ruåi, muçi, bôi... r¬i vµo. + S÷a ¨n thõa kh«ng ®Ó l−u l¹i b÷a sau cho trÎ ¨n tiÕp. + Sau b÷a ¨n ph¶i röa s¹ch c¸c dông cô ®· dïng. Tr−êng hîp mÑ cã Ýt s÷a vÉn ph¶i cè g¾ng tËn dông nguån s÷a cho trÎ bó, nªn cho trÎ ¨n thªm sau khi bó mÑ. C¸ch cho trÎ ¨n bæ sung còng ®¶m b¶o c¸c nguyªn t¾c cho ¨n gièng trÎ cã s÷a mÑ. Nh−ng kh¸c lµ cã thÓ cho trÎ ¨n bét sím h¬n mét th¸ng (cho trÎ ¨n bét lo·ng lóc trÎ 4 th¸ng ®Ó t¨ng c−êng c¸c chÊt dinh d−ìng cho trÎ). VÒ sè l−îng b÷a ¨n theo th¸ng tuæi vµ c¸ch chÕ biÕn bét víi c¸c thùc phÈm ®Òu gièng nhau. §èi víi trÎ kh«ng cã s÷a mÑ, nÕu biÕt c¸ch ch¨m sãc vµ dinh d−ìng tèt, trÎ vÉn ph¸t triÓn khoÎ m¹nh, bô bÉm. 2.2.4. Pha s÷a c¸c lo¹i §Ó pha s÷a cho trÎ tõ 1 th¸ng tuæi trë lªn, ng−êi ta pha s÷a víi n−íc ch¸o ®Ó t¨ng thªm c¸c chÊt dinh d−ìng cho trÎ. a) C¸ch pha n−íc ch¸o NÊu n−íc ch¸o tõ g¹o: §Ó cã 1 lÝt n−íc ch¸o cÇn: - G¹o: 100g. 87
- Muèi: 2g. - N−íc :1500ml. C¸ch nÊu: ®un s«i n−íc, cho g¹o vµo (g¹o ®· vo vµ nhÆt s¹ch s¹n) ®un nhõ (®un nhá löa kho¶ng 30 phót). §em läc qua r¸ hoÆc dông cô läc ch¸o, bá b·. §em ®un s«i l¹i vµ cho muèi vµo, ta sÏ cã n−íc ch¸o ®Ó pha s÷a. Chó ý: N−íc ch¸o chØ sö dông trong 12 giê, ®Ó l©u dÔ bÞ chua. b) Pha s÷a c¸c lo¹i C«ng thøc pha s÷a cho trÎ tõ 1-12 th¸ng (b¶ng 3.4): B¶ng 3.4. C«ng thøc pha s÷a cho trÎ d−íi 12 th¸ng Th¸ng tuæi Pha tõ s÷a bét Pha tõ s÷a ®Æc S¬ sinh:1-2 2/3 th×a s÷a, 1/2 th×a ®−êng, non 2 th×a s÷a, 1/3 b¸t ¨n tuÇn nöa b¸t ¨n c¬m n−íc s«i c¬m n−íc s«i 3-4 tuÇn 1 th×a s÷a, 1/2 th×a ®−êng, nöa 3 th×a s÷a, non nöa b¸t b¸t n−íc s«i n−íc s«i 1-2 th¸ng 1,5 th×a s÷a, 2/3 th×a ®−êng, 2/3 4 th×a s÷a, nöa b¸t n−íc b¸t n−íc ch¸o hay n−íc rau luéc ch¸o hay n−íc rau luéc 3-4 th¸ng 2 th×a s÷a, 3/4 th×a ®−êng, 3/4b¸t 5 th×a s÷a, 2/3 b¸t n−íc n−íc ch¸o hay n−íc rau luéc ch¸o hay n−íc rau luéc 5-12 th¸ng 3 th×a s÷a, 1 th×a ®−êng, 1 b¸t 6-10 th×a s÷a, 2/3 b¸t n−íc ch¸o hay n−íc rau n−íc ch¸o hay n−íc rau. Chó ý: Dïng th×a cµ phª 1 th×a s÷a = 5ml. 1 th×a ®−êng = 10g. 1 th×a s÷a bét = 8g. N−íc ch¸o pha s÷a t¨ng dÇn tõ lo·ng ®Õn s¸nh, ®Æc theo th¸ng tuæi. c) C¸ch pha s÷a - Röa nåi, b¸t, th×a thËt s¹ch vµ tr¸ng l¹i b»ng n−íc s«i. - Trén ®Òu s÷a bét vµ ®−êng, cho vµi th×a n−íc s«i ®Ó nguéi, quÊy ®Òu cho hÕt vãn côc. Cho n−íc s«i võa ®ñ, quÊy ®Òu, ®un s«i nhá löa kho¶ng 1-2 phót lµ ®−îc, chó ý tr¸nh ®Ó s÷a trµo. - §èi víi s÷a ®Æc cã ®−êng, c¸ch pha t−¬ng tù nh−ng kh«ng cho thªm ®−êng. 2.2.5. C«ng thøc nÊu bét - Mét ngµy trÎ ë nhµ trÎ, ngoµi bó mÑ cÇn ¨n thªm 2 b÷a, mét b÷a chÝnh (bét) vµ mét b÷a phô. 88
§¶m b¶o n¨ng l−îng khÈu phÇn: 3-6 th¸ng tuæi: 480-500kcal/ngµy. 6-12 th¸ng tuæi: 500-700kcal/ngµy. - L−îng thøc ¨n cÇn cho 1 trÎ trong mét b÷a chÝnh, mét b÷a phô gåm: Mçi b÷a cña trÎ 4-6 th¸ng tuæi ¨n mét b¸t bét lo·ng, kho¶ng 200g vµ mét b÷a phô, l−îng thùc phÈm cho mét suÊt ¨n lµ (b¶ng 3.5): B¶ng 3.5. L−îng thøc ¨n cÇn cho trÎ 4-6 th¸ng (mét b÷a chÝnh, mét b÷a phô) 1 suÊt bét lo·ng Mét suÊt Thùc phÈm Thùc b÷a chÝnh NÊu ngät NÊu mÆn phÈm Th×a (s¹ch) Gam cµ phª b÷a phô Gam cµ Th×a cµ phª phª Th×a Gam Bét tÎ, bét 20 2 20 2 S÷a hoÆc 50- 10-20 dinh d−ìng n−íc 100 Bét s÷a, 8-10 1 qu¶ 50- 10-20 bét ®Ëu (pha) 100 §−êng kÝnh 10 1 DÇu ¨n, 3-5 0,5-1 3-5 0,5-1 hoÆc qu¶ 30- 3-5 mì n−íc chÝn 50 N−íc rau võa võa ®ñ võa võa ®ñ (nghiÒn) c¸c lo¹i ®ñ ®ñ ThÞt (trøng, 10-15 1-1,5 c¸) N−íc m¾m 5 1 Mçi b÷a chÝnh, trÎ 6-12 th¸ng ¨n 1 b¸t bét ®Æc, kho¶ng 250g vµ b÷a ¨n phô, l−îng thùc phÈm gåm (xem b¶ng 3.6) : B¶ng 3.6. L−îng thøc ¨n cÇn cho trÎ 6-12 th¸ng (mét b÷a chÝnh, mét b÷a phô) Thùc Mét suÊt bét ®Æc Mét suÊt phÈm b÷a NÊu ngät NÊu mÆn Thùc phÈm chÝnh b÷a phô Th×a Th×a Th×a Gam (s¹ch) Gam Gam cµ phª cµ phª cµ phª Bét tÎ, bét 35- 40 3,5-4 35-40 3,5-4 S÷a 100-200 20-40 dinh d−ìng hoÆc n−íc 100-20 20-40 Bét s÷a, 15 1,5 qu¶ (pha) bét ®Ëu hoÆc qu¶ 50-00 5-10 §−êng 10 1 chÝn kÝnh DÇu ¨n, 5 1 5 1 (nghiÒn) 89
mì n−íc N−íc rau 5-15 0,5-1,5 5-15 0,5-1,5 c¸c lo¹i ThÞt 15-25 1,5-2,5 (trøng, c¸) N−íc 5 1 m¾m 2.2.6. C¸ch nÊu bét a) Bét lo·ng (5%-10%) cho trÎ tõ 4-6 th¸ng (4 th¸ng nÕu trÎ kh«ng cã s÷a mÑ). - Bét s÷a 5%-10%: + C«ng thøc cña 1 b÷a (200ml). * Bét g¹o: 10-20g (2 th×a). * S÷a: 2 th×a s÷a bét hoÆc 5 th×a s÷a ®Æc. * §−êng: 5g (chØ cho nÕu dïng s÷a bét). + C¸ch nÊu: §ong mét b¸t n−íc con, ®un s«i råi cho bét ®· hoµ tan vµo, võa rãt bét vµo xoong võa quÊy cho khái bÞ vãn. §un nhá löa ®Ó bét s«i ©m Ø kho¶ng 20 phót, sau ®ã cho s÷a bét ®· ®−îc trén víi ®−êng vµ mét Ýt n−íc vµo (nÕu ®· cho s÷a ®Æc th× kh«ng cho ®−êng), quÊy ®Òu, bét s«i l¹i lµ ®−îc (nªn cho ¨n b»ng th×a vµ b¸t). - Bét trøng: + C«ng thøc cña mét b÷a (200ml): * Bét g¹o: 10-20g (2 th×a). * Trøng gµ (lßng ®á): 1/2 qu¶. * DÇu hoÆc mì: 1 th×a (5ml). * N−íc m¾m: 5ml (1 th×a). * N−íc rau: 1 b¸t (200ml). + C¸ch nÊu: §un s«i n−íc rau, hoµ bét víi mét Ýt n−íc l·, ®æ tiÕp vµo võa ®un võa quÊy, s«i kho¶ng 20 phót, trøng ®¸nh t¬i cho vµo bét ®Ó s«i thªm vµi phót, cho n−íc m¾m, dÇu, mì quÊy ®Òu ®Õn khi s«i lµ ®−îc. b) Bét ®Æc 20% (dïng cho trÎ tõ 5-6 th¸ng ®Õn 12 th¸ng) - Bét s÷a 20%: + C«ng thøc cho mét suÊt (250ml): * Bét g¹o: 35-40g (4 th×a). * S÷a: 3 th×a s÷a bét hoÆc 6-10 th×a s÷a ®Æc. * §−êng: 1-1,5 th×a (chØ cho khi nÊu s÷a bét). + C¸ch nÊu: gièng c¸ch nÊu bét s÷a 5%, nh−ng ®©y lµ bét ®Æc, ®æ ra ®Üa vµ cho trÎ ¨n b»ng th×a. - Bét, thÞt, rau ; bét, c¸, rau; trøng rau, l¹c ; rau, cua, rau: + C«ng thøc: * Bét g¹o: 35-40g. 90
* ThÞt (hoÆc c¸, trøng, t«m, ®Ëu, l¹c): 15g. Cua: 40g. * Rau: 15g. * N−íc m¾m: 5ml. * DÇu hoÆc mì: 1 th×a (5ml). + C¸ch nÊu bét, thÞt rau hoÆc bét, l¹c, rau: ThÞt ®· b¨m nhá hay xay nhá (th−êng dïng thÞt n¹c vai) hoÆc l¹c xay nhá, cho cïng 1,5 b¸t con n−íc l¹nh. §un s«i vµ cho bét ®· hoµ tan vµo, võa ®æ bét vµo xoong võa quÊy ®Ó cho bét khái bÞ vãn. §un s«i ©m Ø kho¶ng 20 phót råi cho rau ®· xay vµo ®un tiÕp 5-10 phót (tuú theo lo¹i rau nhanh chÝn hay rau l©u chÝn mµ ta cho vµo sím hay muén). Sau ®ã cho n−íc m¾m, dÇu quÊy ®Òu ®Õn khi s«i lµ ®−îc. + C¸ch nÊu bét, trøng, rau: Sau khi ®un s«i bét ©m Ø kho¶ng 20 phót, cho rau xay vµo 5-10 phót, råi cho n−íc m¾m, sau ®ã cho trøng ®· ®−îc ®¸nh tan vµo vµ cho n−íc m¾m, dÇu quÊy ®Òu ®Õn khi s«i lµ b¾c ra ngay ®Ó trøng kh«ng bÞ kh«. Yªu cÇu thµnh phÈm: Bét chÝn kü, rau chÝn tíi, trøng tan ®Òu, mÞn, vÞ võa ¨n, th¬m mïi trøng. + C¸ch nÊu bét, c¸, rau: C¸ ®em r¸n hoÆc luéc chÝn, gì hoÆc nhÆt x−¬ng, ®em xay hoÆc d»m nhá, −íp víi mét chót n−íc m¾m. Bét ®un ®−îc 20 phót, cho c¸ ®· −íp vµo vµ cho rau xay vµo, quÊy ®Òu vµ cho m¾m, dÇu vµo nåi quÊy ®Òu, b¾c ra. + C¸ch nÊu bét, t«m, rau: T«m t−¬i nhÆt s¹ch r©u, ®un chÝn, bãc vá vµ ®Çu t«m. ThÞt t«m ®em xay nhá, r©u vµ ®Çu gi· nhá, läc lÊy n−íc nÊu canh cho trÎ lín. Bét s«i ©m Ø kho¶ng 20phót, cho t«m ®· xay nhá vµo, quÊy ®Òu, cho n−íc m¾m, dÇu quÊy ®Òu, b¾c ra. Yªu cÇu thµnh phÈm: Bét chÝn kü, th¬m mïi t«m, kh«ng cßn s¹n, rau chÝn tíi, vÞ võa ¨n. + C¸ch nÊu bét, cua, rau: Cua ®ång röa s¹ch, gi· nhá läc lÊy n−íc, kho¶ng 1,5 b¸t. §un s«i n−íc cua, vít c¸i cua ra b¸t, ®æ bét ®· hoµ tan vµo, võa ®æ võa quÊy cho ®Õn khi s«i, ®Ó ©m Ø kho¶ng 20 phót råi cho rau xay nhá vµo, quÊy ®Òu, cho n−íc m¾m, c¸i cua vµ dÇu, quÊy ®Òu, ®Ó s«i thªm vµi phót. Yªu cÇu thµnh phÈm: Bét chÝn kü, cua mÞn, kh«ng cßn s¹n, rau chÝn tíi, vÞ ®Ëm võa ¨n. Chó ý: Cho trÎ ¨n lóc bét cßn Êm, kh«ng cho ¨n bét nguéi l¹nh. c) Sóp rau, khoai, thÞt - C«ng thøc mét b÷a: + Bét g¹o: 5-10g. + Khoai t©y: 100g. + Rau: 15g. + ThÞt: 15g (hoÆc mét lßng ®á trøng gµ). + N−íc m¾m: 5-7ml. + DÇu hoÆc mì: 5ml. + N−íc : mét b¸t con. - C¸ch nÊu: §un s«i n−íc, cho khoai t©y ®· gät vá vµ röa s¹ch vµo luéc, khoai gÇn chÝn cho rau vµo, khi rau vµ khoai chÝn vít ra råi cho bét g¹o ®· hoµ víi mét Ýt n−íc vµo, sau ®ã 91
cho thÞt xay, n−íc m¾m vµo. §un s«i ©m Ø kho¶ng 20 phót. Cho rau vµ khoai ®· ®−îc gi· nhá vµo vµ quÊy ®Òu lµ ®−îc. Chó ý: NÕu nÊu sóp rau, khoai víi trøng th× cho trøng vµo sau cïng (khi cho trøng ®· ®¸nh tan vµo xoong khoai th× quÊy ®Òu, nhanh tay ®Ó trøng ®−îc nhá mÞn vµ b¾c ra ngay ®Ó trøng kh«ng bÞ kh« vµ x¸c). Ng−êi ta cã thÓ thay mét b÷a bét ®Æc b»ng mét b÷a sóp thÞt, rau cho trÎ ¨n rÊt tèt. TrÎ ®−îc thay ®æi b÷a ¨n nªn ¨n ngon h¬n, tinh bét khoai t©y nhá, mÞn, dÔ tiªu ho¸. Yªu cÇu thµnh phÈm: Sóp ®Æc nh− bét 10% vµ khoai, rau nhá, s¸nh, thÞt chÝn mÒm, vÞ võa ¨n. 3. Dinh d−ìng cho trÎ em tõ 12-24 th¸ng tuæi (tõ 1-2 tuæi) 3.1. §Æc ®iÓm c¬ quan tiªu hãa cña trÎ em tõ 12-24 th¸ng tuæi Khi trÎ ®−îc mét tuæi, b÷a ¨n cña trÎ dÇn dÇn ®éc lËp víi mÑ, trÎ thÝch nghi dÇn víi chÕ ®é ¨n bæ sung. C¬ quan tiªu ho¸ cña trÎ em ch−a thËt hoµn chØnh, r¨ng ch−a thËt ®Çy ®ñ, nhai ch−a tèt. Mét ®øa trÎ ph¸t triÓn b×nh th−êng ®Õn 18 th¸ng míi cã r¨ng cöa, r¨ng nanh vµ r¨ng hµm nhá thø nhÊt (kho¶ng 14 r¨ng). V× vËy, thøc ¨n ë løa tuæi nµy cÇn mÒm, nhõ, nhá, dÔ tiªu ho¸ víi ®Çy ®ñ n¨ng l−îng vµ c¸c chÊt dinh d−ìng cÇn thiÕt gióp cho sù ph¸t triÓn c¬ thÓ nãi chung, r¨ng vµ bé m¸y tiªu ho¸ nãi riªng. 3.2. ChÕ ®é ¨n cña trÎ 12 - 24 th¸ng - VÉn cho trÎ bó mÑ vµo b÷a phô hoÆc vµo ban ®ªm (tõ 19 giê ®Õn s¸ng h«m sau cho trÎ bó mÑ lóc nµo còng cã thÓ ®−îc). - TrÎ ¨n ch¸o, lóc ®Çu cho trÎ ¨n ch¸o lo·ng sau ®Æc dÇn (cã thÓ cho ¨n sím h¬n 1-2 th¸ng nÕu trÎ ®· ch¸n ¨n bét). - N¨ng l−îng cÇn thiÕt cung cÊp cho trÎ: 900-1000Kcal/ngµy, ë nhµ trÎ phÊn ®Êu ®¹t ®−îc 60-70% nhu cÇu trªn. Mét ngµy ¨n 5 b÷a. Cã thÓ s¾p xÕp nh− sau: + S¸ng: s÷a ®Ëu nµnh 1 cèc hoÆc bó mÑ. + Tr−a: ch¸o thÞt rau 1 b¸t (250ml) + chuèi tiªu: 1/2-1 qu¶. + Gi÷a tr−a: bó mÑ. + ChiÒu: ch¸o c¸ 1 b¸t (250ml) + n−íc cam (cam: 50-100g + ®−êng kÝnh 5g). + Tèi: ch¸o ®Ëu thÞt 1 b¸t (250ml). Ta cã thÓ biÓu diÔn d−íi d¹ng h×nh vu«ng thùc phÈm nh− sau (h×nh 3.3): Gluxit: Protein: ThÞt 30g G¹o 100g Trøng1 qu¶ §Ëu ®ç 50g 92
S÷a mÑ hoÆc s÷a ®Ëu nµnh 300ml + 30g ®−êng Vitamin + Muèi kho¸ng: DÇu thùc vËt: 10g Rau vµ khoai cñ 100g Chuèi 1 qu¶ H×nh 3.3. C¸c lo¹i thøc ¨n bæ sung cho trÎ tõ 12-24 th¸ng tuæi - Trong thêi gian trÎ ë nhµ trÎ ®−îc ¨n Ýt nhÊt 2 b÷a chÝnh, 1 b÷a phô vµ bó mÑ. - Phèi hîp nhiÒu lo¹i thøc ¨n ®Ó b÷a ¨n ®ñ chÊt vµ c©n ®èi. B÷a ¨n cña trÎ lµ b÷a ¨n phèi hîp gåm nhiÒu lo¹i g¹o (nÊu ch¸o), thÞt, c¸, trøng, s÷a, ®Ëu, ®ç, dÇu, mì, rau cñ, qu¶ t−¬i,... - Th−êng xuyªn thay ®æi thùc phÈm, c¸ch chÕ biÕn phï hîp gióp trÎ ¨n ngon miÖng, hÕt suÊt. - Hµng ngµy cho trÎ uèng ®ñ n−íc, nhÊt lµ mïa hÌ. L−îng n−íc ®−a vµo c¬ thÓ d−íi d¹ng thøc ¨n vµ n−íc uèng ë trÎ em 12-18 th¸ng lµ 1,3-1,5 lÝt/ngµy. - Nh÷ng ngµy hÌ nãng nùc, trÎ kÐm ¨n, nhµ trÎ cã thÓ thay 1-2 b÷a ch¸o b»ng bón hoÆc phë ®Ó trÎ ¨n ngon miÖng. 3.3. ChÕ biÕn mét sè mãn ch¸o a) C«ng thøc cho mét suÊt ch¸o - G¹o tÎ: 50g (ch¸o ®Æc) vµ 30-40g (ch¸o lo·ng). - ThÞt hoÆc c¸, t«m, l¹c, võng: 20g (1 th×a ®Çy) hoÆc cua: 50g. - §Ëu ®ç: 5g (1th×a g¹t). - DÇu hoÆc mì n−íc: 5-10g (1-2 th×a cµ phª). - Rau c¸c lo¹i: 15-20g (1,5-2 th×a cµ phª). - N−íc m¾m: 10ml. - N−íc: 400-450ml (2-2,5 b¸t n−íc con). b) C¸ch nÊu ch¸o: §un s«i n−íc, ®æ g¹o ®· ®−îc nhÆt s¹ch vµo vµ ®un s«i, vÇn ra c¹nh bÕp ®Ó s«i ©m Ø trong 1,5-2 giê. Sau ®ã cho thùc phÈm ®· ®−îc lµm s¹ch vµ xay nhá vµo quÊy ®Òu, cho n−íc m¾m vµ rau xay vµo ®un tiÕp tõ 5-10 phót. Cho hµnh, mïi th¸i nhá vµ dÇu, quÊy ®Òu lµ ®−îc. - NÊu ch¸o l¹c, võng vµ ch¸o thÞt rau cÇn cho thÞt hay l¹c, võng vµo tr−íc ®Ó cho thÞt chÝn nhõ, l¹c, võng, chÝn mÒm. - PhÇn chuÈn bÞ thùc phÈm ®Ó nÊu ch¸o c¸c lo¹i t«m, cua, l−¬n, l¹c, võng,... ®Òu gièng phÇn chuÈn bÞ thùc phÈm ®Ó nÊu bét. - Yªu cÇu thµnh phÈm: ch¸o s¸nh, nhuyÔn; ®é ®Æc, lo·ng võa; thÞt, l¹c, võng chÝn mÒm, rau chÝn tíi; vÞ võa ¨n. 4. Dinh d−ìng cho trÎ em tõ 24-36 th¸ng (tõ 2-3 tuæi) 4.1. §Æc ®iÓm c¬ quan tiªu ho¸ ë trÎ em tõ 24-36 th¸ng tuæi - Tõ 24-36 th¸ng, c¬ thÓ trÎ vÉn tiÕp tôc ph¸t triÓn nhanh (tèc ®é chËm h¬n khi d−íi 18 th¸ng), bé m¸y tiªu ho¸ vÉn ch−a hoµn thiÖn. 93
Mçi quý trÎ t¨ng 200-300g, chiÒu cao t¨ng 2-3cm. - MÆt kh¸c, trÎ ho¹t ®éng nhiÒu h¬n nªn c¬ thÓ tiªu hao n¨ng l−îng kh¸ lín. §Õn 24 th¸ng, trÎ kh«ng bó s÷a mÑ n÷a vµ ®· cã 20 r¨ng s÷a nªn cã thÓ ¨n ®−îc c¬m th−êng nh− ng−êi lín song ph¶i mÒm, dÔ tiªu ho¸ vµ hÊp thu. KhÈu phÇn ¨n hµng ngµy kh«ng hîp lý vÒ sè l−îng còng nh− kh©u chÕ biÕn ch−a tèt sÏ lµm cho trÎ rèi lo¹n tiªu ho¸, g©y suy dinh d−ìng, cßi x−¬ng, thiÕu m¸u. - B−íc ®Çu trÎ cã kh¶ n¨ng tù phôc vô nh− tù xóc ¨n, tù lÊy n−íc uèng. 4.2. ChÕ ®é ¨n cña trÎ 24-36 th¸ng - TrÎ ¨n c¬m n¸t. - Mçi ngµy trÎ ®−îc ¨n (4-5 b÷a), trong thêi gian ë nhµ trÎ, trÎ ®−îc ¨n Ýt nhÊt 2 b÷a chÝnh vµ 1 b÷a phô. Ta cã thÓ cho trÎ ¨n theo chÕ ®é trong ngµy nh− sau: + S¸ng: s÷a ®Ëu nµnh × 1 cèc (200- 250ml) + b¸nh m×: 1/2 c¸i. + Tr−a: c¬m, thÞt, rau × 2 b¸t con + chuèi tiªu: 1 qu¶. + Gi÷a tr−a: ch¸o t«m (1 b¸t con) + ®u ®ñ: 200g. + ChiÒu: c¬m, ®Ëu phô, rau × 2 b¸t con. + Tèi: s÷a bß × 1 cèc (200ml). - N¨ng l−îng cÇn ®¶m b¶o cho trÎ: 1000-1300Kcal/ngµy, ë nhµ trÎ cÇn phÊn ®Êu ®¹t 60- 70% nhu cÇu trªn. - CÇn ®¶m b¶o ®ñ n¨ng l−îng vµ chÊt dinh d−ìng cÇn thiÕt nh− chÊt ®¹m, chÊt bÐo, ®−êng, muèi kho¸ng, vitamin cã trong c¸, t«m, cua, thÞt, trøng, rau, cñ, qu¶, ®Ëu c¸c lo¹i,... - ChÕ biÕn phï hîp víi ®Æc ®iÓm sinh lý vµ kh¶ n¨ng tiªu ho¸ cña trÎ (c¬m mÒm, dÎo, thøc ¨n chÝn mÒm,...), thay ®æi thùc phÈm vµ c¸ch chÕ biÕn mãn ¨n ®Ó trÎ ¨n ngon miÖng vµ ¨n hÕt suÊt. CÇn chÕ biÕn cho trÎ ¨n 2 mãn trong b÷a ¨n chÝnh lµ thøc ¨n mÆn vµ canh. - CÇn ph¶i ®¶m b¶o qua c¸c kh©u lùa chän thùc phÈm t−¬i ngon tíi kh©u vËn chuyÓn, chÕ biÕn vµ b¶o qu¶n tèt. - Hµng ngµy cho trÎ ®−îc uèng ®ñ n−íc tõ 1,5-1,6 lÝt/ngµy (d−íi d¹ng thøc ¨n vµ n−íc uèng). - Cã thÓ biÓu diÔn h×nh vu«ng thùc phÈm nhu cÇu cÇn thiÕt cho trÎ trong mét ngµy nh− sau (h×nh 3.4): Gluxit: Protein: ThÞt: 80-100g G¹o: 150g hoÆc c¸, t«m, ®Ëu ®ç: 80g S÷a ®Ëu nµnh Vitamin, muèi Lipit: kho¸ng: Rau, khoai: 200g DÇu thùc vËt: 20g Chuèi : 1 qu¶ H×nh 3.4. C¸c lo¹i thøc ¨n bæ sung cho trÎ tõ 24-36 th¸ng tuæi. 94