Giáo trình Ký sinh trùng học thú y (giáo trình dành cho bậc cao học): Phần 1

Chia sẻ: Sơn Tùng | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:122

Thêm vào BST

Báo xấu

168
lượt xem 53
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phần 1 cuốn giáo trình "Ký sinh trùng học thú y" cung cấp cho người học các kiến thức về "Ký sinh trùng học đại cương" bao gồm: Phân bố và nguồn gốc của ký sinh trùng; sự thích nghi của vật ký sinh với đời sống ký sinh; vật chủ, mối quan hệ giữa vật ký sinh và vật chủ;... Mời các bạn cùng tham khảo nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Ký sinh trùng học thú y (giáo trình dành cho bậc cao học): Phần 1

DAI HOC THAI NGUYEN T R U IN G DAI HOC NONG LAM PG S.TS. N G U Y iN TH| KIM LAN (Chu bien) G S .TSK H . NGUYEN TH| LE, PG S.TS. PHAM SY LANG, TS. NGUYEN VAN QUANG KY SINH TRUNG HOC THU Y
DAI HOC THAI NGUYEN T R U I N G DAI H O C NO N G LAM Chu bien: PGS.TS. NGUYEN THI KIM LAN GS. TSKH. NGUYiN THI L t - PGS. TS. PHAM SY LANG - TS. NGUYEN VAN QUANG G IAO TRINH KY SINH TRUNG HOC THU Y (Giao trinh dung cho bac Cao hoc) NHA XUAT BAN NONG NGHIEP HA NOI - 2008
MUC LUC l6 i noi dau 7 m6 DAU 9 1. Khai niem ky sinh va vat ky sinh 9 2. Sa luac lich sir nghien curu ky sinh trung hoc d Viet Nam 10 3. Gioi thidu noi dung giao trinh Ky sinh trung hoc Thu y 14 Phan thu nhat. KY SINH TRUNG HOC DAI CUONG 17 Chuong 1. PHAN BO VA NGUON GOC CUA KY SINH TRUNG 19 1. Phan bo va hien tuong ky sinh cua ky sinh trung trong thien nhien 19 1.1. Phan bo cua giai ky sinh trung trong thien nhien 19 1.2. Hien tuong ky sinh trong gidi dong vat 20 1.3. Cac kieu lien he khac nhau cua vat ky sinh va vat chu 23 2. Ngu6n goc cua ky sinh trung 27 2.1. Nguon goc ngoai ky sinh trung 27 2.2. Nguon goc noi ky sinh trung 27 2.3. Ngudn g6c ky sinh trung dudng mau 27 Chuong 2. SUTHICH NGHI CUA VAT KY SINH V til DC)I SONG KY SINH 29 1. Thfch nghi ve hinh thai, ca'u tao cua vat ky sinh voi doi song ky sinh 29 1.1. Bien thai thoai hoa 29 1.2. Bien thai tien hoa 30 1.3. Nhirng the hien cua su thfch nghi v t hinh thai, cau tao cua vat ky sinh voi doi song ky sinh 31 2. Thich nghi ve sinh san va sir phat trien cua vat ky sinh vcfi ddi song ky sinh 45 2.1. Thfch nghi ve sinh san vdi dcri song ky sinh 45 2.2. Sir thfch nghi cua vat ky sinh doi vcri sir phat tan cua chung ra ngoai canh 50 2.3. Thdi gian song cua timg giai doan phat trien rieng biet 51 2.4. Su thfch nghi ve chu ky s6'ng cua vat ky sinh voi chu ky song cua vat chu 52 2.5. Sir thfch nghi cua chu ky phat tri6n voi ddi song ky sinh 52 Chuong 3. VAT CHU, MOIQUAN HE VAT KY SINH VA VAT CHU 58 1. Vat chu cua ky sinh trung 58 1.1. Vat chu cuoi cung, vat chu trung gian, vat chu chiia (vat chu dir tru) 58 1.2. Nguon goc vat chu trung gian 6\ 2. Moi quan he giua vat ky sinh va vat chu 63 2.1. Ducm^ v^m nhap cua vat ky sinh vao co the’ vat chu 63 3
2.2. Hien tucmg di chuy^n cua ky sinh trung trong co th£ vat chu 65 2.3. Hoat dong cua vat ky sinh anh hucmg I6n co th£ vat chu 67 2.4. Phan umg cua v|t chu len vat ky sinh 68 Chuong 4. KHU HE KY SINH TRUNG VA MOI TRUING 70 1. Su phu thuoc cua khu he ky sinh trung vao tu6i vat chu va cac mua trong nam 70 1.1. Su phu thuoc cua khu he ky sinh trung vao tuoi vat chu 70 1.2. Bien doi cua khu he ky sinh trung theo mua 71 2. Su phu thuoc cua khu he ky sinh trung vao thurc an va dcfi s6ng cua vat chu 72 2.1. Khu he ky sinh trung phu thudc vao thurc an cua vat chu 72 2.2. Khu he ky sinh trung phu thuoc vao dcfi song (phuong thurc sdng) cua vat chu 73 2.3. Hien tuong ngu dong cua vat chu anh hucmg den khu he ky sinh trung 74 3. Khu he ky sinh trung phu thuocvao su di cu cua vat chu 75 4. Khu he ky sinh trung phu thuoc vao ddi song xa hoi cua vat chu 76 5. Khu he ky sinh trung phu thudc vao vung dia ly 77 6. Ky sinh trung phu thuoc vao su co mat cua cac loai khac trong quan lac ky sinh va quan lac sinh vat 79 Chuong 5. MlfiN DICH, VAN DE KHANG THUOC VA VACXIN CHONG KY SINH TRUNG 82 1. Mi6n dich chong ky sinh trung 82 1.1. Dap umg mi6n dich tu nhien 82 1.2. Dap ung mi6n dich dac hieu 82 2. Van de khang thuoc chong ky sinh trung 86 2.1. Mot so tien bo cua hoa tri lieu vk hoa du phong nhidm ky sinh trung 87 2.2. Tmh khang thuoc chong ky sinh trung 89 3. Vacxin chong ky sinh trung 94 3.1. Cac vdcxin chong ky sinh trung da va dang duoc su dung 95 3.2. Vacxin chong san day 96 3.3. Vacxin chong san la 97 3.4. Vacxin chong giun tron 97 3.5. Vacxin chong don bao ky sinh 97 3.6. Vacxin chong ngoai ky sinh trung 98 3.7. Vacxin chong ky sinh trung trong tuong lai 99 Tai lieu tham khao phan thu nhat (Chuong 1, 2, 3, 4, 5) 100 Phan thii hai. KY SINH TRUNG HOC CHUYEN KHOA 101 Qiuong 6. PHUONG PHAP CHAN DOAN BENH KY SINH TRUNG O GIA SUC, GIACAM 103 1. Phuong phap chain doan cac benh giun, san 103
1.1. Phuong phap chan doan tren con vat song 1.2. Phuong phap chan doan tren con vat chet 1 12 2. Phuong phap chan doan benh don bao ky sinh 114 2.1. Phirang phap xet nghiSm phan 2.2. Phuong phap kiem tra thit 2.3. Phuong phap kiem tra mau H8 2.4. Phuong phap tiem truyen dong vat thf nghiem 119 2.5. Cac phuong phap chan doan mi£n dich benh don bao ducmg mau Tai lieu tham khao chuong 6 122 Chuong 7. MOT SO CHUYEN DE BENH GIUN SAN 6 GIA SUC 123 Benh san la gan 6 trau, bo, de (Fasciolosis) 123 1. Dac di6m sinh hoc cua san la Fasciola 123 2. Dac diem dich td hoc benh san la Fasciola 128 3. Dac diem benh ly va lam sang benh san la Fasciola 133 4. Chan doan benh do Fasciola gay ra 6 sue vat nhai lai 140 5. Phong va tri benh san la gan 140 Tai lieu tham khao chuong 7 (Benh san la gan) 143 Benh san la ruot Ion (Fasciolopsiasis) 145 1. Dac diem sinh hoc cua san la Fasciolopsis buski 145 2. Dich t£ hoc cua benh F. buski 151 3. Benh ly, lam sang cua benh o Ion va nguoi 153 4. Chan doan benh san la ruot 1cm 154 5. Phong tri benh san la ruot Ion 154 Tai lieu tham khao chuong 7 (Benh san la ruot Ion) 157 Benh san la da co (P a ra m p h isto m a tid o sis) 159 1. Dac diem sinh hoc cua san la da co 159 2. Dich td hoc benh san la da co 167 3. Benh ly va lam sang benh san la da co 6 gia sue nhai lai 167 4. Chain doan benh san la da co 170 5. Phong tri benh san la da co 171 Tai lieu tham khao chuong 7 (Benh san la da co) 173 Benh san day Moniezia o gia sue nhai lai (Monieziosis) 174 1. Dac diem sinh hoc cua san day Moniezia 174 2. Dac dieim dich t£ hoc cua benh san day Moniezia 179 3. Dac diem benh ly va lam sang cua benh san day Moniezia 182 4. Chain doan benh san day Moniezia 185 5. Phong va tri benh san day moniezia a sue vat nhai lai 185 Tai lieu tham khao chuong 7 (Benh san day Moniezia) 190 Benh giun, san duong tieu hoa ngua (Helminth deseases o f horse) 192 1. Dac diem sinh hoc cua mot so giun san ph6 bien gay hai 6 ngua 192 2. Dac diem dich te benh giun san 6 ngua 201 5
3. Dac diem benh ly va lam sang cua mot so benh giun san d ngua Viet Nam 202 4. Chan doan benh giun, san 6 ngua ' ' 206 5. Phong tri benh giun san ducmg tieu hoa ngua 207 Tai lieu tham khao chuong 7 (Benh giun san duong tieu hoa ngua) 211 Benh giun xoan da mui khe d gia sue nhai lai (Trichostrongylidosis) 213 1. Dac diem sinh hoc cua giun xoan da mui khe 213 2. Dac di6m dich t6 hoc cua cac benh giun xoan da mui khe 219 3. Dac di6m benh ly va lam sang cua benh giun xoan da mui khe 222 4. Chan doan benh giun xoan da mui khe 226 5. Phong va tri benh giun xoan da mui khe 6 gia sue nhai lai 229 Tai lieu tham khao chuong 7 (Benh giun xoan da mui khe) 235 Chuong 8. M 0T SO CHUYEN DE BENH DON BAO Cl GIA SUC, GIA CAM 237 Benh tien mao trung a trau , bo, ngira (Trypanosomiasis) 237 1. Dac di6m hinh thai, cau true va phan loai tien mao trung 237 2. Dich tS hoc benh tien mao trung 240 3. Dac diem benh ly va lam sang cua benh 243 4. Chan doan benh tien mao trung 247 5. Phong tri benh tien mao trung cho trau, bo, ngua 252 Tai lieu tham khao chuong 8 (Benh tien m ao trung) 255 Benh cau trung ga (Avian coccidiosis) 258 1. Dac dieim sinh hoc cua cau trung ky sinh 6 ga 258 2. Dac diem dich t6 hoc benh cau trung ga 263 3. Benh ly va lam sang benh cau trung ga 265 4. Mi
LCfl NOI DAU TrUdng Dai hoc Nong Lam - Dai hoc Thai Nguyen duoc Bo Giao due & Dao tao ra quyet dinh cho phep dao tao Thac sy khoa hoc Nong nghiep, nganh Tlui y ti( nam 2002. Sau 6 nam dao tao, nha trtidng da co tai lieu cua mot so mon hoc trong chuong trinh dao tao Cao hoc Thu y do Giang vien va cac nha Khoa hoc cua Nha trifong bien soan. Do la nhung tai lieu rat can thiet cho qua trinh dao tao bac Cao hoc tai truong. Trong nlu?ng nam gan day, dac biet la lit nam 2007 tra di, khi nganh giao due dang tlucc hien cuoc van dong: “Noi khong voi tieu cuc trong thi cu va benh thanh ti'ch trong giao due”, “Noi khong vdi dao tao khong chuan, khong dap ung nhu cau xa hoi”, truong Dai hoc Nong Lam da coi viec nang cao chat luang dao tao la nhiem vu hang dau. Vi vay, ngoai viec chuan hod doi ngu Giang vien trong nha truang, viec bien soan giao trinh, tai lieu phuc vu cho giang day va hoc tap cac bac hoc la het sue quan trong. Ky sinh trung hoc thu y la mot trong nhifng mon hoc trong chuong trinh dao tao Cao hoc, nganh Thu y. Cho den nay, viec hoc tap mon Ky sinh trung hoc Thu y cdn gap nhieu kho khan, do cac Trudng Dai hoc Nong nghiep van chua co tai lieu chuan dung cho bac dao tao Cao hoc ve mon hoc nay. Tit nhu can cua qua trinh dao tao, cluing toi da bien soan citon “ Ky sinh trung hoc Thu y” . Noi dung cua cuon tai lieu gioi thieu sau ve nhung kien thitc Ky sinh trung hoc dai citong, nhung ket qua nghien ciht moi, nhung kien thitc kinh dien va nhung quan diem moi ve Ky sinh trung hoc thu y. Mac du dd rat co gang, song cuon tai lieu chac chan khong tranh khoi thieu sot. Tap the tac gia rat mong nhan duoc nhung y kien dong gop cua cac hoc vien Cao hoc va ban doc de cuon tai lieu duoc hoan thien lion trong nhung Ian tai ban sau. Xin tran trong cam on ! Tap the tac gia 7
m 6 dau 1. KHAI NIEM K t SINH VA VAT KV SINH Ky sinh - Parasitos la mot trong nhung phuong thurc sinh ton cua sinh vat, la hien tucmg pho bien trong thien nhien, bao gom nhung dong vat, thuc vat song nhd co the khac (goi la vat ky sinh), su dung co the do (goi la vat chu) nhu la moi truong song va nguon thiic an, thudng xuyen lien he vdi moi trudng ngoai thong qua vat chu cua minh. Nhu vay, khai niem ky sinh trudc het la khai niem ve sinh thai hoc. Do la moi quan he qua lai giua hai quan the thuoc hai loai khac nhau. Vay, ky sinh trung hoc la gl? Ky sinh trung hoc la khoa hoc khong chi nghien curu vat ky sinh va vat chu cua chung, ma con nghien cuu moi quan he thfch nghi ciia mot co the nay song tren hoac trong co the khac, giong nhu trong sinh thai hoc nghien cuu moi quan he giua dong vat song tu do vdi moi trudng song cua chiing. Nhung, sinh thai hoc dai cuong chu yeu nghien cuu mot mat la anh hudng cua moi trudng doi vdi co the song, con ky sinh trung hoc dai cuong nghien cuu d6ng thdi hai mat: anh hudng cua co the doi vdi moi trudng, anh hudng cua moi trudng doi vdi co the va moi quan he qua lai on dinh cua chiing. Do vay, cac phuong phap nghien cuu thong thudng cua sinh thai hoc doi vdi moi trudng khong du de nghien cuu cac hien tuong cua su ky sinh, ma phai sir dung hang loat cac phuong phap dac biet nhu la phuong phap miSn dich de nghien cuu anh hudng ciia moi trudng (co the vat chii) len vat ky sinh; hay la cac bien doi sinh ly cua vat ky sinh do sir tac dong ciia moi trudng (vat chii) len vat ky sinh. hoac nhung bien doi benh ly doi hoi phai co nhung phuong phap nghien cuu dac trung khong phai nhung phuong phap nghien cuu ve sinh thai hoc. Nhu vay, ky sinh trung hoc la khoa hoc nghien cuu moi quan he giua vat ky sinh va vat chii, rut ra cac quy luat co ban trong qua trinh thfch nghi ciia co the vat ky sinh va vat chii, tao co so de’ de xuat cac bien phap dau tranh vdi cac benh ky sinh trung, nham nang cao siic khoe con ngudi va phat trien vat nuoi, cay trong. Trong ky sinh trung hoc co th6 chia ra ky sinh trung hoc dong vat va ky sinh trung hoc thuc vat. - Ky sinh trung hoc thuc vat la khoa hoc nghien curu ky sinh trung d thuc vat va cac benh do chiing gav ra d thuc vat. - Ky sinh trung hoc dong vat la khoa hoc nghien curu kv sinh trung d ngudi, dong vat va cac benh do chiing gay ra d dong vat va ngudi. Bao gom ky sinh trung y hoc va thu y hoc. 9
Ky sinh trung y hoc la khoa hoc nghien curu ky sinh trung a ngudi va cac benh do chiing gay ra d ngudi. Ky sinh trung thu y hoc la khoa hoc nghien cuu ky sinh trung d vat nudi va cac benh do chiing gay ra 6 vat nuoi. Doi tuong nghien curu ciia ky sinh trung y hoc va thu y hoc g6m 3 nhom chrnh: nguyen sinh dong vat (khoa hoc v6 don bao), giun san (khoa hoc ve giun san) va chan khdrp (khoa hoc ve tiet tiic) gay hai cho ngudi va dong vat. 2. SO Ll/OC LICH SLTNGHIEN CtfU K t SINH TRUNG HOC 6 VI$T NAM Nhung nghien curu ve ky sinh trung d Viet Nam co the chia lam hai giai doan: * Giai doan tit nam 1955 tra ve tritoc: Cac nghien cuu thuoc giai doan nay rat tan man, le te mang tfnh ngau nhien. Phan ldn cac nghien cuu do tac gia nude ngoai tien hanh. Mau nghien curu chu yeu do cac bac sy thu y thu thap d lo mo cua cac thanh pho ldn; hoac do cac bac sy thu thap d cac phong giai phau cua benh vien; hoac cac tac gia tu thu thap trong khi nghien cuu cac dong vat song tir do. Nhung vat ky sinh dau tien duoc tim thay d dong vat nuoi Viet Nam - theo y kien cua Railliet A. (1924) la do Bourger (1886) va Cattoin (1888). Ca hai tac gia nay deu ngau nhien tim tha'y hai loai san la: Fasciola gigantica va Gastrothylax crumenifer a gia sue tai Bac Bo. Sau do, Evans va Rennie (1908) tim thay F. gigantica d gia sue tai Trung Bo. Nam 1892, Giard A. va Billet A. da xua't ban cong trinh "Ve mot vdi loai san la ky sinh a gia sue tai Bac Bo". Cac tac gia da tim thay d bo va trau cua tinh Cao Bang loai san la: F. hepatica va hai loai mdi: Homalogaster poirieri (sau nay duoc dat lai ten la H paloniae Poirier, 1882) va Distoma coelomaticum (sau nay duoc dat lai ten la Eurytrema coelomaticum) d tuyen tuy cua gia sue. Trong cac cong trinh ciia Railliet A. va Gomy (1897), Railliet A. va Marotel G. (1898) da thong bao ve cac loai san la F. hepatica, E. pancreaticum tim tha'y d gia sue tai Nam Bo va Bac Bo. Nam 1905, Gaide L. tim thay hai loai san la gan: Opisthorchis felineus va Clonorchis sinensis a ngudi. Barrois va Noc (1908) tim thay loai san la Fascilopsis buski d ngudi (Nam Bo). Nam 1910 - 1911, Mathis C. va Leger M. da mo ta mot so loai mdi doi vdi khoa hoc va cong bo mot so danh sach cac loai san la ky sinh d ngudi va dong vat. 10
Nam 1911, Railliet A. va Henry xuat ban cong trinh ket qua nghien curu 12 loai giun san d Ion do Bauche thu thap d lo mo cua thanh pho Hue trong 2 nam lien tuc. Nam 1911 - 1913, Brau va Bruyant tim thay loai san la Gastrodiscoides hominis d Ion va ngudi tai Nam Bo. Nam 1912, Bauche J. va Bernard N. thong bao v i loai giun tron Oxyspirura mansoni ky sinh d mat ga nuoi tai Hue. Nam 1924, Railliet A. cong bo cong trinh "Giun san a dong vat va ngudi tai Dong Duong". Tac gia da thong bao ve 40 loai san la, trong do co mot so loai mdi doi vdi khoa hoc. Cung nam, Bernard N., Badlet J. va Pons R. (1924) thong bao v6 3 loai san la 6 ngudi va Ion tai Nam Bo. Nam 1925, Houdemer E. xua't ban cong trinh "Ket qua nghien cicu khu he giun san d dong vat nha va dong vat hoang tai Bac Bo". Trong mau vat thu duoc tCr 1306 dong vat co xuong song da tim thay 32 loai giun san. Cung nam, Schwartz da mo ta loai giun tron Ascaridia anseris d ngdng tai Bac Bo. Nam 1927 - 1928, Joyeux C. va Houdemer E. da thong bao ve so lieu cac loai san day, san la d chim va thu cac nude khu vuc Dong Duong, trong do chu yeu la cac loai ky sinh d chim. Trong nhung nam 1930, xua't hien mot so cong trinh ve giun san d ngudi va dong vat d Bdc Bo, nhu cong trinh ciia Sautet J. (1936), Sandroud (1933), Houdemer E. (1934), Neveu Lemaer (1934), Hsu (1935 - 1936), Galliard H. (1936), Galliard H., Phan Huy Quat va Dang Van Ngir (1936), Truong Tuan Ngoc (1937), Galliard H. (1938), Houdemer E. (1938), Chow V. (1939). Cong trinh t6ng hop tuong doi day du nhat nhung hiSu biet ve giun san d ngudi, gia sue, gia cam Viet Nam trong may chuc nam Phap thuoc la do Houdemer E. (1938) bien tap. Trong nhung nam 1940, Galliard H. va Dang Van Ngir da cong bo 4 cong trinh ve san la d ngudi va dong vat nuoi tai Viet Nam. Nam 1950, Joyeux C., Baer J. va Gaud J. da cong bo mot so loai san day d chim bo cau viing cho Ldn Nam Bo. Ve don bao va con trung ky sinh, co cac cong trinh cua Blanchard (1886, 1898), Carougean (1902), Blin (1902), Leger M. (1902, 1903, 1909), Yersin (1904), Bodin (1905), Brau, Saint Semin va Mutin Bondel (1906), Levenran (1911), Leger, M. & Mathis C. (1902, 1903, 1911), Mathis C. (1914), Schein (1908, 1921), Lagrangei (1924), Larrousse F. (1925), Bergeon P. (1928), Borel M. (1928), Houdemer E. (1923, 1927, 1938), Jacolot & Evanno (1931), Toumanoff C. & Hoang Ti'ch Tri (1939), Toumanoff C. ( 1944 ), Toumanoff C. va Truong Tuan Ngoc (1951). Cac cong trinh nay da de cap den cac loai don bao ky sinh thuoc ho Trypanosomatidae tim thay d gia sue, gia cam, chim thu hoang, bo sat. ech nhai. ca va ca d ngudi, cung nhu cac loai con trung ngoai kv sinh: ve - bet, mu6i, ruoi. mong. 11
* Giai doan tic 1955 den nay Sau khi duoc giai phong (1954), mien Bac Viet Nam bat diiu mot giai doan phat tridn mdi trong moi llnh vuc kinh te, xa hoi, khoa hoc.... Day la thdi ky dao tao doi ngu can bo d moi llnh vuc, trong do co khoa hoc ky sinh trung. Cong tac dieu tra co ban vd ky sinh trung va cac benh ky sinh trung d ngudi. vat nuoi, cay trong duoc tien hanh co he thong, lien tuc vdi nhung ky thuat, phuong phap, trang thiet bi day du hon. Nam 1975, pham vi dieu tra co ban vd ky sinh trung co didu kien md rdng tren toan lanh tho Viet Nam. Nhung nam dau cua giai doan nay la thdi ky tridn khai cac nghien curu h
Nam 1966, Bui Lap la ngudi dau tidn trong nganh thu y bao ve thanh cong luan an pho tien sy khoa hoc thu y vd giun san 6 1cm nha va nhung bien doi benh ly do giun than gay ra. Tac gia da thong ke duoc 32 loai giun san d Iot. Nam 1962, doan didu tra d6ng vat - ky sinh trung duoc thanh lap do Uy ban khoa hoc nha nu6c (nay la Bo khoa hoc, cong nghe) chu tri, gom nhidu co quan va cac trucmg dai hoc tham gia. Doan da tid'n hanh dieu tra o ta't ca cac tinh mien Bac. Tir ket qua tren, Nguydn Thi Le (1968), Phan The Viet (1969), Nguydn Thi Ky (1980) da bao ve thanh cong luan an pho tien sy sinh hoc va da cong b6 nhieu loai giun san ky sinh o chim va thii Viet Nam. Vao nhung nam sau co cac cong trinh ciia Hoang Quang Nghi, Le Dure Hanh (1965), Nguydn Huu Binh, Nguydn Thi Ky, Pham Xuan Du (1966), Drozdz va Malczewski (1967); Bui Lap, Pham Van Khue, Phan Luc, Doan Tuan (1969); Phan Dich Lan (1964, 1974, 1983....); Phan Dich Lan va cong su (1964, 1972....); Grochovskaia va Nguydn Xuan Hoe (1969); Dao Van Tien, Dang Van Ngu, Phan The Viet (1970); Nguydn Kim Bang (1970); Nguydn Thi Le (1971, 1977, 1979, 1980, 1983, 1985, 1988, 1990, 1991, 1995, 1996); Ha Ky (1968, 1976....); Matskasi (1973); Pham Van Khue (1970, 1971, 1973.....); Pham Sy Lang (1973, 1975..... ); Nguydn Thi Le, Nguydn Quy Tuan (1976); Nguydn Thi Le, Pham Van Luc (1976); Phan Trong Cung, Doan Van Thu, Nguydn Van Chi (1977); D6 Duong Thai, Trinh Van Thinh (1978); Phan The' Viet, Phan Luc (1978); Phan The Viet (1966, 1973, 1977, 1978, 1981, 1983, 1984....); Nguydn Thi Ky (1977, 1980, 1994); Nguydn Thi Le va cong sir (1987, 1990, 1996); Ha Duy Ngo (1985, 1990....); Nguydn Van Chau (1997); Nguydn Thu Van (1997); Pham Van Luc, Nguydn Van Dure, Bui Quang Te, Luong To Thu, Le Ngoc My.... da cong bo ve khu he, sinh hoc, sinh thai ciia ky sinh triing d cac nhom dong vat Viet Nam. Tir nam 1990 den nay, da co nhung cong trinh nghien cuu ve giun san ky sinh o Ion mot so tinh phia Nam va bien phap phong ngira ciia Luong Van Huan (1990 - 1994); nhung cong trinh nghien ciru ve benh san la gan va benh tien mao triing ciia Luong To Thu va cs (1992 - 1996); cong trinh nghien cuu ve dac diem dich td hoc ciia cac benh ky sinh triing chfnh a trau, bo, Ion Viet Nam va bien phap phong trir ciia Nguydn Dang Khai (1992 - 1996); cong trinh nghien cuu vd benh giun ph6i Ion ciia Nguydn Dire Tan (1992 - 1996); cong trinh nghien cuu ve su lien quan giua ty le nhidm au triing san la gan a oc (KCTG) voi ty le nhidm san la gan 6 trau, bo (KCCC) de danh gia tinh hinh dich td benh cua Nguydn Trong Kim (1993 - 1997); cong trinh nghien ciru mot so dac tinh sinh hoc ciia Trypanosoma evansi (Steel, 1885) va benh hoc do Trypanosoma evansi gay nen ciia Nguydn Quoc Doanh (1993 - 1998); cong trinh nghien cuu vd dich td benh giun dua be, nghe o tinh Bac Thai (cu) cua Le Hai Duong (1994 - 1998); cong trinh nghien cuu tinh hinh nhidm cau triing Eim eria, mot 13
so dac diem cua benh c£u trung ga d TP. H6 Chi Minh v& thir nghidm thu6c phong tri cua Hoang Thach (1994 - 1999); c6ng trinh nghidn curu v& d |c d ilm sinh hoc, dich td, bien phap phong trtr san la ruot 1cm 6 vung dong bang s6ng H6ng cua Nguydn Van Tho (1994 - 2005); nhung cong trinh nghien curu cua Nguydn Thi Kim Lan vd benh ky sinh trung ducmg tieu hoa cua de dia phuong a m6t s6 tinh midn nui phia Bac Viet Nam, ve benh cau trung ga o Thai Nguydn (1995 - 2002); c6ng trinh nghien cuu vd dac diem dich td hoc benh san la da co 6 trau, bo va bidn phap phong tri cua Tr&n Ngoc T hing (1997 - 2004); cong trinh nghien curu ve tinh trang nhidm giun san ducmg tieu hoa ngua o Thai Nguydn, Bac Kan va bien phap phong tri cua Hoang Van Dung (1995 - 2001); cong trinh nghien curu vd benh c^u trung gia c£m va giai phap phong tri cau trung cho ga, bo cau cua Bach Manh Dieu (1997 - 2004); c6ng trinh nghien ctru ve khang nguydn bd mat Trypanosoma evansi phan lap tir trau, bo phia Bac Viet Nam va tinh che khang nguydn dung trong phan ting midn dich huynh quang gian tie'p cua Vuong Thi Lan Phuong (1999 - 2004); cong trinh nghien curu tinh hinh nhidm Varoa jacobsoni 6 hai loai ong Apis cerana, Apis mellifera va bidn phap phong tri cua Ngo Nhat Thang (2001 - 2005); cong trinh nghien curu vd bdnh tidn mao trung do T . evansi 6 trau, bo tai cac tinh mien Trung cua Phan Van Chinh (2000 - 2006); nhung cong trinh nghien curu ve benh cau trung Ion 6 tinh Thai Nguydn va bien phap phong tri cua Nguydn Thi Kim Lan va Le Minh (2006 - 2008). 3. G lO l THI&U N0I DUNG GIAO TRINH K t SINH TRUNG HOC THU Y Giao trinh Ky sinh trung hoc thu y g6m hai phan: - Ph£n thur nhat ; Ky sinh trung hoc dai cucmg - Ph£n thur hai : Ky sinh trung hoc chuyen khoa 3.1. Phan thur nhat: Ky sinh triing hoc dai cuong, gom 5 chuong: Chuang 1. Phan bo va ngu6n goc cua ky sinh trung Noi dung chuong 1 trinh bay su phan bo' va hien tuong ky sinh cua ky sinh trung, nguon g6'c cua ky sinh trung; cung ca'p nhung hieu biet vd su phan bo cua ky sinh trung trong thien nhien, ve hien tuong ky sinh trong gioi dong vat, ve cac kieu lien he khac nhau cua vat ky sinh va vat chu; ve nguon goc cua ngoai ky sinh trung, n&i ky sinh trung va ky sinh trung ducmg mau. Chucmg 2. Sir thfch nghi cua vat ky sinh vdi dcri song ky sinh Noi dung chuong 2 trinh bay sau nhung thfch nghi vd hinh thai, ca'u tao cua vat ky sinh (trong do co nhung bien thai thoai hoa, bien thai tien hoa va nhung the hien cua su thfch nghi ve hinh thai, cau tao cua vat ky sinh; nhung thfch nghi ve sinh san va sir phat 14
trien cua vat ky sinh (thfch nghi vd sinh san, su phat tan ra ngoai canh, thfch nghi ve chu ky song phu hop vdi vat chu....). Chuong 3. Vat chu, mdi quan he vat ky sinh va vat chu Noi dung chuong 3 trinh bay chi tiet cac loai vat chu cua ky sinh trung, nguon goc cua vat chu trung gian, mdi quan he giua vat ky sinh va vat chu. Nhung noi dung cua moi quan he nay la: dudng xam nhap cua vat ky sinh vao vat chu, hien tuong di chuyen cua ky sinh trung trong co the vat chu, hoat d6ng cua vat ky sinh anh hudng den vat chu va phan ting cua vat chu len vat ky sinh. Chuong 4. Khu he ky sinh trung va moi trudng Noi dung chuong 4 gidri thieu su phu thuoc cua khu he ky sinh trung vao tuoi vat chu va cac mua trong nam, vao thtic an va doi song cua vat chu, vao su di cu cua vat chu, vao doi song xa hoi cua vat chu, vao vung dia ly, vao su co mat cua cac loai khac trong quan lac ky sinh va quan lac sinh vat. Chuong 5. Midn dich, van dd khang thuoc va vacxin chong ky sinh trung Noi dung chuong 5 trinh bay nhung quan diem mdi ve midn dich, ve van dd khang thudc chong ky sinh trung (trong do co nhung tien bo cua hoa tri lieu va hoa du phong nhidm ky sinh trung, tfnh khang thudc chong ky sinh trung), ve vacxin chong ky sinh trung (trong do co su thong ke nhung vacxin chong ky sinh trung da va dang duoc su dung, vacxin chong san day, san la, giun tron va don bao ky sinh, vacxin chong ngoai ky sinh trung va hudng su dung vacxin chong ky sinh trung trong tuong lai). 3.2. Phan thur hai. Ky sinh trung hoc chuyen khoa, gom 3 chuong: Chuong 6 . Phuong phap chan doan benh ky sinh trung d gia sue, gia cam Noi dung chuong 6 gidi thieu day du va kha sau cac phuong phap chan doan benh giun san (tren con vat con song, tren con vat chet), phuong phap chan doan benh don bao ky sinh (cac phuong phap xet nghiem phan, kidm tra thit, kiem tra mau, tiem truydn dong vat thf nghiem va phuong phap chan doan midn dich cac benh don bao dudng mau). Chuong 7. Mot sd chuyen de benh giun, san d gia sue Trong chuong 7 trinh bay 6 chuyen dd: benh san la gan d trau, bo, de (Fasciolosis), benh san la ruot Ion (Fasciolopsiasis), benh san la da co (Paramphistomatidosis), benh san day Moniezia a sue vat nhai lai (.Monieziosis), benh giun san dudng tieu hoa ngua (,Helminth diseases o f horse), benh giun xoan da mui khe d gia sue nhai lai (Trichostrongylidosis). 15
Chuong 8. Mot s6 chuyen d6 benh don bao o gia sue, gia cSm Trong chuong 8 trinh bay 3 chuyen de: benh tien mao triing 6 trau, bo, ngua CTrypanosomiasis), benh cau trung ga (Avian coccidiosis) va benh cau trung 1cm (Pig coccidiosis). Nhin chung, m6i chuyen de o chuong 7 va chuong 8 deu duoc trinh bay chi tiet vi tri cua ky sinh trung trong he thong phan loai dong vat hoc, dac diem sinh hoc cua cac loai ky sinh trung gay benh, benh hoc cua cac benh do chung gay ra o gia sue, gia cam va bien phap phong tri. M6i chuyen de deu co su tong hop nhung kie'n thuc kinh dien va nhung quan diem mdi ve ky sinh trung hoc thu y, dong thdi duoc tong quan m6t cach he thong va cap nhat nhung ket qua nghien curu cua cac tac gia trong va ngoai nude, giup ngudi hoc co kien thurc sau va rong ve mot so benh ky sinh trung quan trong thucmg gap 6 gia sue, gia cam. 16
Phan thu* nhat KY SINH TRUNG HOC DAI CUONG • • 17
*
Chuong 1 PHAN BO VA NGUdN GOC CUA K t SINH TRUNG 1. PHAN BO VA HIEN TUONG KY SINH CUA KY SINH TRUNG TRONG THIEN NHIEN 1.1. Phan bo cua gidi ky sinh trung trong thien nhien Ky sinh trung phan bo rat rong trong thien nhien, gom cac dai dien cua 20 ldp dong vat khac nhau. Nganh nguyen sinh dong vat co so luong loai phong phu (tren 3.000 loai). Giun san gom cac dai dien cua 13 ldp: lop san la (Trematoda) gan 3.000 loai, ldp giun tron (Nematoda) gan 3.000 loai, ldp san day (Cestoda) gan 1.500 loai, 16p giun dau gai (Acanthocephala) 500 loai.... Trong ldp giun nhieu to (Polychaeta), gan 20 loai co doi song ky sinh (.Ichthyotomus, Histriobdella va mot so loai cua ho Eitnicidae). Trong ldp giun ft to (Oligochaeta) co khoang 40 loai co ddi song ky sinh (chu yeu thuoc ho Brancliiodellidae song trong mang giap xac). Trong lop dia khoang 250 loai co ddi song ky sinh. Nganh nhuydn the (Mollusca) co khoang hon 100 loai co ddi song ky sinh (Gastropoda). Nganh tiet tuc (Arthropoda) co so loai ldn nhat (khoang hon 1 trieu loai). Trong do, ldp Pentastomida co 75 loai song ky sinh. Ldp Pantopoda co khoang 350 loai song ky sinh d giai doan au trung. Ldp giap xac (Crustacea) co bo Branchiura (khoang 75 loai chi song ky sinh). Cac bo: Copepoda, Cirripedia va Isopoda co sd luong ldn cac loai song ky sinh. Ldp ve (Arachnoidea), trong do co bo Acarina co khoang 1.500 loai song ky sinh, bao g6m cac phan bo Ixodides (400 loai), Sarcoptiformes (900 loai), Trombidiformes (800 loai). Ca ldp ve - bet co khoang 3.500 loai ky sinh d dong vat va 800 loai ky sinh d thuc vat. Ldp con trung co gan 1 trieu loai. Rieng nhom 2 canh co ho Culicidae co khoang 1.400 loai mu6i hut mau, trong do co 164 loai thuoc nhom mu6i sot ret (Anophelini) mang va truyen ky sinh trung sot ret. Nhu vay, co khong dudi 50.000 trong tdng sd 1 trieu loai thuoc ldp con trung co ddi song ky sinh. Nganh chan kim (Ehinodermata) khong song ky sinh. Ddi song kv sinh la dac diem cua dong vat bac thap thay ro hem la dong vat bac cao. Cau true co the d bac cang thap cang d
1.2. Hien tirgng ky sinh trong gioi dong vat 1.2.1. Hien tuong cong sinh, hoi sinh vd moi quan he cua no v&i ky sinh Trong thien nhien thudng gap mot so hien tuong co the tuong nhdm la ky sinh. do la hien tuong hoi sinh va cong sinh. Hien tUOTig cong sinh (symbiosis hoac mutualis: hoi sinh hoac h6 tro) la hai co the song chung vdi nhau va mang lai lai fch cho nhau. Vf du: cua bien giong Melia va hai quy. Cua giup hai quy di chuyen va tim nguon thiic an phong phu hon, con hai quy dung nhung thfch ty bao cua minh de bao ve cua (hinh 1). Hinh 1. Hien tuong cong sinh (symbiosis) giua cua va hai quy A - Cua ky cir va hai quy. B - Cua Melia va hai quy (a. hai quy) Hien tuong hoi sinh (commensalism) la hai co the song chung vdi nhau, nhung chi mot ben thu loi con ben kia khong co tac hai gi va cung khong duoc loi gi. Vf du cua kv cu trong vo oc, giun ft to (Chaetogaster lymnae) d oc Lymnae, ca Fierafer ho Ammodytidae song trong Holothuria tubulosa (hinh 2) hoac ca dfnh Echneis remora bam vao ca hong de su dung thuc an thira cua ca hong (hinh 3). Hien tuong ky sinh (parasitism) la hien tuong sinh vat nay song tren sinh vat kia, giua hai co the mot ben thu duoc loi fch, con ben kia bi tac hai. Thudng vat ky sinh gay benh cho vat chu, rat ft khi vat chu khong bi phat benh. Khi do, vat chu trd thanh vat mang ky sinh trung, nghla la ky sinh trung d trong mo, co quan cua vat chu hoan toan khoe manh va vat chu trd thanh nguon phat tan benh. Net chu yeu dac trung cho ddi song ky sinh va khac biet vdi co the’ song tu do la mdi quan he vdi moi trudng ben ngoai. Dong vat song tu do true tiep lien he vdi moi trudng ben ngoai, chiu tac dong cua khf hau, tho nhudng va cac yeu to sinh hoc; con dong vat song ky sinh phu thuoc vao vat chu, thong qua su tiep xuc cua vat chu vdi moi trudng ma dam bao kha 20