Giáo trình Kinh tế học chính trị Mác - Lênin: Phần 2 - GS.TS. Trần Ngọc Hiên, GS. Trần Xuân Trường (đồng chủ biên)

Chia sẻ: Lê Na | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:330

Thêm vào BST

Báo xấu

169
lượt xem 37
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

"Giáo trình Kinh tế học chính trị Mác - Lênin: Phần 2" trình bày nội dung chương 13 của phần 1 là "Chủ nghĩa tư bản ngày nay và xu hướng vận động của nó" và trình bày nội dung phần thứ hai - Những vấn đề lý luận và chính sách kinh tế của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. Tham khảo nội dung giáo trình để nắm bắt nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Kinh tế học chính trị Mác - Lênin: Phần 2 - GS.TS. Trần Ngọc Hiên, GS. Trần Xuân Trường (đồng chủ biên)

CHlfONG XIII CHU NGHIA TU BAN NGAY NAY VA XU HUCfNG VAN DONG CUA NO • • Nhiing sU kien lich sii ldn lam rung chuyen chu nghia tu ban trong the ky XX da khang dinh sU phan tich va ket luan cua V.I.Lenin ve chu nghia de quoc la hoan toan dung dan. NhUng tU sau khi Lien Xo va cac nUdc xa hoi chu nghia Dong Au sup do, chu nghia xa hoi the gi6i tam thdi lam vao thoai trao thi chii nghia tu ban the gidi lai dat duoc nhiing thanh tUu dang ke ve kinh te, khoa hoc, cong nghe, va con co kha nang tiep tuc phat trien. Tinh hinh do da lam nay sinh nhUng danh gia khac nhau doi vdi hoc thuyet cua Lenin ve chu nghia de quoc, ve ban chat cua chu nghia tu ban ngay nay. De co the tra ldi khach quan, khoa hoc nhiing van de nay, chung ta phai dua chac vao phUOng phap luan nghien cUu ciia Lenin ve chii nghia de quoc. C&n tap trung chu yeu vao sU phan tich nhUng bieu hien nidi cua chu nghia tu ban ngay nay, nhan thUc dung ban chat cua xa hoi tu ban hien dai; chUng minh rang, tu ban ngay nay van la mot xa hoi dUa tren cO sd chiem doat 348
gia tri thang du va nhutng bieu hien mdi do cung chi la sU phat trien trong khuon kho cua chu nghia tu ban doc quyen va chii nghia tu ban doc quyen nha nUdc da dUcfc trinh bay b chUdng tren. I. NHtfNG DAC DIEM CUA CHU NGHIA TU BAN DOC QUYEN NGAY NAY Cuoi the ky XX, trong cac nUdc tu ban chu nghia phat 9 trien da dien ra mot cach sau rong cuoc cach mang khoa hoc va cong nghe. Viec Ung dung nhflng thanh tUu cua cuoc cach mang khoa hoc va cong nghe da khien cho khoa hoc trd thanh luc lUOng san xuat true tiep, chu nghia tu ban da co nhUng bieu hien m6i va tiep tuc phat trien trong dieu kien mdi. *} 1 7 ^ 1. Nhtfng bieu hien mdi trong nam dac diem cua chu nghia ttf ban doc quyen a) T ap trung sdn xuat vd hin h thtic doc quyen m di: sti xuat hien nhting cong ty doc quyen xuyen quoc g ia ben canh sti p h a t trien cua cac x i nghiep vtia vd nho Hien tUdng lien ket da dang tiep tuc phat trien, sUc manh cua cac consOn (concern) va congglomerat (conglomerat) ngay cang duoc tang cUdng. Nhung do tac dong cua cac dao luat chong doc quven hay luat chong han che canh tranh da lam xuat hien pho bien cac hinh thUc to chUc doc quyen ldn hon, cao hon: hinh thUc olygopoly (oligopoly - doc quyen cua mot vai cong ty) hay polypoly (polypoly - doc quyen cua mot so" kha nhieu cong ty trong moi nganh). 349
Stf ra dcJi cua cac olygdpoly va polypoly vtfa kh&c phuc dUOc tinh trang canh tranh vo chinh phu, vUa ngan chan dUOc tinh trang doc quyen (monopoly) dan tdi cUc quyen la nguyen nhan sinh ra tri tre va thoi nat (nhu V.I.Lenin da chi ro, nhd do, loi dung dUOc tac dong tich oic cua ca canh tranh va doc quyen. Neu cuoc cach mang khoa hoc - ky thuat trUdc day dan den sU ra ddi cua cac cong ty quy mo ldn, thi cuoc cach mang khoa hoc va cong nghe lan nay dudng nhu bieu lo thanh hai xu hudng ddi lap nhau nhUng thUc ra la thong nhat vdi nhau: xu hudng tap trung va xu hudng phi tap trung hoa. Mot m at, da hinh thanh nhUng cong ty khong lo, nhUng consOn hay congglomerat banh trudng hoat dong ra ngoai bien gidi quoc gia, trd thanh nhUng cong ty doc quyen xuyen quoc gia co cac chi nhanh d hang tram nUdc tren the gidi vdi deanh sd dat dUdc hang tram ty USD va sii dung hang chuc van lao dong. Thi du: Cong ty GMC cua My nam 1992 cd doanh so la 132 ty USD, stf dung 876 ngan lao dong, 136 chi nhanh d hdn 100 nude tren the gidi. Theo so" lieu cua Hoi nghi Lien hdp quoc ve thUOng mai va •) / N x phat trien thi con so cong ty doc quyen xuyen quoc gia tang tU 7.000 (nam 1970) len 37.000 (nam 1995). Doanh so" cua chung tang tU 5.500 ty USD nam 1990 len 6.860 ty USD nam 1995, gap hai ldn toan bo ngan sach cua 7 nUdc giau nhat the gidi. M at khac, trong cac nUdc tu ban ldn lai phat trien rat nhieu cac cdng ty vUa va nhd. Thi du: O My trong nhUng nam 1980, hang nam so" doanh nghiep vUa va nhd tang tU 500.000 den 700.000 va tao ra 20 trieu cho lam viec, trong 350
khi cung thdi gian do 500 cong ty 16n lai giam 3,5 trieu cho lam viec. O Nhat Ban, so doanh nghiep vUa va nho chiem tdi 99,43% tong so" cac doanh nghiep va sii dung tdi 70% so lao dong lam viec trong cac doanh nghiep noi chung, san xu&t ra tren 58% mat hang va chiem qua niia liidng hang x 9 7 , hoa xuat khau. O Cong hoa Lien bang Dtic, t6i giiia nam 1990 co 2,1 trieu doanh nghiep viia va nho, chiem 99% tong so" cac doanh nghiep cua ca nU6c, thu hut 2/3 so" lao dong va 4/5 so" hoc sinh hoc nghe, tao ra 1/2 tong san pham quoc dan, thu nhan nhieu lao dong bi day ra tii cac doanh nghiep ldn. Sii xuat hien nhieu doanh nghiep viia va nho la do: T hii nhat, viec ting dung cac thanh tUu cach mang khoa hoc va cong nghe cho phep tieu chu&n hoa va chuyen mon hoa san xu&"t ngay cang sau rong, dan t6i hinh thanh he thong gia cong, nhat la trong nhiing nganh san xuat oto, may bay, do dien, cd khi, det, may mac, do trang siic, xay diing nha 0. Thi du: C) Nhat Ban, mot chiec oto gom khoang 20.000 chi tiet. Cac cong ty che" tao oto ldn lam ra cac bo phan chu yeu nhii dong co, than xe, true quay, chuyen liic va tang toe d ngay cac cd sd hoac d cac cong ty nhanh cua ho. Cac bo phan con lai thi mua qua thi trUdng cua nhiing nganh co lien quan hay nhiing hang doc liap che" tao nhiing bo phan san pham khong co dac diem thiet ke" tii phia chii hang oto (nhu lop, Se quy, o bi) hoac gia cong theo ddn dat hang dac biet vdi nhiing yeu cau thiet ke va giae hang do chu hang quy dinh (he thong dien, cac bo phan due, ren, ma dien...). Moi hang che" tao oto, cong ty chi nhanh va hang doc lap che" tao cac bo phan deu co 351
nhiing hang nhan gia cong rieng cua ho, bao gom cac hang gia cong cap mot, cap hai, c^p ba. Mot cuoc dieu tra cua Bo Cong nghiep va ThUOng mai quoc te Nhat Ban ve quan he giiia hang che tao oto ldn nhat va cac hang nhan gia cong cua no cho thay: 168 hang nhan gia cong cap mot la nhiing doanh nghiep ldn; 4.700 hang nhan gia cong cap hai la nhiing doanh nghiep cd viia va nho; 31.600 hang nhan gia cong cap ba la nhiing doanh nghiep nhd hdn. Cac cong ty 16n va cac hang nhan gia cong hinh thanh mot he thong g&n bo vdi nhau bdi hang loat moi quan he: ngUdi mua, ngUdi ban, ngUdi vay, ngUdi cho vay, bdi phiidng tien san xuat chung, cung nhau chia se cong viec, bi quyet san xuat va tham chi co ca nhiing ban giam doc dan cai vao nhau. Cd cau ton ty trat tu cua he thong ndi tren trong nganh oto theo hinh kim tu thap la dac trUng cua he thong gia cong Nhat Ban noi chung. Nhin be ngoai, dudng nhu do la hien tUdng "phi tap trung hoa", nhung thUc chat do chi la mot bieu hien mdi cua su tap trung san xuat, trong do cac hang vtia va nhd le thuoc va chiu su chi phoi cua cac chu hang 16n ve cong nghe, von, thi trUdng, v.v.. T h ii hai, nhting Uu the cua doanh nghiep vtia va nhd trong cd che thi trUdng. NhUng ddanh nghiep vtia va nhd nhay cam v6i thay doi trong san xuat, linh hoat Ung pho vdi tinh hinh bien dong cua thi trUOng, manh dan trong viec dau tu vao nhUng nganh mdi ddi hoi sU mao hiem, ke ca nhting nganh luc diu it ldi nhuan va nhting nganh san phaim dap ting nhu cau ca biet. Cac doanh nghiep nhd de dang doi 352
mdi trang bi ky thuat ma khong can nhieu chi phi bo sung. Ngay nay, nhieu khi thdi gian ton tai cua mot mat hang ngan hdn thdi han ton tai cua the he may moc san xuat ra no, vi vay doi hoi phai khau hao nhanh, doi mdi thiet bi nhanh. Cac hang nho cung co the va din thiet ting dung cong nghe hien dai, co the ket hdp hdp ly ttf dong hoa, cd khi hoa vcii lao dong thu cong; co the san xu&'t nhiing san pham co chat liidng cao trong dieu kien ket cau ha tang kem. Trong khi duy tri tinh doc lap cua minh ve tu cach phap nhan, ve sd hiiu, cac hang vtia va nho phu thuoc vao cac to chtfc doc quyen ldn ve von, cong nghe, chat ludng san pham, thi trudng tieu thu. Mac du tiem luc kinh te va nghien cUu khoa hoc va cong nghe tap trung tdi 95% trong tay cac to chUc doc quyen ldn, van cd tdi 50% cac phat minh mdi la do cac hang nhd de xuat va thtfc hien. Thong qua quan he hdp tac, cac td chUc doc quyen ldn chiem doc quyen sd hflu nhUng phat minh, sang che ngay tU luc mdi chi la nhUng y tudng va doat nhflng phat minh nhieu hUa hen ma khong phai chi phi bo sung ldn, lai tiet kiem dUdc chi phi quan ly va dao tao nhan vien, cd the dau tu doi mdi ky thuat ma it chiu rui ro. t Cung vdi cac cdng ty cd ph&n, trong sd" nhting doanh nghiep vUa va nhd da xuat hien nhting "xi nghiep hop tac cua cong nhan" hay con goi la "xi nghiep cong nhan - ong chu" trong he thong kinh te tu ban chu nghia. O My, cac xi nghiep cua cdng nhan da td chUc ra Hiep hoi toan lien bang, chiem 9% so" lao dong ca nUdc. Cac hinh thUc qua do do dang phat trien d nhieu nUdc tu ban chu nghia. 353
b) S ti thay doi trong cac hin h thtic to chtic vd cd chi' thong tri cua tti ban tdi chinh Do sii phat trien manh me cua cach mang khoa hoc va cong nghe, trong cac ntfdc ttf ban chu nghia phat trien da xuat hien nhieu nganh kinh te mdi, dac biet la cac nganh dich vu ngay cang chiem ty trong ldn trong GDP. Thich ling vdi stf bien doi do, hinh thtfc to chtfc va cd che thoing tri cua ttf ban tai chinh da thay doi. Stf thay doi dien ra ngay trong qua trinh lien ket va tham nhap vao nhau giiia ttf ban ngan hang va ttf ban cong nghiep. Ngay nay, pham vi lien ket dtfdc md rong ra nhieu nganh, do do cac t&p doan tai chinh thtfdng ton tai dtfdi hinh thtfc nhiing to hdp da dang kieu cong - nong - thtfdng - tin - dich vu hay cong nghiep - quan stf - dich vu quoc phong. Noi dung cua stf lien ket cung da dang hdn, tinh vi hdn, phtfc tap hdn. Thi du: Ngan hang chd ttf ban cong nghiep vay von va bao dam tin dung cho no kinh doanh, co loi cung htfdng, rui ro, that bai cung chia se; hoac la ngan hang mua s&m cac phtfdng tien san xuat hien dai, dat tien roi cho cac doanh nghiep thue (goi la cho thue tai chinh), nhtf he thong may tinh, gian khoan tham do dau khi... Ngay nay, cac sang che va cong nghe trong cac nganh san xuat, cac phtfdng tien san xuat bien doi rat mau le, lam cho cac phtfdng tien do nhanh chong trd nen loi thdi. Viec di thue phtfdng tien san xuSt se bdt dtfdc von dau ttf vao cac phtfdng tien do khi gia nhap mot nganh san xu£t mdi. Ttf ban tai chinh md rong thi trtfdng chtfng khoan va tham gia vao viec day manh hoat dong trong cac sd giao dich tren thi trtfdng trdng va ngoai ntf6c. Vai tro kinh te va chinh tri cua ttf ban tai chinh ngay cang ldn, khong chi 354
trong khuon kho quoc gia ma con anh htfdng manh me tdi cac ntfdc khac tren the gidi. Chinh ttf ban tai chinh da thue day xuat khlu ttf ban, lam cho hinh thiic xuat khau nay khong ddn thuan la phiidng tien de sii dung tii ban thiia, ma con la phiidng tien chu yeu de md rong phan cong va hdp tac quoc te, huy dong va phan phoi nguon liic giiia cac niidc. Triim tai chinh khong chi tang ciidng dia vi thong tri ve kinh te ma con tang ciidng sii khong che va ldi dung chinh quyen nha ntfdc. Trong chinh phu, ho co nhieu ngtfdi dai dien hdn, hdn niia viec ttf minh dam nhiem cac chtfc vu quan trong trong chinh phu ngay cang pho bien. Cd che thi trtfdng cua ttf ban tai chinh cung bien doi, co phieu co menh gia nho dtfdc phat hanh rong rai, khoi ltfOng co phieu tang len, nhieu tin g ldp dan ctf mua co phieu. M at khac, do ttf ban san xuat gap nhieu rui ro, cac nha ttf ban khong muon "bo toan bo trtfng cua minh vao mot gio”. C) Thuy Dien, 21% dan ctf co co phan; d Phap, 6 trieu ngtfdi c6 co phln; d Anh, cd 8 trieu cd dong (20% so" ngtfdi ldn tuoi); d My, khoang 30 - 40 trieu ngtfdi, trong do cd khoang 1 0 - 1 2 trieu ngiidi lad dong lam thue (ttfc 10% so ngtfdi lam thue) cd cd phan. Vi the, "che do tham dtf" dtfdc bo sung them bang "che do uy nhiem", nghia la nhiing dai cd dong dtfdc "uy nhiem" thay mat cho da so nhiing cd dong cd it cd phieu quyet dinh phtfOng htfdng hoat dong kinh doanh cua cong ty cd phan. Chu sd hiiu ttf ban ldn gid day vtfa khong che trtfc tiep, viia khong che gian tiep doi vdi ttf ban thong qua bien dong tren thi trtfdng tai chinh, buoc cac nha quan ly phai tuan theo ldi ich cua chung. 355
Ngoai ra, ngan hang con chi phoi linh vtfc bao hiem, thong tin, ltfu trii, hoat dong cam co, tin dung tieu dung cua moi tang ldp dan ctf. Stf thong tri da nganh da bien cac tap doan ttf ban tai chinh gia dinh trtfdc day thanh cac tap doan tai chinh theo dia phtfdng, vung lanh thd; thi du: tap doan tai chinh vung Dong - Bac, Trung - Tay, Caliphoocnia... d My. De banh trtfdng ra the gidi va thich ting vdi qua trinh quoc te hoa ddi song kinh te, cac tap doan ttf ban tai chinh da thanh lap cac ngan hang da quoc gia va xuyen quoc gia, tao dieu kien cho cac cong ty xuyen quoc gia tham nhap vao cac ntfdc khac, dac biet la Ngan hang the gidi (WB) va Quy tien te quoc te (IMF). Hoat dong cua cac tap doan tai chinh quoc te da dan den stf ra ddi cac trung tam tai chinh cua the gidi nhtf Nhat Ban, My, Dtfc, Heng Kong, Xingapo... c) X uat kh au tie ban van la cd sd cu a d oc quyen quoc te sau chien tranh, nhtfng quy mo, ch ieu htfdng vd ket cau cua viec xuat kh au ttf ban d a co btfdc p h a t trien mdi Trtfdc het la stf tang trtfdng rat nhanh cua viec xuat khau ttf ban cua cac ntfdc ttf ban phat trien. Vao nam 1910, trtfdc Chien tranh the gidi thtf nhat, chi cd khoang 40 - 48 ty USD; den nam 1945, sau Chien tranh the gidi thtf hai cd khoang 50 - 60 ty USD, nghia la trong hdn 30 nam chi tang 10 - 20%; den nam 1975 da tang len 580 - 600 ty USD (tang 10 lan sau chien tranh). Nguyen nhan cua quy mo xuat khau ttf ban ngay cang ldn, m ot m at, la do cuoc cach mang khoa hoc va cong nghe mdi da thue day stf phat trien cua viec phan cong quoc te, viec quoc te hoa 356
san xuat va viec tang nhanh tu ban "dtf thtia" trong cac ntfdc; m at kh ac, la do sti tan ra cua he thong thuoc dia cu sau chien tranh. Chieu htfdng xuat khau ttf ban cung cd nhting thay doi ro ret. Trtfdc kia. luong ttf ban xuat khau chu yeu tti cac ntfdc ttf ban chu nghia phat trien sang cac ntfdc kem phat trien (khoang 70%). Nhtfng tti Chien tranh the gidi thti hai, dac biet sau nhting nam 1970. 3/4 ttf ban xuat khau dtfdc dau ttf trong cac ntfdc phat trien, md dau bang viec ttf ban quay trd lai Tay Au. Hien ttfOng do do hai nguyen nhan chu yeu. Mot la, vao thdi ky nay, phong trao giai phong dan toe dang len manh me, nhieu ntfdc mdi gianh dtfdc ddc lap dan toe tien hanh quoc htfu hoa ttf ban ntfdc ngoai, lam nan long cac nha diu ttf. H ai la, cac ntfdc Tay Au cln von de khoi phuc kinh te sau chien tranh. Cting vdi viec tiep nhan ddng diu ttf tti Bac My tdi theo ke hoach Macsan, ho tim cach "hoi htfo'ng" mot bo phan ttf ban tti cac thuoc dia cu hoac chuyen sang nhting ndi cd moi trtfdng d iu ttf on dinh, an toan hon. Vi vay, hien ttfdng nhap sieu ttf ban cua Tay Au keo dai suot hai thap nien 50 - 60 the ky XX (trtf ntfdc Anh sdm trd lai xuat sieu ttf ban vao nam 1956, nhtfng dia ban xuat khau ttf ban chinh cua ntfdc nay cung la Tay Au, chiem tdi 72% diu ttf cua Anh ra ntfdc ngoai). Tuy nhien, trong bdi canh do van cd mot sd ntfdc va *) *) ry * vting lanh thd dang phat trien d chau A gap dtfdc "cd hoi vang" de tiep nhan ttf ban ntfdc ngoai, nhat la ttf My, nhd do da trd thanh nhting "con rong" nhtf Dai Loan, Han Quoc, Xingapo, Hong Kong. Do la do trong thdi ky Chien 357
/ •> tranh lanh, Dong A la nhiing diem "nong", nen My va cac nii6c tii ban chu nghia ldn muon tao ra d day nhiing dia ban chien ltfdc de ngan chan chu nghia xa hoi. De phuc vu cho hoat dong quan stf cua quan doi My, My da dau tu dudi cac hinh thUc vien trd de xay dung ket cau ha ting. Ngtfdi ta tf6c tinh co tdi 60% tong so" vien trd cua My cho ntfdc ngoai trong nhiing nam 1946 - 1990 (374 ty USD) da do vao cac ntfdc ci khu vtfc nay. Chtfa ke chi phi chien tranh cua My 6 Viet Nam trong nhtfng nam 1954 - 1975 (khoang 560 ty USD) da tao thi trtfdng va dem lai nguon ldi 16n cho mot loat nganh cong nghiep, dich vu cua cac ntfdc noi tren. Tat nhien, khong the giai thich con so hang tram ty USD noi tren la ttf ban "thtia", ma chung dtfdc diu ttf chu yeu vi muc tieu chinh tri. Tti diu nhting nam 1970, dai bo phan dong ttf ban lai chay qua chay lai gitia cac ntfdc ttf ban chu nghia phat 9 trien v6i nhau. Trong nhting nam 1960, cac ntfdc dang phat trien con nhan dtfdc trung binh ttf 30 den 40% khoi ltfOng ttf ban xuat khau, nhtfng den cuoi nhting nam 1980 ty le do chi con khoang 20%, hdn ntia tren 3/4 so nay lai htfdng vao 18 ntf6c dtfng diu ve trinh do phat trien trong 9 y 9 tong so tren 100 ntfdc dang phat trien. Dieu dang chti y la, trong nhting thap nien 7 0 - 8 0 the ky XX, mot so" ntfdc x u lt khau diu mo (OPEC) va cac nen ' 9 ^ kinh te mdi cong nghiep hoa (NIEs) d chau A cung tham gia xuat khau ttf ban, nhtfng phln ldn ttf ban cua ho dem lai cung htfdng vao cac nude ttf ban chu nghia phat trien. Nguyen nhan chu yeu cua stf chuyen htfdng diu ttf noi tren la: 358
Ve phia cac ntfdc dang phat trien, phan ldn nhtfng ntfdc nay d trong tinh hinh chinh tri thieu on dinh, thieu moi trtfdng diu ttf an toan va thu&n ldi, thieu doi ngu chuyen gia, can bo khoa hoc - ky thuat, cong nhan lanh nghe, trinh do dan tri thap va tich luy ttf noi bo nen kinh te quoc dan it khong du mtfc cln thiet de tiep nhan diu ttf ntfdc ngoai. Ve phia cac ntfdc ttf ban chu nghia phat trien, cuoc cach mang khoa hoc va cong nghe lam x u lt hien nhieu nganh san xuat va dich vu mdi, nhat la nhtfng nganh cd ham ltfdng khoa hoc cao, doi hoi ltfdng von ldn de diu ttf vao nghien ciiu khoa hoc - ky thuat va san xuat. Cd mot stf di chuyen von trong noi bo cac cong ty doc quyen xuyen quoc gia. Cac cdng ty nay cam chi nhanh d nhieu ntfdc, nhtfng phln ldn chi nhanh cua chung dat d cac ntfdc ttf ban chu nghia phat trien. Ttf diu thap nien 70 the ky XX, cac cong ty xuyen quoc gia ngay cang md rong san xuat d ntfdc ngoai. Thi du: Trong nam 1980, cac cong ty xuyen quoc gia cua Tay Au da san xuat d ntfdc ngoai gap 1,5 lan gia tri xuat khau cua chung. De vtfdt qua nhtfng hang rao bao ho mau dich va khac phuc nhtfng trd ngai do viec hinh thanh cac khoi lien ket nhtf EU, NAFTA..., cac cong ty xuyen quoc gia da dtfa ttf ban vao trong cac khoi -do de phat trien san xuat. Xuat hien cai goi la "nan chav mau von" ttf cac ntfdc dang phat trien. Nhtfng ntfdc nay tuy rat thieu von va chi nhan dtfOc khoang 20% tong so’ ttf ban xuat khau cua the gidi dtfdi moi hinh thtfc, nhtfng lai cd hang chuc ty USD quay trd lai cac ntfdc giau, nhtf My, Thuy Si... thong qua 359
nhieu con dUdng. Tinh hinh tren cang lam xa them khoang cach ve trinh do phat trien ltfc ltfdng san xuat va khoa hoc - ky thuat gitfa cac ntfdc giau va cac nude ngheo. Trti mot vai nen kinh te mdi cong nghiep hoa (NIEs), dai da so cac nUdc dang phat trien deu diing trtfdc nguy cO tut hau xa hdn ve kinh te - ky thu&t. Cung vdi stf doi hudng, cd cau xuat khau tu ban vao 9 9 ^ cac nUdc dang phat trien cung co stf thay doi, xuat hien viec xuat khau tu ban nha nUdc dudi hinh thtic "vien trd", "hdp tac". Bo phan tu ban dau tu vao ket cau ha tang va kinh te nong trai giam tudng doi. Vi cac nganh thuoc linh vtfc nay da trd nen kem hap dan doi vdi tu ban tu nhan, nen chu yeu dtfa vao nguon ODA cua cac chinh phu hay nguon von cua cac to chtic tai chinh quoc te nhu: Quy tien te quoc te (IMF), Ngan hang the gidi (WB), Ngan 9 / ____ 7 hang phat trien chau A (ADB). Kinh te nong trai cung khong con htia hen nhieu loi nhuan, do gia thue dat len cao va kho tieu thu san pham, trti mot vai loai cay cong nghiep. Stf thay doi tren con do chinh sach cua cac cudng quoc. Thi du: Chinh phu My - ke co quyen phu quyet trong IM F va WB - da gay stic ep buoc nhting to chtic nay ngting c£p tin dung cho cac du an xay dtfng ket cau ha tang va kinh te nong trai de khuyen khich tu ban tu nhan diu tu. Trong khi do, tu ban dau tu vao khai thac diu khi va mot sd khoang san tang len dang ke. Chi tinh thdi ky 1972 - 1982, dau tu trtfc tiep cua My vao nganh diu khi da tSng tdi 56,2%, tti 33,373 ty USD nam 1972 len 59,511 ty USD nam 1982, trong do diu tu vao linh vtfc nay d cac nude dang phat trien tang nhanh hdn, tdi 85,4%, 360
dat 14,625 ty USD nam 1982. Mot loat cong ty cua Anh, Phap, Ha Lan... da vtfdt qua ca lenh cam van cua My de dau ttf vao tham do va khai thac dau khi d Viet Nam - do la blng chtfng r5 ret chtfng minh cho xu htfdng tren. Sd di nhtf vay la vi tinh trang thieu dau khi va nhtfng kim loai quy hiem van dang la "got chan Asm" cua nen kinh te cac ntfdc ttf ban chu nghia phat trien, trong khi do cac ntfdc dang phat trien giau tai nguyen lai thieu von va ky thuat de khai thac, va nguon ldi cao ttf linh vtfc nay doi vdi ca hai phia. Cuoi cung, cac nganh cong nghiep che bien va dich vu cung ngay cang thu hut nhieu ttf ban hon. d) S tf p h a n ch ia the gidi g iiia cac lien m inh cua chu n ghia ttf b a n : xu htfdng quoc te hod, toan cau hod ngay cdng tang ben can h xu htfdng khu vtfc hod nen kin h te Stfc manh va pham vi banh trtfdng cua cac cong ty doc quyen xuyen quoc gia tang len cang thue day xu htfdng quoc te hoa ddi song kinh te va stf phan chia pham vi anh htfdng gitfa chung vdi nhau, dong thdi thue day viec hinh thanh chu n g h ia ttf ban doc quyen nhd ntfdc quoc te. Cung vdi xu htfdng quoc te hoa, toan cau hoa ddi song kinh te lai dien ra hien ttfdng khu vtfc hoa, hinh thanh ngay cang nhieu lien minh kinh te khu vtfc nhtf Lien hdp chau Au (EU), Hiep dinh buon ban ttf do B&c My (NAFTA), Hiep hoi cac ntfdc Dong Nam A (ASEAN), To chtfc hdp tac kinh te chau A (APEC)... Ngav cang cd nhieu ntfdc tham gia vao cac Lien minh mau dich ttf do (FTA) hoac cac Lien minh thue quan (CU). FTA la khu vtfc trong do cac ntfdc thanh vien cam ket xoa bo hang rao thue quan doi vdi hang hoa cua nhau. CU la lien minh trong do cac ntfdc 361
thanh vien co mile thue chung doi vdi hang hoa nhap khlu tir cac nitdc ngoai khoi. Theo thong ke cua To chiic thudng mai the gidi (WTO), 109 khoi lien ket khu viic da ra ddi trong khoang thdi gian tii nam 1948 den cuoi nam 1994, gan 1/3 trong sd nay xuat hien vao nhiing nam 1990-1994. Cac lien minh kinh te khu viic hap dan nhieu chinh phu vi chung co nhieu Uu the hdn so vdi tien trinh tu do hoa thudng mai toan cau. Dien dan khu vuc - vdi mot so" it thanh vien - co tinh linh hoat cao hdn. Co nhUng van de phai mat hang nam de giai quyet trong nhiing cuoc thao lu&n toan c&u, lai co the thong nhat trong vai thang d khu vUc. Lien minh khu vUc la nhan to" bao dam cho qua trinh tu do hoa, dac biet la doi vdi nhflng nUdc dang phat trien, nhd sU trd giup cua cac nUdc khac trong lien minh, n h lt la trong giai doan kho khan ban dau. Hdn nUa, khi cac nUdc ngheo dang phai chong choi vdi lan song "xam lang kinh te" ngay cang dU doi tU phia cac nUdc tu ban chu nghia phat trien thi viec lien ket lai vdi nhau tao cho ho sUc manh can thiet. Stf thuan ldi ve dia ly, moi quan he lang gieng than thien cung la nhiing uu the mang tinh khach quan cua cac lien minh khu vUc. ThUc te cho thay, kim ngach buon ban trong noi bo cac lien minh khu vUc tang len kha nhanh. Ngoai ra, cac lien minh kinh te khu vUc con cd vai trd ve mat chinh tri, an ninh. Tren mot mUc do nao do, "khong gian thudng mai xuyen dai dudng" cung la mot bo phan cua chien lUdc tang cUdng anh hudng cua cac cudng quoc sau khi chien tranh lanh ket thiic. Tu ban doc quyen quoc te la the luc dang chi phoi qua trinh toan cau hoa thong qua cac to chUc 362
kinh te quoc te va dang ra siic han che stf phat trien cua cac to chiic khu vtfc. e) S ii p h a n ch ia the gidi g iiia cac ciidng quoc van tiep tuc diicti nhiing hin h thUc canh tranh vd thong tri mdi Tuy chu nghia thtfc dan cu da hoan toan sup do va chu nghia thtfc dan mdi da suy yeu, nhung cac ctfdng quoc tut ban chu nghia, khi ngam ngam, luc cong khai, van tranh gianh nhau pham vi anh htfdng bang cach thtfc hien "chien ltfdc bien gidi mem", ra siic banh triidng "bien gidi kinh te" rong hdn bien gidi dia ly, rang buoc, chi phoi cac ntfdc kem phat trien ttf stf le thuoc ve von, cong nghe di den stf le thuoc ve chinh tri vao cac ctfdng quoc. Chien tranh lanh ket thtfc, nguy cO chien tranh the gidi bi d&y lui, nhtfng lai dtfdc thay the b&ng nhtfng cuoc chien tranh thtfOng mai, nhtfng cuoc chien tranh sac toe, ton giao ma dtfng trong hoac nup sau cac cuoc dung do do la cac ctfdng quoc de quoc. Tom lai, du co nhtfng bieu hien mdi, chu nghia ttf ban dtfOng dai van la chu nghia ttf ban doc quyen. Nhtfng bieu hien mdi do chi la stf phat trien cua nam dac diem cO ban cua chu nghia ttf ban doc quyen ma Lenin da vach ra ttf nhtfng nam dau cua the ky XX. 2. Nhiing bieu hien mdi cua chu nghia tuf ban doc quyen nha nufdc Chu nghia ttf ban doc quyen nha ntfdc da dtfdc Lenin de cap den nhtf mot pham tru gan lien vdi chu nghia ttf ban doc quyen. Tuy nhien, d thdi Lenin, hien ttfdng do mdi chi 0 giai doan hinh thanh. Trai qua mot qua trinh phat 363
trien gin mot the ky, ngay nay, chu nghia tu ban doc quyen nha ntfdc da co stf phat trien manh me. Dac diem noi bat nhat, quan trong nhat cua tat ca moi stf bien doi cua chu nghia tu ban sau Chien tranh the gidi thtf hai la stf p h a t trien chtfa ttfng co vd rong k h a p cua chu n g h ia ttf ban doc quyen n hd ntfdc. Bieu hien chu yeu la: a) Ty trong cua kinh te thuoc nha ntfdc trong nen kinh te quoc dan ttf ban chu nghia dtfdc nang len ro ret, pham vi cua no vtfa bao gom cac xi nghiep thuoc nha ntfdc trong cac nganh san xufi't vat chat, vtfa bao gom cac cO cau ngan hang tai chinh thuoc ngan hang, nganh kinh te thtf ba (dich vu), cung nhtfng cong trinh c0 sd ha tin g xa hoi mdi xay dtfng do nha ntfdc diu ttf. b) Kinh te thuoc nha ntfdc va ttf nhan ket hop tang len manh me. Nam 1979, trong 40 cong ty cong nghiep ldn nhat cua Tay Au co 7 cong ty hon hop von gitfa nha ntfdc va ttf nhan, trong do von nha ntfdc chiem khoang mot niia. Trong cong ty diu Ida cua My, co phln do chinh phu nam la 46%. C) Cong hoa Lien bang Dtic, da co 1.000 xi nghiep thuoc nha ntfdc va ttf nhan ket hdp. c) Chi tieu tai chinh cua cac nha ntf6c ttf ban phat trien dung de dieu tiet qua trinh tai san xuat xa hoi tang len nhieu. Trtfdc Chien tranh the gidi thti nhat, khoan chi nay chiem khoang 10% ty trong tong gia tri san phlm quoc dan. Den diu nhting nam 1980, khoan chi nay da chiem 1/3, ca biet co ntfdc vtfdt qua mot ntfa. Nguyen nhan phat trien manh me va rong khlp cua chu nghia ttf ban doc quyen nha ntfdc la do: 364
a) Stf phat trien cua ltfc ltfdng san xuat va trinh do xa hoi hoa san xuat nang cao da dat ra mot loat van de mdi doi hdi phai cd stf giai quyet cua nha ntfdc (stf thay doi ket cau san xuat, stf o nhiem moi trtfdng, doi mdi thiet bi, cong nghe, xay dtfng nhtfng nganh cong nghiep mdi... nghia la nhtfng doi hdi phai cd von dau ttf ldn). b) Do canh tranh trong va ngoai ntfdc gay g it doi hdi nha ntfdc phai dtfng ra de md thi trtfdng. Tom lai, do dieu kien cua cach mang khoa hoc va cong nghe lam cho ltfc ltfOng san xuat phat trien manh me, nen nha ntfdc ttf san phai tham dtf vao qua trinh kinh te - xa hoi la mot xu the tat yeu va nhu cau thtfdng xuyen. Stf dieu tiet qua trinh kinh te cua nha ntfdc ttf san cung cd nhtfng bieu hien mdi: a) S ii dieu tiet cua nhd niidc ket h
san phai co sii thay doi. Mo hinh dieu tiet trong giai doan thii nhat (tinh den cuoi nhiing nam 60 dau nhiing nam 70 the ky XX) mang nang tinh "cai liidng tii do" nhii 6 My hoac mang tinh "cai ltfdng xa hoi" nhii d cac niidc Tay Au khong con thich dung niia. Do do, mo hinh dieu tiet mdi mang nang tinh "bao thu" hoac "bao thu mdi" diidc hinh thanh de thay the no 6 h lu khlp cac niidc tii ban chu nghia phat trien nhat. Thiic chat cua sii thay doi nay khong phai la xoa bo vai tro cua nha niidc trong ddi song kinh te nhii mot so" nha kinh te hoc phiiOng Tay theo triidng phai tii do neu ra ma chi la tim kiem mot phiiOng thiic thich hop hon cho sii dieu tiet cua chu nghia tii ban doc quyen nha niidc. Xu hiidng chu yeu cua sii doi mdi ay la giam sd hiiu nha niidc, giam sii can thiep trtfc tiep cua nha niidc, tang tinh nang dong cua kinh te tii nhan theo phiiOng cham "nha nude It hdn, tii nhan nhieu hdn", hiidng sii dieu tiet cua nha niidc vac tam vi mo blng cac cong cu tai chinh, tien te. Tii do, hinh thanh cai goi la nen kinh te hon hdp hay nen kinh te thi triidng cd sii dieu tiet cua nha niidc, ket hop tinh linh hoat cua cO che thi triidng canh tranh tii do vdi sii hoat dong cua cac to chtic doc quyen tuf nhan va sii dieu tiet cua nha niidc. Trong xu hiidng chung ay, da xuat hien nhting mo hinh dieu tiet cua nha ntfdc tii ban mang nhting sac thai khac nhau, diidi anh hiidng cua nhting dieu kien kinh te, van hoa, xa hoi cu the cua moi niidc. Ngiidi ta di den ket luan ring, chien liidc tot nhat la ket hop canh tranh tii do vdi sii dieu tiet cua nha niidc. Hau het cac nha niidc deu thay doi hinh thtic, mo hinh, thu doan tac dong vao tien trinh van dong cua nen kinh te 366
theo htfdng dd bo nhiing trd ngai do stf can thiep qua sau *) cua nha ntfdc gay ra. O day khong xoa bo cac chtfc nang kinh te cua nha ntfdc da hinh thanh mot cach khach quan dtfdi tac dong cua xa hoi hoa san xuat, ma la dieu chinh lai moi quan he giiia nha ntfdc vdi khu vtfc ttf nhan, khong doi lap khu vtfc nha ntfdc vdi khu vtfc ttf nhan. 0 Cong hoa Lien bang Dtfc, cac nha kinh te neu ra phtfdng cham "thi trtfdng d moi luc, moi ndi, nha ntfdc d nhtfng luc, nhiing ndi c&n thiet". Ve kinh te, nhiing diem quan trong nhat cua mo hinh dieu tiet mdi la: T hii nhat, han che stf quan lieu hoa cua nha ntfdc. Benh quan lieu da ha thap kha nang stf dung cd hieu qua cac nguon ltfc, lam te liet sang kien cua ttf nhan. Thtfc hien "giai quan lieu hoa" bang cach xem xet lai he thong luat kinh te, ddn gian hoa cac phap quy va xay dtfng nhiing dao luat mdi thich hdp vdi cd che thi trtfdng cd stf dieu tiet cua nha ntfdc. T h ii h a i, xac dinh lai stf trd cap cua nha ntfdc. Quy dinh ve mtfc trd cap hang nam cua nha ntfdc da tao ra nhiing nganh va nhiing xi nghiep chi song dtfdc nhd stf tai trd cua nha ntfdc dtfdi nhiing hinh thtfc tfu dai ve thue hoac chi tieu trtfc tiep cua nha ntfdc. Nhiing khoan trd cap nay ph&n nhieu lai de nhtfng quyet dinh mang tinh chat phi kinh te va tang len nhanh, chiem ty trong ngay cang cao trong tong san pham xa hoi (ttf 5 den 10% tuy ttfng ntfdc). Trd cap dtfdc thtfc hien nhan danh ldi l'ch quoc gia nhtfng thtfc te thtfdng la do tac dong cua cac the ltfc ttf ban, cac ltfc ltfdng chinh tri va bo may quan lieu cua nha 367