Giáo trình động vật hại nông nghiệp part 8

Chia sẻ: Afsjkja Sahfhgk | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:21

Thêm vào BST

Báo xấu

172
lượt xem 45
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Hoạt động Hoạt động chủ yếu vào ban đêm. Khi có tiếng động là bỏ chạy, nếu chạy không kịp chúng xù lông, co mình lại, nhe răng phát ra tiếng kêu như lợn. Bình thường phát ra tiếng kêu “tục, tục”. Khi đi kiếm ăn, trước khi rời hang thường đứng bên trong cửa hang nghe ngóng, nếu thấy động chúng quay vào trong và đạp đất lấp cửa hang. Có khả năng bơi và lặn giỏi.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình động vật hại nông nghiệp part 8

H×nh 15.3. Hang chuét ®Êt lín (Bandicota indica) (Theo Đào Văn Tiến) I. Hang mùa đông; II. Hang mùa hè ở sâu; III. Hang mùa hè ở nông A. Cửa vào; B. Cửa ra; C. Phòng ở; D. Kho; F. Cửa thoát bí mật; W. Nơi vệ sinh (Chiều dài tính theo cm) Hình 15.4. Chuột đất lớn Bandicota indica B. Phân bố và hình thái (Ken và CTV, 2003) Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………147
Hoạt động Hoạt động chủ yếu vào ban đêm. Khi có tiếng động là bỏ chạy, nếu chạy không kịp chúng xù lông, co mình lại, nhe răng phát ra tiếng kêu như lợn. Bình thường phát ra tiếng kêu “tục, tục”. Khi đi kiếm ăn, trước khi rời hang thường đứng bên trong cửa hang nghe ngóng, nếu thấy động chúng quay vào trong và đạp đất lấp cửa hang. Có khả năng bơi và lặn giỏi. Qui luật phát sinh gây hại Sinh sản quanh năm, mỗi năm đẻ 3 lứa, mỗi lứa từ 3 - 13 con, trung bình 8 con. 3.2. Chuột đất nhỏ (Bandicota savilei Thomas, 1916) Phân bố và nơi ở Có mặt gây hại ở vùng Đông Nam Á. Ở Việt Nam có thể gặp ở vùng trung du và cả đồng bằng, nhưng mật độ không cao. Thức ăn Ăn hại ngũ cốc nhiều nhất là ngô, sau đó là quả và rễ cây. Đặc điểm hình thái Cơ thể khá lớn nhưng nhỏ hơn chuột lợn lớn. Mõm tù và rộng. Ngón chân trước có vuốt dài cứng. Mặt lưng màu nâu tối, thẫm hơn ở vùng giữa lưng. Lông ngắn và cứng nhưng dày. Bụng màu xám tro đồng màu. Chân trước và chân sau màu nâu nhạt. Đuôi ngắn hơn chân, đồng màu nâu thẫm, đôi khi mặt dưới nhạt hơn một chút. Răng cửa vàng hay màu da cam. Con cái có nhiều vú và thay đổi từ 12 vú đến 18 vú. Khác nhau chính của chuột đất lớn và chuột đất nhỏ là chuột đất nhỏ bé hơn và bàn chân hẹp hơn. Kích thước cơ thể: N = 150 cái thể Chiều dài thân : 160 - 230 mm Chiều dài đuôi : 90 - 185 mm Chiều dài bàn chân sau : 26 - 40 mm Chiều dài tai : 19 - 26 mm Khối lượng : 166 - 290 gam Hoạt động Hoạt động nhiều về đêm và lúc hoàng hôn, có khả năng bơi. Qui luật phát sinh gây hại Sinh sản quanh năm, mỗi lứa đẻ 8 - 14 con. Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………148
Hình 15.5. Chuột đất nhỏ, Bandicota savilei Thomas; Phân bố và hình thái (Ken và CTV, 2003) 3.3. Chuột nhắt đồng (Mus caroli Bonhote, 1902) Phân bố Tên gọi khác là chuột Ryukyu, chuột nhắt đồng phân bố ở Nhật Bản, Đài Loan, Malayxia, Indonesia, Thái Lan và các nước Đông Dương. Nơi ở Chuột nhắt đồng sống chủ yếu và phổ biến ở cánh đồng lúa và đồng cỏ. Chúng đào hang ở các bờ ruộng và bụi cây. Chuột sinh sản phụ thuộc vào mùa vụ và phụ thuộc vào nguồn thức ăn trên đồng ruộng, sau khi gặt lúa mật độ của chúng giảm xuống do giảm thức ăn và nơi cư trú ăn toàn. Khi có đầy đủ thức ăn chuột sinh sản mạnh. Hình dạng Cỡ bé, khác với chuột nhắt nhà là mặt bụng trắng nhạt, tai nâu, đuôi dài hơn chiều dài đuôi chuột hoẵng và dài hơn chiều dài thân. Mặt lưng màu xám nhạt, lông ngắn 4-5 mm, lông màu đen với chóp lông vàng sáng, bụng trắng nhạt, gốc lông bụng đen nhạt, chóp lông trắng. Đuôi có 2 màu, thẫm trên nhạt dưới. Mu bàn chân màu trắng. Xương mũi ngắn. Răng cửa thẳng góc với xương khẩu cái. Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………149
Số vú: 1 + 2 + 2 Chiều dài khoảng trống răng: 5,3 -6,5 mm Kích thước cơ thể: N = 58 cá thể Chiều dài thân : 73 - 86 mm Chiều dài đuôi : 78 - 89 mm Chiều dài bàn chân sau : 15 -18 mm Hình 15.6. Hình dạng chuột nhắt Chiều dài tai : 13 - 15 mm đồng, Mus caroli Bonhote (Ken và CTV, 2003) Khối lượng : 11 - 19,9 gam Vai trò Gây hại chủ yếu cho các cây trồng nông nghiệp ở các vùng đồng bằng, nhất là đồng bằng sông Hồng và đồng bằng sông Cửu Long. 3.4. Chuột cúc (Mus cookie Ryley 1914) Phân bố Chuột cúc phân bố ở Ấn Độ, Nepal, Myanma, Trung Quốc, Thái lan, Đông Dương. Nơi ở Ở nước ta loài này phân bố chủ yếu ở các vùng núi cao trung bình và cao, vùng rừng Trường Sơn, sống trong các bụi cây và trong các nương lúa. Hình dáng Cỡ nhỏ. Chiều dài thân không vượt quá 100 mm. Đuôi ngắn hơn thân. Bộ lông mềm. Chân trước có 4 ngón, chân sau 5 ngón, có vuốt. Bàn chân có 6 đệm. Mặt lưng nâu thẫm, gốc lông xám, chóp nâu, có xen lẫn lông gai dẹt màu ánh kim, chóp lông đen bụng trắng. Ranh giới giữa lưng và bụng rõ rệt. Đuôi hai màu, trên thẫm dưới nhạt, chân màu nâu tối. Số vú: 1 + 2 + 2 Kích thước cơ thể: N = 30 cái thể Chiều dài thân : 85,7 mm ( 75- 98) Chiều dài đuôi : 79,3 mm ( 75 -85) Chiều dài bàn chân sau : 16,9 mm (16 -18) Chiều dài tai : 13,5 mm (11 - 15) Hình 15.7. Hình dạng chuột cúc Khối lượng : 19,6 gam (16,2 -19,6) Mus cookie Ryley Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………150
(Ken và CTV, 2003) Sinh sản Sự sinh sản của loài này phụ thuộc vào nguồn thức ăn trên đồng ruộng, chuột cái có thể sinh sản từ 6- 9 con trên một lứa. Vai trò: gây hại cho cây nông nghiệp và cây công nghiệp ở các vùng núi cao. 3.5. Chuột nhắt hoẵng (Mus cervicolor Hodgson, 1845) Phân bố: Chuột nhắt hoẵng hay còn gọi là chuột nâu vàng phân bố khá rộng, ở Ấn Độ, Nepal, Srilanca, Myanma, Thái Lan và Đông Dương. Ở nước ta, có mặt ở Phú Thọ, Hoà Bình, Đắc Lắc, Ninh Thuận, Quảng Trị, Lâm Đồng. Nơi ở Chuột nhắt hoẵng sống ở trong vùng rừng núi. Chúng sống trong các thảm cây bụi hoặc ở nương rẫy. Chuột đào hang đơn giản ở dưới gốc cây, làm tổ tạm thời trong các đống rơm rạ hoặc đống gỗ. Hình dạng Cỡ nhỏ, nhưng lớn hơn chuột nhắt nhà. Đuôi ngắn hơn thân. Bộ lông mềm, ngắn. Mũi dài, mặt lưng nâu thẫm, rậm, có các lông trục gai cứng, bụng trắng nhạt. Đuôi hai màu trên thẫm dưới nhạt. Chân trước có 4 ngón, chân sau 5 ngón, có vuốt chân thường trắng nhạt. Chuột có 10 vú (2+3) Kích thước cơ thể: N = 27 cái thể Chiều dài thân : 63 - 81 mm Chiều dài đuôi : 53 - 65 mm Chiều dài bàn chân sau : 13 -16 mm Chiều dài tai : 9 - 15 mm Hình 15.8. Hình dạng chuột nhắt hoẵng, Mus cervicolor Hodgson Khối lượng : 11 - 19 gam (Ken và CTV, 2003) Sinh sản Chuột sinh sản mạnh từ tháng 3 đến tháng 6. Vai trò Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………151
Chuột gây hại cây trồng nông nghiệp và công nghiệp; là vector truyền nhiều loại bệnh nguy hiểm cho người và động vật. 3.6. Chuột nhắt nhà (Mus musculus Linnaeus, 1758) Phân bố Chuột nhắt nhà phân bố rộng mang tính toàn cầu. Nơi ở Chuột nhắt nhà sống phổ biến ở trong nhà và ngoài đồng, chuột có thể ẩn nấp trong các khe tường, khe tủ, đống gỗ, đống rơm rạ, hoặc có thể đào hang ở bờ ruộng, hoặc sử dụng hang của những loài khác để làm nơi ở. Chuột thích ở những nơi khô ráo, thoáng, hang chuột nông và có một vài cửa. Chuột nhắt nhà sống ở tầng dưới của các công trình kiến trúc, khi bị dồn ép, chúng có thể sống cả ở tầng trên. Hình dạng Cỡ bé, đuôi dài hơn thân. Mõm ngắn, vành tai lớn dài. Bộ lông mềm. Mặt lưng nâu thẫm, mặt bụng xám. Đuôi hoàn toàn tối nhạt, bàn chân ngắn, mặt trên trắng đục, với ngón chân trắng. Khi còn nhỏ giống loài chuột nhà (Rattus rattus) Số vú: 1+2+2 Kích thước cơ thể N = 37 cái thể Chiều dài thân : 71,6 mm ( 61 - 95) Chiều dài đuôi : 77,6 mm ( 45 -117) Chiều dài bàn chân sau : 15,4 mm (13 -20) Chiều dài tai : 11,8 mm (9- 17) Hình 15.9. Hình dạng chuột nhắt nhà, Mus musculus Linnaeus Khối lượng : 14,5 gam (10 -20) (Ken và CTV, 2003) Tập tính Chuột hoạt động nhanh nhẹn, kiếm ăn vào ban đêm, ở những nơi vắng vẻ chuột có thể kiếm ăn cả ban ngày. Thức ăn chủ yếu là thực vật, côn trùng, thóc, cỏ dại... Sinh sản Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………152
Chuột nhắt nhà sinh sản quanh năm. Tuy nhiên ở ngoài đồng ruộng sự sinh sản của chúng phụ thuộc vào nguồn thức ăn trên đồng ruộng, chuột sinh sản mạnh là từ tháng 4 - 10, trùng với giai đoạn lúa xuân và lúa mùa. Ở các khu vực khác như ĐBSCL và miền Trung sự sinh sản mạnh của loài này là từ khi lúa làm đòng cho đến khi thu hoạch. Chuột cái mang thai từ 18 - 21 ngày, đẻ từ 6-8 con trên một lứa, mỗi năm đẻ từ 3 - 4 lứa. Vai trò Chuột gây hại các dụng cụ gia đình, nông sản trong các kho bảo quản lương thực và thực phẩm, gây hại cây trồng nông nghiệp và công nghiệp, là trung gian truyền nhiều loại bệnh nguy hiểm cho người và động vật. 3.7. Chuột nhắt nương (Mus pahari Thomas 1916) Phân bố Chuột nhắt nương phân bố ở Ấn Độ, Thái Lan và các nước Đông Dương. Ở Việt Nam loài này được ghi nhận ở Lào Cai, Kon Tum, Lâm Đồng.. Nơi ở Chuột thích sống ở các nương rẫy gần rừng, bờ suối ven rừng. Hình dạng Cỡ nhỏ nhưng lớn hơn chuột nhắt nhà. Đuôi thường dài hơn thân. Bộ lông có xen lẫn những lông gai. Mặt lưng nâu thẫm hoặc nâu xám nhạt; bụng màu ánh bạc, gốc lông xám hoặc xám sáng. Đuôi thường thẫm ở mặt trên, nhạt ở mặt dưới, đôi khi hoàn toàn thẫm. Chân màu trắng. Mũi dài, mắt và tai nhỏ. Kích thước cơ thể N = 16 cá thể - Chiều dài thân : 91 mm (80 - 100,2) - Chiều dài đuôi : 92 mm (85 - 100,2) - Chiều dài bà chân sau : 17,8 mm ( 15 - 21) - Chiều dài tai : 16,8 mm ( 15 - 20) Vai trò Gây hại cây trồng nông nghiệp và công nghiệp. 3.8. Chuột đồng lớn (Rattus argentiventer Robison and Kloss, 1916) Phân bố và nơi ở Là loài phổ biến ở miền Bắc và ven biển miền Trung. Có mặt tại nhiều sinh cảnh vùng Đông Nam Á. Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………153
Sống ở ngoài đồng. Đào hang ở các bờ ruộng, bờ mương, gò đất hoặc ngay giữa ruộng. Hang có thể có cấu tạo đơn giản hoặc phức tạp. Hang đơn giản là hang thường gặp trong mùa hè, có 1 ngách chính và 1 ngách phụ. Chiều dài 50 - 76 cm, phía đáy có thể phình rộng tạo thành phòng ở. Còn hang phức tạp, thường gặp cuối mùa thu và mùa đông. Đó là đường hầm dài 230 - 900 cm, có nhiều phòng ở và nhiều ngách phụ. Thường gặp nhất là dạng trung gian giữa 2 dạng hang này (hình 15.10). Hình 15.10. Các dạng hang chuột đồng lớn (theo Đào Văn Tiến) A. Hang đơn giản; B. Hang phức tạp; C. Hang trung gian a. Cửa hang; b. Phòng ở Thức ăn Thành phần thức ăn phức tạp, ưa thích ăn thóc, ngô, đậu đỗ, khoai lang, khoai tây, sắn, rau xanh, mạ, lúa các giai đoạn sinh trưởng. Ngoài ra chúng còn ăn cả cua, cá và thịt đồng loại. Đặc điểm hình thái Hình dạng: chuột cỡ lớn gần bằng chuột cống, lông mềm có gai. Mặt lưng màu vàng sẫm có điểm nâu cánh gián. Con non sẫm hơn trừ phần đầu nâu vàng sáng. Mặt bụng sáng Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………154
bạc có vết tối giữa ngực không rõ lắm. Bàn chân trắng bẩn có vệt giữa bàn thẫm hơn. Bàn chân sau dài 38 mm. Đuôi đồng màu nâu tối, ngắn hơn hoặc bằng dài thân. Chuột có 5 đôi vú. Kích thước cơ thể: N = 692 cái thể Chiều dài thân : 135 - 220 mm Chiều dài đuôi : 150 - 195 mm Chiều dài bàn chân sau : 30 - 38 mm Chiều dài tai : 16 - 22 mm Khối lượng : 52 - 240 gam Hoạt động Di chuyển rất nhanh nhẹn, leo trèo và bơi giỏi, kiếm ăn vào ban đêm. Cạnh tranh nơi ở với chuột đất lớn. Đẻ 3 lứa trong 1 năm, mỗi lứa có 3 - 9 con Hình 15.11. Phân bố và hình dạng chuột đồng lớn, Rattus argentiventer Robison and Kloss (Ken và CTV, 2003) 3.9. Chuột lắt (Rattus exulans Peale, 1848) Phân bố Phân bố ở vùng Đông Nam Á và một số nước trên thế giới. Ở ViÖt Nam loµi nµy ®−îc ghi nhËn tõ VÜnh Linh - Qu¶ng TrÞ trë vµo phÝa nam. N¬i ë Chuét l¾t sèng ë c¸c khu d©n c− ®« thÞ vµ n«ng th«n, ë c¸c thÞ trÊn vµ lµng b¶n ven biÓn. Cã thÓ bÉy chuét ®−îc c¶ ë trong nhµ vµ ngoµi v−ên, chuét ë c¶ ruéng lóa, ë c¸c ®ång cá bôi rËm, c¸c khu rõng th−a gÇn nhµ. H×nh d¹ng Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………155
Chuét l¾t cì nhá. L«ng biÕn ®æi tõ mµu n©u ®á ®Õn mµu n©u x¸m, l«ng l−ng mµu n©u ®á, l«ng bông mµu x¸m, ®Ønh l«ng bông cã mµu tr¾ng hoÆc mµu kem Bé l«ng máng, cã xen lÉn l«ng gai. L«ng mòi dµi, tai to cã thÓ gËp l¹i phÝa sau. §u«i dµi h¬n th©n, ®ång mµu ®en. BÒ mÆt cña bµn ch©n sau mµu tr¾ng, nh−ng th−êng cã c¸c vÖt l«ng mµu ®en dµi. Cã 8 vó (2+2). KÝch th−íc c¬ thÓ ë miÒn Nam (Ken vµ CTV, 2003): ChiÒu dµi ®u«i : 105 - 146 mm ChiÒu dµi th©n : 91 - 130 mm ChiÒu dµi tai : 15 - 18 mm ChiÒu dµi bµn ch©n sau : 21 – 26 mm Khèi l−îng : 23 - 42 gam TËp tÝnh Chuét l¾t ho¹t ®éng nhanh nhÑn, leo trÌo giái, thÝch sèng n¬i cao r¸o, sèng trong nhµ, Chuét cã thÓ lµm tæ ®¬n gi¶n ë trªn cao, th−êng trong nhµ. Thøc ¨n chñ yÕu cña loµi nµy lµ thùc vËt, tuy nhiªn chóng cã thÓ ¨n ®éng vËt nh− c¸c loµi èc. Sinh s¶n Chuét l¾t cã thÓ sinh s¶n quanh n¨m, mçi løa ®Î tõ 1- 8 con. trung b×nh 4,6 con/ løa. Thêi gian chuét mÑ cã thai vµo kho¶ng 20 ngµy, chuét ®Î 3 løa trong mét n¨m, Chuét thµnh thôc sinh dôc sím, chuét ®ùc ho¹t ®éng sinh dôc sím h¬n chuét c¸i. Sù sinh s¶n cña chóng phô thuéc vµo nguån thøc ¨n trªn ®ång ruéng. Vai trß Chuét g©y h¹i c¸c dông cô gia ®×nh, g©y h¹i trong c¸c kho b¶o qu¶n l−¬ng thùc vµ thùc phÈm, g©y h¹i c©y trång n«ng nghiÖp vµ c«ng nghiÖp; lµ trung gian truyÒn nhiÒu lo¹i bÖnh nguy hiÓm cho ng−êi vµ ®éng vËt. Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………156
H×nh 15.12. Ph©n bè vµ h×nh d¹ng chuét l¾t, Rattus exulans Peale (Ken vµ CTV, 2003) 3.10. Chuét ®ång nhá (Rattus losea Swinhoe, 1871) Ph©n bè vµ n¬i ë Ph©n bè réng ë nam Trung Quèc vµ ViÖt Nam. Cã mÆt ë vïng ®ång b»ng vµ trung du B¾c bé vµ Trung bé. RÊt Ýt khi cã mÆt ë trong nhµ. Sèng ë trong hang t¹i bê ruéng, bê m−¬ng, bê ao, d−íi ®èng r¹ hay bôi cá. Hang cã 2 - 4 cöa, ®−êng kÝnh tõ 3 - 5 cm, hang ph©n thµnh nhiÒu nh¸nh. Trong hang cã 3 phßng ë cã lãt r¹ hoÆc cá kh«, th−êng thÊy b«ng lóa, l¹c, khoai trong ®ã. Ngoµi cöa hang cã ®èng ®Êt ®ïn ra, ®«i khi bÞ ®Êt che lÊp. Thøc ¨n Chuét ®ång nhá ¨n h¹t thãc, thãc mÇm, mÇm c©y, khoai lang, qu¶...vµ c¶ cua, c¸, s©u bä. Ngoµi ra, chuét cßn c¾n ¨n l¸ d©u, qu¶ cµ chua, mÝa, nh·n... §Æc ®iÓm h×nh th¸i C¬ thÓ trung b×nh, ®u«i dµi b»ng hoÆc dµi h¬n th©n mét chót. Th©n phñ l«ng mÒm, dµy. L−ng mµu n©u vµng. Bông tr¾ng x¸m pha vµng nh¹t, ®Çu mót l«ng bông tr¾ng, ch©n l«ng mµu tro. Kh«ng cã ranh giíi râ rµng gi÷a mµu l«ng bông vµ l«ng l−ng. Tai vµ ®u«i cã mµu n©u sÉm. Bµn ch©n sau kh«ng dµi qu¸ 31mm. Chuét c¸i cã 6 ®«i vó: 3 ®«i vó ngùc vµ 3 ®«i vó bông. KÝch th−íc c¬ thÓ cã sù kh¸c biÖt gi÷a c¸c quÇn thÓ miÒn Nam vµ miÒn B¾c: N = 382 c¸i thÓ ChiÒu dµi th©n : 145 - 170 mm ChiÒu dµi ®u«i : 121 - 172 mm ChiÒu dµi bµn ch©n sau : 28 - 32 mm ChiÒu dµi tai : 17 - 21 mm Khèi l−îng : 100 - 160 gam Ho¹t ®éng Ho¹t ®éng chñ yÕu vµo ban ®ªm, cã thÓ tËp trung thµnh ®µn. Cã kh¶ n¨ng b¬i giái. Cã thÓ ®Î 3 løa trong 1 n¨m, mçi løa ®Î tõ 2 - 13 con, trung b×nh 5 - 6 con. Ho¹t ®éng m¹nh khi lóa vµ hoa mµu s¾p thu ho¹ch. Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………157
1 p e c to ra l 1 p o s t - a x illa r y 3 a b d o m in a l H×nh 15.13. Ph©n bè vµ h×nh d¹ng chuét ®ång nhá, Rattus losea Swinhoe (Ken vµ CTV, 2003) 3.11. Chuét cèng (Rattus norvegicus Berkenhout, 1769) Ph©n bè vµ n¬i ë Cã nguån gèc §«ng Nam ch©u Á. Từ năm 1750 cùng các tàu buôn chuột cống đã phát tán đi khắp thế giới, xâm nhập vào nước ta từ thế kỷ XIX. Hiện nay, chúng là loài phổ biến khắp đất nước, tập trung nhiều tại các thị trấn thành phố, nơi đầu mối giao thông, chợ. Càng xa thành phố thị trấn mật độ càng giảm, hầu như không có mặt trên cánh đồng lúa. Ưa thích sống ở nơi ẩm thấp, tối, bẩn, chỗ cống rãnh, kho tàng. Trong thành thị chúng thường làm tổ ở những chỗ khuất và kín như ở chân tường, góc cống, còn ở nông thôn chúng có thể đào hang ở chân đê, bờ ruộng, quanh vườn. Hang chuột có cấu tạo từ đơn giản đến phức tạp. Hang phức tạp có nhiều cửa ra vào. Phòng ở thường là chỗ phình to hình o van, có lót rơm, rạ, lá khô, giẻ rách làm tổ. Toàn bộ hang chuột có thể chiếm diện tích 4 - 9 m2. Thức ăn Là loài ăn tạp điển hình. Chúng ăn các loại thức ăn của người và vật nuôi như cơm gạo, cám, ngô, khoai, sắn, rau, thịt, cá, sâu bọ, các loại chim thú nhỏ, gà vịt, thậm chí cả sợi bao tải và thịt đồng loại. Lượng thức ăn trong 1 ngày trung bình là 70 gam lương thực. Đặc điểm hình thái Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………158
Chuột có thân hình khá lớn, thân và đuôi mập. Đuôi luôn ngắn chỉ khoảng 75% chiều dài thân. Mõm tù và rộng. Vành tai ngắn, hơi tròn và có lông bao phủ. Khi gấp tai về phía trước không bao giờ tới mắt. Màu lông ở lưng thay đổi từ màu xám đến xám đen. Bộ lông có nhiều lông cứng và dài, mọc dài hơn lông thường, có màu ánh thép. Mặt bụng trắng đục. Gốc lông bụng màu ghi. Mu bàn chân sau trắng. Đuôi hai màu không rõ lắm, phía trên màu đen, phía dưới màu xám bạc, các vảy ở đuôi xếp thành vòng hoàn chỉnh. Gốc vảy có lông màu nâu nhỏ. Mặt trên đuôi có nhiều lông nên có màu nâu thẫm. Chuột cái có 10 - 12 vú. Số vú: 1 + 2 + 3. Sọ to hẹp và bằng, xương mũi dài, gờ trên ổ mắt rõ, kéo về phía sau dưới xương chẩm. Cung gò má thô. Khẩu cái dài, vượt 1/2 chiều dài chẩm mũi, lỗ khẩu cái dài. Gờ xương đỉnh thẳng, chạy song song. Đây là đặc điểm của loài. Răng cửa khoẻ, nhẵn, không nhô ra phía trước. Kích thước cơ thể N = 51 cá thể Chiều dài thân : 205 - 267 mm Chiều dài đuôi : 190 - 250 mm Chiều dài bàn chân sau : 39 - 48 mm Chiều dài tai : 19 - 26 mm Khối lượng : 230 - 586,8 gam Hoạt động Hoạt động vào bao đêm, ban ngày ngủ, khả năng leo trèo kém hơn chuột nhà. Có khả năng bơi và đào hang. Khi kiếm ăn thường làm bẩn lương thực thực phẩm, lan truyền nhiều bệnh truyền nhiễm cho người như dịch tả, thương hàn, phó thương hàn, dịch hạch, bệnh sán lá lợn... Qui luật phát sinh gây hại Chuột sinh sản quanh năm, không theo mùa rõ ràng, tuy nhiên cường độ có giảm đôi chút về mùa đông và mạnh nhất vào tháng 4 - 5 và 9 - 10. Chúng có 4 lứa trong 1 năm. Một con cái có thể đẻ 28 - 33 con/năm, nhưng số con sống sót là từ 11,5 - 13,6 con. Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………159
Hình 15.14. Phân bố và hình dạng chuột cống, Rattus norvegicus Berkenhout (Ken và CTV, 2003) 3.12. Chuột bang (Rattus nitidus Hodgson, 1845) Phân bố Chuột bang, còn gọi là chuột Hymalaya, phân bố rộng ở Nepal, Ấn Độ, Myanma, Thái Lan, Nam Trung quốc, Indonesia và Việt Nam. Ở nước ta loài này phân bố chủ yếu ở các tỉnh miền núi phía bắc, miền Trung và Tây Nguyên. Nơi ở Chuột sống ở độ cao trên 300 m, trong các rừng thứ sinh và nguyên sinh, trong nhà gần rừng, cây bụi và tre nứa. Chuột thích sống gần rừng. Chuột đào hang đơn giản trên nền đất, hoặc sống trong khe, đống rơm rạ. Chuột di chuyển ra các nương lúa gần rừng để kiếm ăn. Thức ăn chủ yếu là thực vật. Hình dạng Cỡ trung bình nhỏ. Đuôi bằng hoặc ngắn hơn thân một ít, lông mềm, dầy, có xen lẫn lông dài. Lưng nâu thẫm, sẫm hơn ở mặt sống lưng, bụng xám đục hoặc nâu nhạt với gốc lông xám. Đuôi đồng màu nâu tối, chân trắng nhạt có 6 đệm, chuột có 12 vú 3 +3, có khi có 8 vú. Kích thước cơ thể N = 125 cá thể Chiều dài thân : 106 - 155 mm Chiều dài đuôi : 105 -150mm Chiều dài bàn chân sau : 25 - 32 mm Chiều dài tai : 19 - 20 mm Khối lượng : 70 - 240 gam Tập tính Chuột hoạt động vào ban đêm, sống theo bầy đàn, leo trèo và nhảy giỏi. Sinh sản Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………160
Chuột sinh sản quanh năm nhưng mùa sinh sản chính vào mùa hè, sự sinh sản phụ thuộc vào nguồn thức ăn và nơi cư trú an toàn. 3.13. Chuột nhà (Rattus rattus, tổ hợp) Phân bố và nơi ở Là tổ hợp (complex) gồm nhiều dạng hình khác nhau. Phân bố rộng từ miền Nam Trung Quốc tới các nước Đông nam châu Á, Nam Á (Ken và CTV, 2003). Là loài chuột sống gần người, chủ yếu sống trong nhà, có mặt ở mọi nơi từ miền biển đến miền núi. Hiếm gặp trên đồng ruộng xa nhà trừ thời gian thu hoạch lúa. Sống ở trên cao, leo trèo giỏi, đi lại dễ dàng trên dây điện, mép tường, trần nhà. Hầu như không đào hang đất mà tận dụng các vách, khe kẽ, nơi kín đáo để làm tổ. Thích làm tổ trên mái tranh, trong ống tre..., Tổ chuột đơn giản có lót rơm rạ, giẻ rách, giấy vụn, lá cây khô. Đối với nhà có nóc, tổ chuột ở sát đỉnh nóc, thường có 2 phòng là phòng chuột đực và phòng chuột cái (Hình 13.16). Trong thời gian nuôi con, ngoài tổ chính còn có một vài tổ phụ cách nhau 7 - 15 m, chuột mẹ tha chuột con đến để né tránh sự tấn công quấy phá của kẻ thù. Khi sống ở nơi có tường đất chúng có thể đào hang xuyên thẳng qua tường để đi lại. Hình 15.15. Sơ đồ nóc nhà cắt ngang với hai tổ chuột nhà a. Tổ chuột cái; b. Tổ chuột đực Thức ăn Thích ăn nhất là tinh bột, nhất là thóc gạo, ngoài ra chúng còn ăn ngô, sắn, khoai lang, các loại rau, quả, thịt, cua, cá, gà con, vịt con. Trong dạ dày còn có lông thú, côn trùng, sợi bao tải. Chúng ăn thịt cả đồng loại, nhất là chuột non. Trong kho thóc gạo chúng không chỉ tấn công phần ở dưới thấp mà còn tấn công phần ở trên tầng cao, cắn nát bao bì, ăn thóc để lại lớp trấu dày hàng chục centimet. Tác hại của chúng còn phải kể tới việc chúng cắn nát bàn ghế, cánh cửa, đồ dùng, chăn màn, quần áo, sách vở, đồ ăn thức uống, các loại thức ăn dự trữ, các loại hạt giống dự trữ để trong thùng gỗ, bao tải như đậu đỗ, ngô, thóc... Trên cơ thể chúng có nhiều loài ký sinh nguy hiểm cho con người. Đặc điểm hình thái Cơ thể trung bình, thân hình thon, đuôi dài hơn thân, tai dài gấp lại phủ mắt. Bình thường có 5 đôi vú, có cá thể 6 đôi. Lưng màu nâu hung. Giữa lưng có chen những lông Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………161
dài đen làm thành một dải thẫm ở giữa lưng. Bụng màu xám nhạt hay phớt vàng, nhất là ở vùng ngực. Đôi khi còn có vệt trắng ở ngực. Màu xám mặt bụng thay đổi theo mùa trong năm và theo tuổi của chuột. Đuôi màu nâu thẫm. Chân trước màu nâu sẫm, giữa mu bàn chân có vệt nâu thâm, bàn chân sau có màu hung nhạt. Trên mặt bàn chân trước có màu đen vượt lên phía bên trên cổ tay, ngón chân có màu trắng. Bàn chân sau rộng, có các đệm nhô lên. Nhìn thấy rõ các vết sọc, phía trên bàn chân sau có màu trắng, nhưng lông trên bàn chân sau có màu đen hoặc vàng cam, lông ở ngón chân màu trắng. Tai to dài gấp lại phủ mắt. Số vú 1+ 1 + 3 hoặc 1+2 + 3 Kích thước cơ thể: N = 51 cái thể Chiều dài thân : 105 - 215 mm Chiều dài đuôi : 120 - 215 mm Chiều dài bàn chân sau : 29 - 33,5 mm Chiều dài tai : 17 - 26,5 mm Khối lượng : 150 - 220 gam Khi thành thục, kích thước và khối lượng tối thiểu của con đực là 121 mm và 74 gam; của con cái là 125 mm và 46,6 gam (Lê Vũ Khôi và CTV, 1979) Hoạt động Sinh sản quanh năm nên có thể bắt gặp chuột con, chuột cái có chửa và chuột đực có tinh trùng trong các tháng. Tuy nhiên cường độ sinh sản trong mùa đông giảm đôi chút, thấp nhất là vào tháng 12, tháng 1. Cường độ sinh sản của chuột nhà trong thành phố và nông thôn có khác nhau. Trong thành phố do thức ăn khá đầy đủ quanh năm nên cường dộ sinh sản khá đồng đều qua các tháng, trong khi đó ở nông thôn cường độ sinh sản của chuột cao vào các tháng 4 - 5 và tháng 9 - 10, ứng với thời kỳ thu hoạch nông sản rộ. Mỗi năm có phổ biến 3 lứa, một số điểm thức ăn phong phú có thể có 4 lứa, mỗi lứa có 2 - 12 con, trung bình có 6 con. Khi mới nở, chuột không có lông, mù mắt, khối lượng 1,4 - 2,0 g. Khi mở mắt lông mọc đầy đủ có khối lượng 3,9 - 5,4 g. Lúc này chúng có thể tự đi kiếm ăn. 1 p e c to ra l 1 p o s t - a x illa r y 3 a b d o m in a l Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………162
Hình 15.16. Phân bố và hình dạng chuột nhà, Rattus rattus (Ken và CTV, 2003) 3.14. Chuột khuy Rattus rattus sladeni Tên trùng: Chuột rừng Rattus koratensis (Kloss, 1919) Phân bố Phân bố ở Trung Quốc, Thái Lan và các nước Đông Dương. Ở nước ta loài này phân bố trong cả nước, chủ yếu ở miền núi và trung du. Nơi ở Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………163
Chuột sống trong rừng, nương rẫy gần rừng, chuột có thể xâm nhập vào nhà ở. Chuột thích sống trong các rừng tre nứa. Chuột có thể đào hang trong rừng, xung quanh nhà và ở nương dẫy. Đường kính hang từ 4- 6 cm, chuột có thể đục khoét ống tre. Tổ chuột được lót bởi lá cây, vỏ cây. Chuột ăn tạp, ăn cả động vật và thực vật, thức ăn thực vật gồm quả hạt và mầm cây, chuột ăn ngô, sắn trên nương rẫy, ăn hoa quả tre và lúa nương Thường làm tổ trong hốc tre, khoét gióng tre thành cửa ra vào, lót tổ bằng lá tre hoặc lá cây khô, đôi khi còn làm tổ trong bụi rậm như tổ chim. Thức ăn Là loài phá hoại lúa nương chính trên lúa nương, rẫy. Thức ăn chủ yếu là hoa quả, cây rừng, ngoài ra còn thấy một lượng nhất định thức ăn động vật, côn trùng, lông chim, lông thú. Thích ăn quả tre, nứa, dang. Khi tràn ra ruộng chúng cắn nát mạ, lúa, hoa mau khác. Khi hết thức ăn chúng kéo nhau thành đàn di cư từ núi này sang núi khác, bơi qua sông, suối hay biển Đặc điểm hình thái Cơ thể to hơn chuột nhà, hình dạng giống chuột nhà. Mặt lưng có màu xám hung, mặt bụng màu trắng kem, lông ở bụng có màu trắng đục. Đuôi dài hơn thân, có màu thẫm Hình dạng Cỡ trung bình. Đuôi dài hơn thân. Tai to và rộng. Bộ lông mềm, xen lẫn nhiều lông dài. Mặt lưng vàng da bò; bụng trắng kem. Lông bụng trắng tận gốc. Đuôi đồng màu nâu thẫm. Chân trước cùng màu lưng, có 5 đệm bàn chân; chân sau có vạch thẫm trên mu, bàn chân trắng. Chuột có 10 vú: 2+3 hoặc 12 vú: 3+3. Kích thước cơ thể (Lê Vũ Khôi và CTV, 1979): N = 32 cá thể Chiều dài thân: 163 - 169 mm Chiều dài đuôi: 169 - 174 mm Chiều dài bàn chân sau: 33 - 35 mm Khối lượng: 46,6 - 176 gam Tập tính Chuột hoạt động chủ yếu vào ban đêm, đôi khi cũng gặp chuột kiếm ăn vào ban ngày. Cường độ hoạt động mạnh vào lúc nửa đêm. Thời gian hoạt động khoảng 6- 10 giờ/ngày. Chuột hoạt động nhanh nhẹn, leo trèo trên cây, qua các bờ rào, chuột rừng bơi rất giỏi. Bảng 15.5. Thời gian xuất hiện nạn chuột khuy ở một số địa phương miền Bắc Việt Nam (nguồn: Lê Vũ Khôi và CTV, 1979) Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………164
Địa phương Tháng, năm xuất hiện Thời gian kéo dài Khoảng cách (năm) Mường Chà, Lai Châu 9-11/1941 3 tháng 9-11/1961 3 tháng 20 năm Văn Chấn, Nghĩa Lộ 9-11/1952 3 tháng 5-10/1962 5 tháng 10 năm Sông Mã, Sơn La 9-11/1952 3 tháng 5-10/1963 6 tháng 11 năm Kỳ Phú, Bắc Thái 9/1906 3 ngày 7/1918 8 ngày 12 năm 9/1927 8 ngày 9 nă m 9/1946 10 ngày 19 năm Bình Dân, Bắc Thái 6/1918 10 ngày 7/1954 15 ngày 36 năm Quảng Ninh 2-3/1971 2 tháng Sinh s¶n Chuét rõng ®Î quanh n¨m. Chuét c¸i ®Î 3- 9 con/ løa, mçi n¨m ®Î tõ 3-4 løa. Sinh s¶n m¹nh nhÊt vµo mïa xu©n vµ mïa thu. Søc sinh s¶n gi¶m vµo mïa ®«ng, ®Î tõ 4 - 8 con/løa. Chuét sèng ng¾n, kh«ng qu¸ 6 th¸ng. Chuột gây hại cho cây nông nghiệp và cây công nghiệp ở vùng núi và trung du. Nạn chuột khuy thường xuất hiện trùng với những năm rừng tre nứa, dang ra hoa, khoảng 10 - 20 năm 1 lần (bảng 15.5) và thời kỳ dịch kéo dài 2- 3 tháng. 4. CÁC BIỆN PHÁP PHÒNG CHỐNG CHUỘT HẠI 4.1. Nguyên lý chung Biện pháp quản lý tổng hợp dựa vào sự hiểu biết đầy đủ các đặc tính sinh học, sinh thái học và huy động tối đa các nguồn lực của cộng đồng sẽ đem lại kết quả toàn diện. Nhìn chung, chuột hại sinh sản theo mùa và trong quá trình sống có các tập tính như đi ăn đêm, ăn ở chỗ khuất, đi theo lối mòn, dọc chân tường ven bờ ruộng, chỗ tối. Chúng thể hiện sự cảnh giác và thận trọng như lảng tránh vật lạ, thức ăn lạ, hay ăn tại nơi đã quen. Tuy vậy, khi bị đói thì sự thận trọng giảm đi rất nhiều. Tuỳ loài, chúng thường đào hang sâu, hoặc leo trèo giỏi, nhảy xa đến 1,0 - 1,2 m, nhảy cao đến 0,75 m, có thể vượt qua tường nhẵn cao đến 0,8 cm, có thể bơi qua sông, mương rộng. Chúng có khứu giác, thính giác rất phát triển, thường bị thu hút bởi mùi đồng loại, mùi thơm của hành tỏi phi mỡ. Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………165
Do ăn nhiều nên nguồn thức ăn là rất quan trọng, nếu để chúng đói trong thời gian dài chúng sẽ bị chết. Chuột sống trong hang hoặc trong chỗ tối, nếu những nơi ở này bị phá chúng sẽ phải di chuyển, làm hang tổ mới. Chuột bị nhóm kẻ thù tự nhiên tấn công mạnh gồm mèo, rắn, chim, các loài thú khác. Từ những hiểu biết đầy đủ các đặc tính sinh vật học và sinh thái học của chuột con người đã xây dựng các phương pháp và đi theo nó là bộ công cụ phòng trừ chuột hại. Mặc dù vậy, rất nhiều trường hợp không thành công, do khả năng thích nghi cao và khả năng lẩn tránh của chuột. 4.2. Phương pháp xác định số lượng Để xác định hiệu quả biện pháp phòng trừ cũng như dự báo khả năng gây hại của chuột, điều cần thiết là phải xác định được số lượng của chúng. Số lượng chuột có thể được xác định dựa theo các phương pháp sau: Xác định theo lượng mồi tiêu thụ Đặt một lượng mồi xác định, sau đó xác định lượng mồi chuột đã ăn, chia cho lượng ăn bình quân trong 1 ngày đêm sẽ biết được số lượng chuột. Phương pháp này có độ chính xác không cao vì lượng thức ăn của các cá thể ở độ tuổi khác nhau, trạng thái cơ thể khác nhau là khác nhau. Lê Vũ Khôi và CTV (1979) đã sử dụng phương pháp này tại Nông trường Tam Thiên Mẫu và khu vực kho lương thực thuộc huyện Gia Lộc, Hải Dương và kiểm chứng bằng số lượng chuột chết khi đánh bả. Xác định theo lượng nước tiêu thụ Cũng như phương pháp trên, thay thức ăn bằng nước uống, nhưng độ chính xác kém hơn vì ngoài các yếu tố như độ tuổi, trạng thái chuột, lượng nước tiêu thụ phụ thuộc nhiều vào thành phần thức ăn. Phương pháp này có thể thực hiện được tại các khu vực kho lương thực. Dùng bẫy Nguyên lý: Mật độ chuột cao thì số lượng chuột vào bẫy cao, căn cứ lượng chuột vào bẫy để xác định chỉ số phong phú của chuột. Bẫy có thể được đặt theo hàng, bẫy nọ cách bẫy kia 5 - 10 m hay đặt theo hình bàn cờ, bẫy nọ cách bẫy kia 10 - 20 m. Trong nhà ở hoặc kho cứ 15 - 20 m2 đặt 1 bẫy. Cách tính chỉ số phong phú: Đặt 100 bẫy trong 1 đêm nếu có 10 bẫy bắt được chuột thì số chuột vào bẫy là 10% hay chỉ số phong phú là 10 con/100 bẫy. Hoặc có 20 bẫy đặt trong Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………166