Giáo trình Lý thuyết tài chính - tiền tệ: Phần 1 - PGS.TS. Nguyễn Hữu Tài (chủ biên) (ĐH Kinh tế Quốc dân)

Chia sẻ: Lê Na | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:139

Thêm vào BST

Báo xấu

891
lượt xem 114
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phần 1 Giáo trình Lý thuyết tài chính - tiền tệ do PGS.TS. Nguyễn Hữu Tài (chủ biên) biên soạn gồm các chương: Đại cương về tài chính và tiền tệ, tổng quan về hệ thống tài chính, ngân sách nhà nước, tài chính doanh nghiệp, thị trường tài chính, các tổ chức tài chính trung gian.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Lý thuyết tài chính - tiền tệ: Phần 1 - PGS.TS. Nguyễn Hữu Tài (chủ biên) (ĐH Kinh tế Quốc dân)

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TỂ Q UỐ C DÂN KHOA NGÂN HÀNG - TÀI CHÍNH Chủ biên: PGS. TS. NGUYỀN HỮU TÀI Giáo trình LÝ THUYẾT rÀI CHÍNH - TIỀN TỆ NHÀ XUẤT BÀN ĐẠI hỌC KINH TẾ QUỐC DÂN HA N ộ i - 2007
LỜI GIỚI THIỆU T à i c h í n h - tiề n tệ v à lý t h u y ế t c ủ a n ó là lĩn h v ự c v ô c ù n g n h ạ y c ả m . G ầ n h a i t h ế k ỷ trôi q u a , c á c c u ộ c tra n h lu ậ n v ể lý t h u y ế t , b ả n c h ấ t v à c ỏ n e c ụ c ủ a l ĩn h v ự c tài c h í n h - t i ề n tệ c ũ n g đ ã n h i ề u n h ư n g v ẫ n c h ư a đ ế n h ồ i v ã n . V ậ n d ụ n g c ổ n g c ụ , m ô h ìn h , c h í n h s á c h tài c h í n h - t i ề n t ệ i u ô n c ó vị trí x u n g l ự c ấ n n ú t đ ố i v ớ i n ề n k i n h t ế q u ố c d â n m ỗ i n ư ớ c . T r o n g b ố i c ả n h t o à n c ầ u h o á v à h ộ i n h ậ p , lĩn h v ự c tài c h í n h - tiề n tệ c ó k h ả n ă n g tiề m ẩn b iế n c ả k h u v ự c th à n h m ộ t là n g k h ô n g b iê n g iớ i (h ìn h ản h đ ồ n g E U R O x u ấ t h iệ n ở C h â u Â u từ đ ầ u năm 2 0 0 2 đ a n g ỉà m ộ t v í d ụ m a n h n h a đ i ể n h ì n h ) . Đ ồ n g th ờ i l ĩ n h v ự c t à i c h í n h - t i ề n tệ, k h i s ử d ụ n g n ó rất d ễ b i ế n t h à n h c o n d a o h a i lư ỡ i, v à t h ự c t ế n ó đ ã là c o n d a o h a i lư ỡ i rất n g h i ệ t n g ã v ớ i n h i ề u nước, n h iều k h u v ự c trên t h ế g iớ i (T r ư ờ n g hợ p A rgen tin a là m ộ t đ iển h ìn h về cả hai m ặt trong m ộ t thập n iên củ a th ế k ỷ vừa qua). V ậ y là t r o n g lĩn h v ự c tài c h í n h - t iề n t ệ , v ô lu ậ n là th ờ i g i a n v à k h ô n g g i a n n à o , n g ư ờ i ta v ẫ n p h ả i đ i t ì m m ộ t n ề n t ả n g lý t h u y ế t v à n g u y ê n lý c ủ a n ó k h ả đĩ là m c ứ u c á n h tư ơ n g th íc h c h o p h át triển v à g i a o lư u k i n h tế. N h ấ t là t r o n g k i n h t ế thị t r ư ờ n g h i ệ n n a y , n h ữ n g n g u y ê n l ý s ơ đ ẳ n g v ề tài c h í n h - t i ề n tệ d ầ n d ầ n p h ả i tr ở t h à n h n h u cầu bứ c x ú c k h ô n g chỉ c h o cá c nhà h o ạ c h định chính sách, d o a n h n h â n , m à c ò n c h o c ả c ộ n g đ ồ n g x ã h ộ i c ó l i ê n q u a n đ ế n tiết k i ệ m v à đ ầ u tư. C u ố n g i á o tr ìn h “ L ý t h u y ế t tài c h í n h - t iề n t ệ ” d o K h o a N g â n hàng - Tài ch ín h (Đ ạ i n ọ c K in h tế Q u ố c dân) b iên so ạ n lần n à y tr o n g b ố i c ả n h đ ấ t n ư ớ c ta đ a n g c h u y ể n đ ổ i s a n g k in h t ế thị t r ư ờ n g sẽ c ó tác d ụ n g n h ấ t đ ịn h k h ô n g c h ỉ c h o s in h v iê n c á c n g à n h k in h t ế lilịịịi 1111|ỉ|ịjỊị|Ị|jỊị!! t r ih iíi :/V 1•1X r s :•-TVl i i ỉ i í l i 3 Ạ I H Ọ C ty ỊÍỊ* M m m ỉH Ịp p ll ■ P m s m
GIÁO TRÌNH LÝ THUYẾT TÀI CHỈNH - TIỄN TỆ m à c h o tất c ả m ọ i n g ư ờ i t r ư ớ c k h i b l r ớ c v à o h o ạ t đ ộ n g s ả n x u ấ t k i n h doanh. V ì n h iề u lý d o , c u ố n sá c h n à y ch ỉ đ ề c ậ p đ ư ợ c tron g m ộ t c h ừ n g m ự c nhất định n h ữ n ẹ n g u y ê n lý đại c ư ơ n g m a n g tính nhập m o n t r o n q l ĩ n h v ự c tài c h í n h - t i ề n tệ . T r o n g t ư ơ n c l a i , c h ắ c c h ă n còn p hải b ổ s u n g t h ê m c á c d ò n g iý th u y ết c ủ a lĩnh v ự c n à y m ộ t c á c h h o à n c h ỉn h hơn. C á c tác g iả c ủ a n ó tro n e lần x u ấ t b ả n n à y đ ã c ô g ắ n g h ệ t h ố n g c á c v ấ n đ ề t h e o m ộ t trình tự t ư ơ n g đ ố i h ợ p lý n h ằ m đ á p ứ n g nhu c ầ u c ủ a sin h viên và ngư ờ i đ ọ c . D ù s a o c ũ n g k h ỏ n s tránh k h ỏ i n h ữ n g k h i ế m k h u v ế t c h ủ q u a n v à k h á c h q u a n , h y v ọ n g n h iề u ở sự g ó p ý c ủ a toàn thể sinh viên v à sự chỉ g i á o c ủ a n g ư ờ i đọc. X i n trân tr ọ n g g iớ i th iệ u c ù n g c á c s in h v i ê n và b ạ n đ ọ c g ầ n xa. GS.TS Cao Cự Bội I I I TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN
Chương 1< Đạí cương vể ỉàí chỉnh và tiền tệ Chương 1 ĐẠI CƯƠNG VỂ TÀI CHÍNH VÀ TlỂN tệ T i é n tộ v à t à i c h í n h là n h ữ n g p h ạ m t r ù k i n h t ế g ắ n l i ề n v ớ i n ề n s á n x u ấ t v à lư u t h ô n g h à n g h o á . N ó c ó v a i trò q u a n t r ọ n g t h ú c đ ẩ y q u á t r ì n h p h á t triển k in h t ế - x ã h ộ i c ủ a m ỗ i q u ố c g ia c ũ n g n h ư trên p h ạ m vi q u ố c tế; đ ặ c b iệ t t r o n g n ề n k i n h t ế thị t r ư ờ n g - n ề n k i n h t ế đ ư ợ c tiề n tệ h o á c a o đ ộ . Đ ể t h ấ y r õ v a i trò đ ó , c h ư ơ n g n à y c h o p h é p c h ú n g ta h i ể u m ộ t c á c h c ơ b ả n : T i ế n tệ là g ì ? T à i c h í n h là g ì ? T i ế p đ ế n là n h ậ n t h ứ c đ ư ợ c q u á t r ì n h ra đ ờ i , p h á t t r i ể n v à c á c c h ứ c n ă n g c ủ a t i ề n t ệ , t à i c h ín h . C h ư ơ n g n à y c ũ n g c h o th ấy m ộ t c á c h k h ái q u á t v ề tiền tệ h iệ n n a y đ ư ợ c đ o l ư ờ n g n h ư t h ế n à o ? V à tài c h í n h đ ư ợ c b i ể u h i ệ n t h ồ n g qua n h ữ n g q u a n h ệ kinh tế ch ủ y ế u n ào? 1.1. Bản chất của tiền tệ ỉ . 1.1. Sự ra đời của tiên tẻ K i n h t ế h ọ c đ ã c h ỉ ra r ằ n g , t i ề n t ệ l à m ộ t p h ạ m trù k i n h t ế k h á c h q u a n , g ắ n l i ề n v ớ i s ự ra đ ờ i v à p h á t t r i ể n c ủ a n ề n k i n h t ế h à n g h o á . K h i n g h i ê n c ứ u v ề q u á t r ì n h ra đ ờ i c ủ a t i ề n t ệ , c. M á c k ết luận: “ T r ì n h b à y n g u ồ n g ố c p h á t s in h c ủ a tiề n tệ, n g h ĩ a là p h ả i k h a i triển c á i b i ể u h i ệ n c ủ a g i á trị, b i ể u h i ệ n b a o i i l m t r o n g q u a n h ệ g i á trị c ủ a h à n g h o á , t ừ h ì n h t h á i b a n đ ầ u g i ả n đ ơ n n h ấ t v à ít t h ấ y r ỏ n h ấ t c h o đ ế n h ì n h th á i t i ề n tệ là h ì n h thái m à ai n ấ y đ ề u t h ấ y ” ( C . M á c - T ư 3 ả n - Q u y ể n I, T ậ p I, t r a n g 7 5 - N h à x u ấ t b ả n S ự t h ậ t - H à N ộ i 1 9 6 3 ) T r o n g q u a n h ệ t r a o đ ổ i , h ì n h t h ứ c g i á trị đ ư ợ c b i ể u h i ệ n q u a 4 l in h thái: TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TÊ QUỐC DẢN 5
GIÁO TRÌNH LỸ THUYẾT TÀI CHÍNH - TIỂN TỆ - H ì n h t h á i g i á trị g i ả n đ ơ n h a y n g ẫ u n h i ê n . - H ì n h t h á i g i á trị t o à n b ộ h a y m ở r ộ n g . - H ì n h t h á i g i á trị c h u n g . - H ì n h th ái t iề n tệ. T ừ h ì n h t h á i g i á trị g i ả n đ ơ n h a y n g ẫ u n h i ê n đ ế n h ì n h t h á i t i ề n tệ ỉà m ộ t q u á trìn h l ịc h s ử lâ u đ à i, n h ằ m ciả i q u y ế t c á c m â u thuẫn v ố n c ó t r o n g b ả n t h â n h à n g h o á . T i ề n t ệ ra đ ờ i đ ã l à m c h o v i ệ c t r a o đ ổi h àn g hoá, dịch vụ đư ợc dỗ d àn g, nhanh c h ó n g hơn. N g h iên cứu về lịch sử tiền tệ, các giáo sư PAUL A. SAM ƯELSON (V iện Dự trữ liên bang và ngân khố M ỹ) và W IL L IA M D. NO RDHAƯ S (trường Đai học Y ale M ỹ)cũng kết l u ậ n r ằ n g : “ D o c á c x ã h ộ i c ó s ự m u a b á n r ộ n g rã i k h ô n g t h ể v ư ợ t q u a đ ư ợ c c á c cản tiở q u á lớn c ủ ạ h ìn h thứ c trao đ ổ i h iệ n vật, n ên v iệ c sử d ụ n g m ộ t vật trung g ia n làm p h ư ơ n g tiện trao đ ổ i đ ư ợ c m ọ i người chấp nhận. Đ ó l à t i ề n t ệ ” ( K i n h t ế h ọ c - T ậ p I, t r a n g 3 3 2 - V iệ n q u an h ệ q u ố c tế V iệ t N a m biên dịch n ă m 1989). 1.1.2. Bản chất của tiền tệ T i ề n tệ là s ả n p h ẩ m tất y ế u c ủ a n ề n k i n h t ế h à n g h o á , n h ằ m tạ o điều k i ệ n th u ậ n ỉợi c h o q u á trìn h trao đ ổ i h à n g h o á , d ị c h vụ Suy c h o c ù n g , v ề b ả n c h ấ t , t iề n tệ là vật n g a n g g i á c h u n g , l à m phương tiện đ ể trao đ ổ i h à n g h o á , d ịc h vụ và th an h toán c á c k h o ả n nợ. T h e o F red eric S .M ish k in - trường Đ ạ i h ọ c C o lu m b ia ( M ỹ ) thì “ t i ề n tệ là bất cứ cái gì đư ợc ch ấ p n h ận c h u n g trong v iệ c th an h toán đ ể nhận h à n g h o á , d ị c h v ụ , h o ặ c tr o n g v i ệ c trả n ợ ' \ ( K i n h tế tiền tệ, n g â n h à n s v à thị t r ư ờ n g tài c h í n h c ủ a F r e d e r i c S . M i s h k i n - t r ư ờ n e Đ a i h ọ c C olu m b ia xuất bản năm 1992). T u y n h i ê n , đ ể c ó m ộ t đ ị n h n g h ĩ a c h í n h x á c v ề t i ề n t ệ là đ i ề u không đơn giản. G iá o sư M ilto n sp e r ce r (trư ờng Đ ạ i học quản K' k in h d o a n h M ỹ ) c ũ n g thừa n h ậ n rằng: “ N ế u b ạn c h o rằn g, bạn h iểu 6 TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN
Chương 1. Đại cương vế tàí chỉnh vả tiển tệ m ộ t c á c h c h í n h x á c t i ề n tệ là g ì th ì b ạ n c ò n g i ỏ i h ơ n n h i ề u n h à k i n h t ế ” ( k in h t ế h ọ c h iệ n đ ạ i - P h ầ n III). Đ ặ c b iệt trong đ iều kiện h iệ n n a y , khi m à n ền k in h tế h à n c h oá p h á t tr iể n c a o đ ộ v à trìn h đ ộ c ô n g n g h ệ n g â n h à n g h i ệ n đ ạ i , thì c â u trả lời c h o t i ề n tệ v ẫ n là đ i ề u b í ẩ n . T r o n g k h i c á c q u a n n i ệ m c ổ đ i ể n c h o r ằ n g , t iề n tệ là v à n g , b ạ c h o ặ c là c á c tờ g i ấ y b ạ c n g â n h à n g , thì các nhà k in h tế học h iện đại còn cho rằng: kỳ p h iêu , hối ph iếu , séc...cũ n g là t i ề n tệ. G i á o sư , t i ế n s ĩ n g ư ờ i A n h A . C . L . D A Y đã kết lu ậ n : “ từ n h ữ n g t h ậ p k ỷ đ ầ u t iê n c ủ a t h ế k ỷ n à y , n h i ề u d ạ n g t iề n tộ đã là n h ữ n g h ì n h t h á i c ủ a tài s ả n t h ự c s ự , c h ủ y ế u là v à n g và bạc. N h ư n g th ờ i k ỳ đ ó đã q u a rồi v à to à n b ộ tiề n tệ đ a n g s ử d ụ n g tro n g c á c n ề n k i n h t ế h iệ n đ ạ i đ ề u là n h ữ n g trái q u y ề n ” ( K i n h t ế tiề n tệ, tran g 10, L I C O S A X U B A H à N ộ i b iê n d ịc h 1 9 8 9 ). 1.2. Chức năng của tiền tệ 1.2.1. Đơn vị đo lường giá trị T i ề n tệ là đ ơ n v ị đ o l ư ờ n g g i á trị, n g h ĩ a là n ó đ ư ợ c d ù n g đ ể đ o lư ờ n g giá t rị c á c hàng hoá, d ịch vụ trước khi thực h iện trao đ ổ i. N g ư ờ i ta đ o g i á trị c ủ a hàng hoá và d ịch vụ bằng tiền g i ố n g như n g ư ờ i ta đ o t r ọ n g lư ự n g c ù a m ộ t v ậ t b ằ n g k i l ô g a m , đ o c h i ề u d à i m ộ t v ậ t b ằ n g m é t . Đ ể th ấ y đ ư ợ c vì s a o c h ứ c n ă n g n à y q u a n tr ọ n g , c h ú n g ta h ã y s o s á n h q u á trin h trao đ ổ ĩ h i ệ n v ậ t v ớ i tr a o đ ổ i h à n g h o á c ó tiề n là m m ô i g iớ i tru ng gian . Trong quá trình tra o đ ổ i trực tiế p , c ó 3 m ặ t h à n g đ ư a ra t r a o đ ổi: A , B, c thì c h ú n g ta c h ỉ c ầ n b i ế t 3 g i á đ ể c ó thể trao đ ổ i c á c h à n g h o á n à y v ớ i n h a u . Đ ó là: - G iá c ủ a h à n g h o á A được tín h b ằ n g b a o n h iê u h à n g h o á B. - G iá c ủ a h à n g h o á A được tín h b ằ n g b a o n h iê u h à n g h o á c . - G iá củ a h à n g h oá c được tín h b ằ n g b a o n h iê u h à n g h o á B. TRƯỜNG ĐẠI NỌC KINH TỂ QUỐC DẢN
GIÁO TRÌNH LÝ THU YẾT TÀI CHÍNH • TIỄN tệ T ư ơ n g tự, n ế u c ó 1 0 m ặ t h à n g đ ư a ra t r a o đ ổ i , c h ủ n g ta p h ả i c ầ n biết 4 5 giá đê c ó thể trao đ ổ i h à n g n à y lấy m ộ t h à n g h o á k h á c , với 1 0 0 m ậ t h à n g c h ú n g ta c á n t ớ i 4 . 9 5 0 g i á , v à v ớ i 1 . 0 0 0 m ậ t h à n g t h i - h ú n g ta c ầ n b i ế t 4 9 9 . 5 0 0 g i á ( t h e o c ô n g t h ứ c t ổ n g q u á t t í n h s ô c ặ p k h i c ó N p h â n tử = N ( N - 1)/2 ). N ế u n ề n k i n h t ế c ó t i ề n t ệ l à m m ô i g i ớ i , th ì n g ư ờ i ta đ ị n h g i á bằne đ ơ n v ị t i ề n t ệ c h o tất c ả c á c h à n g h o á đ e m tr a o đ ổ i trên thị t r ư ờ n g . D o v ậ y , c ó b a o n h i ê u h à n g h o á đ ư a ra t r a o đ ổ i t h ì c ó b ấ y n h i ê u g i á c ả . C ó n g h ĩ a l à , n ê u c ó 3 h à n c h o á đ ư a ra t r a o đ ổ i thi c ó 3 giá, c ó 10 h à n g h o á tra o d ổ i thì c ó 10 g iá , c ó 1 0 0 0 h à n g h óa trao đ ổ i thì c ó 1 0 0 0 g iá . V ậ y là, v i ệ c d ù n g tiề n l à m đ ơ n vị đ á n h g iá s ẽ t h u ậ n l ợ i rất n h i ề u c h o q u á t r ì n h t r a o đ ổ i h à n c h o á , g i ả m đ ư ợ c c h i p h í t r o n g trao đ ổi d o g i ả m đ ư ợ c s ỏ giá c ẩ n x e m xét. S ô lư ợ n g g iá tr o n g m ộ t n é n k in h t ế h iệ n vậ t íù ig vớ i s ô lư ợ n g g i á t r o n g n é n k i n h t ế t iề n tệ. Sô mật hàng Số lượng giá trong Sỏ lượng giá trong trao đổi nền kinh tẻ hiên vật nền kinh tế tién tệ 3 3 3 10 45 10 100 4.95Ơ 100 1000 499.500 1000 10.000 49.995.000 10.000 1.2.2. Phương tiện trao dổi T r o n g n ề n k i n h t ế , t i ề n tộ l à m p h ư ơ n g t i ệ n t r a o đ ổ i k h i n ó đ ư ợ c d ù n g đ ể m u a bán h à n g hoá, d ịch vụ. h o ặ c thanh toán c á c khoản nọ c ả tr o n g và n g o à i n ư ớ c . V i ệ c d ù n g tiền làm p h ư ơ n g t iệ n trao đ ổ i đ ẽ n â n g c a o h i ệ u q u ả h o ạ t đ ộ n g c ủ a n ề n k i n h t ế , b ở i n ó đ ã tiế t k i ệ r r 1 TRƯỞNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC OẢN
Chương 1. Đại cương về tàí chính vả tiến tệ đ ư ợ c c á c c h i p h í q u á lớn t r o n g q u á trình trao đ ổ i trực t iế p h à n g đ ổ i h à n g , c á c c h i p h í g i a o d ị c h t h ư ờ n g rất c a o . B ở i v ì , n g ư ờ i m u a , n g ư ờ i b án p h ả i tìm đ ư ợ c n h ữ n g n g ư ờ i trùng h ợ p với m in h v ề n h u c ẩ u trao đ ổ i , thời c ia n trao đ ổ i, k h ô n g g i a n trao đ ổ i. Q u á trình trao d ổ i c h ì đ ư ợ c d i ễ n ra k h i c ó s ự p h ù h ợ p đ ó . T i ề n t ệ l à m m ô i giới trung g ia n tro n g trao đ ổi đã h o à n toàn k h ắ c p h ụ c đ ư ợ c c á c hạn c h ế đ ó c ủ a q u á trin h tra o đ ổ i trực tiếp. N e ư ờ i c ó h à n e b á n lấ y tiề n , s a u đ ó s ẽ m u a đ ư ợ c h à n g m à h ọ c ầ n . B ở i v ậ y , n g ư ờ i ta c o i t i ề n n h ư t h ứ d ầ u m ỡ b ô i trơn, cho phép nền kinh tế hoạt động chảy hơn, khuyến k h ích c h u y ê n m ô n h o á và phân c ô n e la o đ ộ n c . 1.2.3. Phưong tiện dự trừ vê mặt giá trị T i ề n t ệ l à m p h ư ơ n g t i ệ n d ự t r ữ g i á trị n g h ĩ a l à n ơ i c h ứ a s ứ c m u a h à n g h o á tr o n s m ộ t thời g ia n n h ấ t đ ịnh. N h ờ c h ứ c n ă n g n à y c ủ a tiền t ệ m à n g ư ờ i ta c ó t h ể t á c h t h ờ i g i a n t ừ l ú c c ó t h u n h ậ p đ ế n l ú c t i ê u d ù n g n ó . C h ứ c n ă n g n à y là q u a n t r ọ n g vì m ọ i n g ư ờ i đ ề u k h ô n g m u ố n c h i t i ê u h ế t thu n h ậ p c ủ a m ì n h n g a y k h i n h ậ n n ó , m à d ự trữ đ ể s ử d ụ n g n ó [ l o n g t ư ơ n g lai. T ấ t n h i ê n , tiề n k h ô n g p h ả i d u y n h ấ t là n ơ i c h ứ a đ ự n g g i á trị, m à c á c t à i s ả n k h á c c ũ n g là n ơ i c h ứ a g i á trị, n h ư c ổ p h i ế u , t h ư ơ n g p h i ế u . . . N h ư n g t i ề n l à tà i s ả n c ó t í n h l ỏ n g c a o n h ấ t , b ờ i n ó là p h ư ơ n g tiệ n trao đ ổ i , n ó k h ô n g c ầ n phải c h u y ể n đ ổ i t h à n h bất c ứ c á i g i k h á c k h i v ớ i m ụ c đ í c h m u a h à n g h o á c h i trả t i ề n d ị c h v ụ . 1.3. Sự phát triển các hình thái tiển tộ T i ế n tệ là s ả n p h ẩ m tất y ế u c ủ a n ề n k i n h t ế h à n g h o á . S a u k h i ra đ ờ i , t i ề n t ệ l à c ô n g c ụ q u a n t r ọ n g đ ể p h á t t r i ể n n ề n k i n h t ế - x ã h ộ i . Đ ể t ạ o đ i ể u k i ệ n t h u ậ n lợi h ơ n c h o lưu t h ô n g h à n g h o á v à d ị c h v ụ , p h át triển n ề n k in h tế- x à h ộ i , h ìn h thái c ủ a tiền tệ c ũ n g n g à y c à n g đ ư ợ c h o à n thiện h ơ n 1.3.1. Tiên tệ bằng hàng ỉtoá T r o n g thời k ỳ đ ầ u lịc h s ử tiền tệ, tu ỳ t h e o n h ữ n g đ iề u k iệ n c ụ th ể TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DẢN a
GIÂO TRÌNH LÝ THUYẾT TÀI CHÍNH -TIÈNTỆ c ử a c á c d â n t ộ c k h á c n h a u v à ở c á c t h ờ i đ ạ i k h á c n h a u m à v a i trò t i ề n tê. đ ư ơ. c t h ể h i ê>n ở c á c h à n gc h o á k h á c n h a u . N h ư n cc t h ồ n e«—✓ t h ư ờ n cc ,7 n h ũ n " h à n g h o á đ ó là n h ữ n g v ậ t d ụ n g q u a n t r ọ n e b ậ c n h ấ t h a y n h ữ n g đặc sản q u ý hiếm c ủ a địa p h ư ơ n g . L ị c h sử chi n h ậ n rằng, thời k ị n ạ u y ê n ỉ h u ỷ c ủ a t i c n t ệ , v a i trò t i ề n tệ t h ư ờ n g đ ư ợ c t h ể h i ệ n ở g i a s ú c ( d â n t ộ c c ổ đại S la v ơ ), d a thú ( ở c á c d à n t ộ c S c ă n g - đi - n á p v à n ư ớ c N g a c ổ đại), v ỏ ố c q u ý (quần đ ả o Thái B ìn h D ư ơ n g và C h âu Phi), ch è (T â y T a n g và M ổ n e c ổ ) , m u ố i (ở m iề n T â y Su Đ ă n e ) ... Cùng với sự phân c ô n g lao đ ộ n g xã hội lớn lần t h ứ h a i , thù c ồ n g n g h i ệ p t á c h k h ỏ i n ô n g n g h i ệ p , v a i trò tiề n tệ c h u y ể n d á n s a n g c á c k i m lo ạ i. C u ố i c ù n g th ờ i k ỳ n a y , v a i trò tiề n tệ đ ã đ ư ợ c c ô đ i n h ở v à n g . B ở i VI v à n g c ó n h i ề u đ ặ c t í n h ư u v i ệ t h ơ n c á c h à n g h o á k h á c l ú c b ấ y g i ờ t r o n ẹ v i ệ c t h ự c h i ệ n c á c c h ứ c n ă n g c ủ a t i ề n t ệ . Đ ó là: • T í n h đ ổ n g n h ấ t c ủ a v à n g rất c a o . Đ i ê u đ ó rất t h u ậ n lợi t r o n g v i ệ c đ o l ư ờ n g , b i ể u h i ệ n g i á c ả c ủ a c á c h à n g h o á t r o n g q u á trình t r a o đ ổ i . • D ễ p h â n c h i a m à k h ô n g l à m ả n h h ư ở n g đ ế n g i á trị v ố n c ó c ù a n ó . Đ i ề u đ ó c ó ý n g h ĩ a q u a n tr ọ n g t r o n g v i ệ c b i ể u h iệ n giá c ả và lu n t h ô n g h à n g h o á trên thị trư ờ n g. B ở i ỉẽ, tr ê n thị t r ư ờ n g h a n g h o á r ấ t đ a d ạ n g v à g i á c ả rất k h á c n h a u . • D ễ m a n g th e o , b ở i vì m ộ t th ể t íc h n h ỏ v à tr ọ n g lư ợ n g n h ỏ c ủ a v à n . ơ c ó t h ể đ ạ i d i ệ n c h o g i á trị m ộ t k h ố i l ư ợ n g h à n g h o á l ớ n • T h u ậ n t i ệ n t r o n g v i ệ c t h ự c h i ệ n c h ứ c n ă n g d ự t r ữ g i á trị c ủ a tiền tệ... T rìn h đ ộ sản xuất n g à y c à n g phát triển, k h ố i lư ợ n g h à n g hoá và d ị c h v ụ đ ư a ra t r a o đ ổ i n g à y c à n g n h i ề u . T r o n g k h i đ ó k h ả n ă n g v ề v à n g l ạ i rất c ó h ạ n . D o v ậ y , t h e o t h ờ i g i a n , g i á trị c ủ a v à n g l ớ n đ ế n m ứ c n g ư ờ i ta k h ó c ó t h ể c h i a n h ỏ ra đ ể t i ế n h à n h n h ữ n g v i ệ c m u a b á n b ì n h t h ư ờ n g . M ặ t k h á c , c á c h à n g h o á đ ó n g v a i trò tiề n tệ trước 11 TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẺ' QUỐC DÂN
Chương 1. Đại cương vế tài chinh và tiền tệ đ â y đ ề u c ó k h u y n h h ư ớ n g t ự b à n t h â n n ó p h ả i c ó g i á trị v à p h ả i c ó m ộ t c ô n g d ụ n g n h ấ t đ ị n h n à o đ ó . C ò n n g à y n a y , g i á trị c ủ a t i ề n t ệ l à d o tính p h á p đ ịn h c ủ a nhà n ư ớ c . V i ệ c tìm k i ế m m ộ t lo ạ i h ìn h tiề n tệ m ớ i t h a y th ê c h o v à n g tro n g lưu t h ô n e đ ã trở n ê n c ầ n th iế t. 1.3.2. Tiên giây (giấy bạc ngan hảng) S a u m ộ t thời g ia n d à i, thời đ ạ i tiề n b ằ n g h à n g h o á đ ã n h ư ờ n g c h ỏ c h o t h ờ i đ ại tiề n g i ấ y . L ú c đ ầ u n h ữ n g tờ g i ấ y b ạ c n g â n h à n g là d ấ u h iệ u đ ạ i d iệ n c h o v à n g đ á n c ỉc p h ả i c ó t r o n g lư u t h ô n g . N h ữ n g giấy bạc ngân hàng đó dược tự d o chuyển đổi ra v à n g theo luật đ ịnh. V ề s a u d o n g â n h à n s p h á t h à n h ra n h i ề u g i ấ y b ạ c h ơ n s o v ớ i s ố v à n g d ự trữ, l à m cho nó không còn được tự d o c h u y ể n đổi ra vàng. T h ờ i đại n gày n a y , v iệ c sử d u n g tiền g i ấ y đ ã trở th à n h p h ổ b iế n , d o tín h th u ậ n tiện c ủ a n ó tron g v i ệ c là m p h ư ơ n g tiện trao đ ổ i h à n g h ó a . Đ ó là: • D ẻ m a n g th e o đ ể là m p h ư ơ n g tiện trao đ ổ i h à n g h o á , th a n h toán nợ. • T h u ậ n tiệ n k h i th ự c h iệ n c h ứ c n ă n g d ự trữ c ủ a c ả i d ư ớ i h ìn h t h ứ c g i á trị. • B ằ n g c á c h th a y đ ổ i c o n s ô trên m ặ t đ ồ n g tiề n , m ộ t lư ợ n g g iá trị l ớ n h a y n h ỏ đ ư ợ c b i ể u h i ệ n . • B ằ n g c h ế đ ộ đ ộ c q u yền phát hành g iấ y b ạc với n h ữ n g q u y định n g h iê m n g ặ t c ủ a C h í n h p h ủ , t i ề n g i ấ y c ó t h ể g i ữ đ ư ợ c g i á tr ị c ủ a n ó... M ầm m ố n g tiền g iấ y đã x u ấ t h iệ n k h á s ớ m tr o n g lịch sử. T iề n g iấ y xuất h iệ n ở T ru n g Q u ố c dời nhà T ố n g , ở V iệ t N a m đời T rần và H ồ Q u ý L y , ở C h â u Â u đầu th ế k ỷ 17. C h o đ ế n n h ữ n g n ă m 3 0 c ủ a t h ế k ỷ X X , b ả n vị g i ấ y b n c k h ô n g đ ư ợ c tự d o c h u y ể n đ ổ i ra v à n g đ ư ợ c á p d ụ n g ở tất c ả c á c n ư ớ c trôn t h ế g i ớ i . t r ư ờ n g đ ạ i học k in h t ế q u ố c d ả n , 11
GIÁO TRÌNH LÝ THUYẾT TÀI CHÍNH - TIỂN TỆ 1.3.3. Tiến ghi sô (tiên qua ngán hàng) T i ề n g h i s ổ là n h ữ n g k h o ả n t i ề n g ử i k h ô n g k ỳ h ạ n ớ n g â n h à n g ( t i ề n ẹ ìr i s é c ) . Đ ó l à d o h ệ t h ố n g n g â n h à n c ; t h ư ơ n g m ạ i t ạ o ra t r o n g q u á tr ìn h t h ự c h i ệ n n g h i ệ p v ụ tín d u n g . V i ệ c s ử d ụ n g đ ồ n g t i ề n g h i sổ được t h ự c h i ệ n b ằ n e c á c b ú t t o á n g h i N ợ v à C ó t r ê n tài k h o ả n t i ề n g ử i k h ố n s k ỳ h ạ n ơ n g â n h à n g . C ù n g VỚI t r ì n h đ ộ c ô n g n g h ẹ n g â n h à n e n g à y c à n g h i ệ n đ ạ i , đ ổ n g t i ề n g h i s ổ đ ã g i ữ v ị t rí c h ủ y ế u tr o n g t ổ n g m ứ c c u n g ứ n g tiền tệ c h o n ề n k in h tế. H i ệ n n a y ở n h ữ n g n ư ớ c c ó n ề n k i n h t ế thị tr ư ờ n g p h á t t r iể n , tr in h đ ộ c ồ n " n g h ệ n g â n h à n g h iệ n đ ạ i, đ ổ n g tiền gh i sổ c h i ế m từ 9 0 % đến 95% trong tổn g l ư ợ n g t iề n cu n e; ứ n g . N ó i c h u n g , h i ệ n n a y là t h ờ i đ ạ i c ủ a t i ề n g h i s ổ . B ở i l ẽ , t i ề n g h i s ổ c ó n h ữ n g ƯU v i ệ t v ỏ n c ó c ủ a n ó : • G i ả m bớt m ộ t c á c h đ á n g k ể c á c c h i p h í lưu t h ô n g tiề n m ặt: in tiề n , b ả o q u ả n , v ậ n c h u y ể n , đ ế m , đ ó n c g ó i... • N h a n h c h ó n g và thuận tiện c h o c á c c h ủ n h â n t h a m g ia th an h toán qua n g â n hàng. • B ả o đ ả m an toàn trong v iệc sử d ụ n g đ ổ n g tiền, h ạ n c h ế đ ư ơ c nhữ n g h iện tư ợ n g ticu cự c. • T i ề n g h i s ổ t ạ o ra đ i ề u k i ệ n t h u ậ n l ợ i c h o N g â n h à n g t r u n g ư ơ n g t r o n g v i ệ c c
Chương 1, Đạỉ cương vể tài chính và tiền tệ đổi hàng hoá, m à k h ô n g phải qua m ộ t bư ớc c h u y ể n dổi nào. V ới k h ố i t i ề n tệ n à y , t ổ n g l ư ợ n g t ié n c u n g ứ n g b a o g ồ m : • T iền đang lưu h à n h (cồm toàn b ộ tiền m ặ t d o N g â n hàng t r u n g ư ơ n g phát h à n h đ a n g lưu h à n h n g o à i h ệ t h ố n g n g â n h à n g ) . • T iền gửi k h ô n g k ỳ hạn ở n g â n h à n g th ư ơ n g m ạ i (tiền gử i m à c h ủ s ở h ĩai củ a n ó c ó th ể phát s é c đ ể th a n h to á n tiền m u a h à n g h a v d ịch vụ). 1.4.2. Khôi tiền tệ M2 Khối tiền tệ n à y , v ớ i m ộ t c á c h nhìn rộng hơn về lư ợ n g tiền c u n g ứ n g . T h e o k h ố i tiề n tệ n à y , t ổ n g l ư ợ n c tiề n c u n g ứ n g b a o g ồ m : • L ư ợ n g t i ề n t h e o M 1. • T i ề n g ử i tiết k i ệ m ở c á c n g â n h à n g t h ư ơ n g m ạ i . 1.43. Khối tiền tệ M3 T h e o k h ố i tiền tệ n à y , tổ n g ỉư ợ n g tiền c u n g úmẹ b a o g ồ m : • L ư ợ n g tiền th e o M 2 • T iền gửi c ó k ỳ hạn ở n g â n h à n g th ư ơ n g m ại. 1.4.4. Khôi tiền tệ L T h e o k h ố i t iề n tệ n à y , t ổ n g l ư ợ n g tiề n c u n g ứrm b a o g ồ m : • L ư ợ n g tiền th e o M 3 . • C h ứ n g từ c ó g iá c ó tín h “ l ỏ n g ” c a o (d ỗ c h u y ể n th à n h tiền m ậ t ) : C h ứ n g từ c h ỉ tiề n g ử i , t h ư ơ n g p h i ế u , tín p h i ế u , trái p h i ê u . . . 1.5. C hé độ tiền tệ C h ế đ ộ tiề n tệ là h ìn h th ứ c tổ c h ứ c lư u t h ô n g t iề n tệ c ủ a m ộ t q u ố c g i a , đ ư ợ c q u y đ ị n h b ằ n g luật p h á p . C h ế đ ộ t iề n tệ b a o g ồ m c á c y ê u tố: TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TỂ QUỐC DÀN 13
GIẢO TRÌN H LÝ THUYẾT TÀI CHÍNH - TIỂN TỆ • B ả n vị t i ề n tệ : t ứ c c á i g ì đ ư ợ c d ù n g l à m c ơ s ở đ ị n h g i á đ ổ n g tiền q u ố c gia. • Đ ơ n vị t iề n tệ: m ỗ i q u ố c g i a đ ề u c ó đ ơ n vị t iề n tệ c ủ a r i c n g m i n h v à đ ư ợ c q u y đ ị n h b ằ n g p h á p l u ậ t . Đ ơ n vị t i ề n tệ c ủ a V i ệ t N a m l à “ đ ổ n g ” , k ý h i ệ u q u ố c t ế l à “ V N D ” ; đ ơ n v ị t i ề n t ệ c ủ a M ỹ là “ đ ô l a ” , k ý h i ệ u q u ố c t ế là “ U S D ” ; đ ơ n vị tiề n tệ c ủ a N h ậ t B ả n là “ y ẽ n ” , k ý h i ỏ u q u ố c t ế là “ J P Y ” ... • C ô n g cụ trao đổi: í ứ c Ịà n h ữ n g c ô n g c ụ đ ư ợ c s ử d ụ Hí; đ ò thực h iện m u a bán h à n g h oá, d ịc h vụ, thanh toán cá c k h o ả n nợ n h ư tiền g iấ y , tiền đ ú c , t iề n g h i sổ ... N ó i c h u n g , tr o n g c h ế đ ộ tiền tệ. tò t h ư ờ n g t h a y đ ổ i là b ả n v ị t iề n tệ. L ị c h s ứ t i ề n tệ p h á t t r iể n c h o t h ấ y r ă n g , b ả n vị t iế n tệ c ủ a c á c n ư ớ c d o đ iều k iệ n c ụ thể c ủ a m ỗ i thời k ỳ q u y ế t đ ịn h . C h o đ ế n n a y , c á c c h ế đ ộ b ả n vị tiề n tệ s a u đ â y đã đ ư ợ c s ử đ ụ n g : 1.5.1. Chẻ độ song bản vị Dưới ch ế độ so n g b ản vị, đ ổ n g tiền c u ả m ộ t n ư ứ c đ ư ợ c xác đ ị n h b ằ n g m ộ t t r ọ n g l ư ợ n c c ô đ ị n h c ủ a h a i k i m l o ạ i t h ư ờ n g là v à n g và bạc. V í dụ, n ă m 1972, ở M ỹ 1 đ ô la v à n g = 1,603 g a m v à n g r ò n g , 1 đ ỏla bạc = 2 4 ,0 6 g a m bạc ròng. T ứ c trọng lượng lđ ô la bạc n ặ n g g ấ p 15 l ầ n t r ọ n g l ư ợ n g 1 đ ô l a v à n g . D o g i á trị t h ị t r ư ờ n g c ủ a v à n g v à b ạ c t h ư ờ n g x u y ê n t h a y đ ổ i , đ ã dẫn đến h iện tư ợn g tiền c ó g i á trị t h ấ p đ u ổ i t i ề n c ó g i á trị c a o k h ỏ i lưu thông. H iện tượng này được nhà tài chính Anh là T h o m a s G r e s h a m t h ế k ỷ 1 6 v à là g i á m đ ố c s ở đ ú c t i ề n d ư ớ i t r i ề u N ữ h o à n g K l i z a b e t h I m ô tả n h ư s a u : “ K h i h a i k i m l o ạ i c ó g i á trị t h ị t r ư ờ n g khác nhau, nhưng với quyền lự c tiề n tệ c h í n h th ứ c n h ư n h a u , th ứ k i m lo ạ i rẻ h ơ n t r ở t h à n h p h ư ơ n g t iệ n lư u t h ô n g c h ủ y ế u t r o n g k h i th ứ k i m lo ạ i đắt h ơ n thì b iế n k h ỏ i lưu t h ô n g ” . G iả s ử rằn g, n h à n ư ớ c ấ n đ ị n h t ỷ l ệ đ ứ c t i ề n c h í n h t h ứ c c ủ a k i m l o ạ i b ạ c v à v à n g là 1 5 / 1 . 14 TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN
Chương 1, Đạí cương về tàí chính vả tiền tệ Đ i ề u d ó c ó n g h í a là, t r ọ n c l ư ợ n ẹ l đ ơ n vị t i é n tệ b ằ n g b ạ c g ấ p 15 lần trọn g l ư ợ n g t i c n tộ b ằ n s vàng. D o đ ó, bất c ứ m ộ t sự thay đổi t r o n g g i á trị t h ị t r ư ờ n g c ủ a m ộ t k i m l o ạ i s o v ớ i k i m l o ạ i k h á c , c ó t h ể làm c h o thứ k im l o ạ i c ó g i á trị c a o h ơ n b i ế n k h ỏ i l ư u t h ô n g . B ờ i v ì , kim l o ạ i rỏ t i é n h ơ n t r ê n t h ị t r ư ờ n g s ẽ d ư ợ c đ ư a t ớ i s ở đ ú c t i ề n đ ể đ ú c t h à n h t i ề n , k i m l o ạ i đ ắ t h ơ n t r ê n t h ị t r ư ờ n g đ ư ợ c đ ư a ra k h ỏ i l ư u t h ô n g đ ể c ấ t trữ h a y đ ú c t h à n h th ỏ i đ ể b á n . N ó i c á c h k h á c , m ộ t tỷ lệ t i ề n đ ú c c ố đ ị n h v à m ộ t t ỷ l ệ t h ị t r ư ờ n g t h a y đ ổ i , c h o p h é p n g ư ờ i ta g i ữ lạ i đ ồ n c t i ề n c ó g i á trị h ơ n v à c h o l ư u t h ô n g đ ồ n g t i ề n c ó g i á trị k é m h ơ n . Đ i ề u đ ó đ ã x ả v ra ở M ỹ ĩ r o n c t h ế k ỷ 19, khi m à M ỹ đ a n g g iữ c h ế đ ộ s o n g b ả n vị v à n g và b ạ c th e o luật đ ịn h . T r o n g s u ố t g ia i đ o ạ n đ ầ u từ 1 7 9 2 đ ế n 1 8 3 4 v à n g rút k h ỏ i ỉư u t h ò n g v à t r ê n t h ự c t ế q u ố c g i a c h ỉ c ò n là b ả n vị b ạ c . N h ư n g từ 1834-1893 b ạ c rút k h ỏ i 'ưu t h ô n g v à th ự c c h ấ t q u ố c g i a c h ỉ c ò n b ả n v ị v à n g . 1.5.2. Chế độ bản vị tiền vàng B ả n vị tiề n v à n g là đ ồ n g tiề n c ủ a m ộ t n ư ớ c đ ư ợ c đ ả m b ả o b ằ n g m ộ t trọ n g lư ợ n g v à n g n h ất đ ịn h th e o p h á p luật. N h ữ n g n h â n tô c ầ n th iết c ủ a b ả n vị tiề n v à n g g ồ m : • N h à n ư ớ c k h ô n g h ạn c h ế v iệ c đ ú c tiền v à n g . • T iề n g iấ y q u ố c g ia đ ư ợ c n h à n ư ớ c x á c đ ịn h b ằ n g rnột trọ n g l ư ợ n g v à n g n h ấ t đ ị n h v à đ ư ợ c t ự đ o c h u y ể n đ ổ i ra v à n g t h e o t ỷ l ệ đ ã q u y định. • T i ề n v à n g đ ư ợ c lưu t h ô n g k h ô n g h ạ n c h ế . C hế độ bản vị tiền vàng được sử d ụ n g phổ biến ở các nước trong n h ữ n g n ă m c u ố i thê k ỷ X I X và đ ầ u t h ế k ỷ X X . 1.5.3. Chê độ bản vị vàng thỏi C h ế đ ộ b ả n vị v à n g thỏi c ũ n g q u y đ ịn h c h o đem vị tiề n tệ q u ố c gia m ộ t trọn g lư ợ n g v à n g c ố định. N h ư n g v à n g đ ư ợ c đ ú c th àn h thỏi TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DẢN 15
GIÁO TRÌNH LÝ THUYẾT TÀÍ CHÍNH - TIỂN TỆ m à k h ồ n e đ ú c t h à n h t i ề n . V a n g k h ồ r m l ư u t h ò n g t r o n g n ề n k i n h tố, m à c h ỉ d ự t r ừ đ ể l à m p h i r ơ n g t i ệ n than!'! t o á n q u ỗ c t ế v à c h u y ể n d ị c h t à i s ả n ra n ư ớ c n g o à i . T i ề n g i ấ y q u ố c g i a đ ư ợ c đ ổ i ra v à n g t h e o l u ậ t định, nhưng phải m ột sổ lư ợng tiền giấv nhất định, ít n h ấ t phải tư ơng đương 1 th ỏ i v à n g . C h ế đ ộ b ả n vị th ò i v à n g đ ư ợ c á p d ụ n g ở A nh năm 1 9 2 5 v à q u y đ ị n h m u ố n đ ổ i t i ề n g i ấ y l ấ y v à n g p h ả i đ ổ i ít nhất 1 .5 0 0 B ảng A n h , áp d ụ n c ờ Pháp năm 1 9 2 8 với s ố tiền g iấ y p h ả i đ ổ i ít n h ấ t là 2 2 5 . 0 0 0 F r a n c s . . . 1.5.4. Ché đô bản vi vảng hối đoái C h ế đ ộ b ả n vị h ố i đ o á i v à n g là c h ế đ ộ b ả n v ị t r o n g đ ó t i ề n g i ấ y q u ố c g i a k h ô n ẹ đ ư ợ c t r ự c t i ế p c h u y . i i ' d ổ i ra v à n g , m u ố n đ ổ i ra v à n g p h ả i t h ô n g q u a m ộ t I i g o ạ i tộ. N g o ạ i t ệ đ ó p h ả i đ ư ợ c t ự d o c h u y ể n đ ổ i ra v à n g , n h ư đ ô l a M ỹ , b ả n g A n h . . . C h ế đ ộ b ả n vị h ố i đ o á i v à n g đ ư ợ c á p d ụ n g ở Âii Đ ộ n ă m 1898, Đ ứ c 1924, H à Lan 1 9 28... 1.5.5. Chê độ bản vị ngoai tệ D ư ớ i c h ế đ ồ b ả n vị n g o ạ i tệ, đ ơ n v ị tiền tệ q u ố c g i a đ ư ợ c x á ( đ ị n h b ằ n g đ ơ n vị tiề n tệ c ủ a n ư ứ c n g o à i ( n g o ạ i tộ). Đ ó p h ả i là c á c n g o ạ i t ệ m ạ n h v à đ ư ợ c t ự d o h o á c h u y ể n đ ổ i t r ê n t hị t r ư ờ n g q u ố c t ế . C h ế đ ộ b ản vị n à y đ ư ợ c sử d ụ n g p h ổ b iế n đ ối với c á c n ư ớ c th iếu vàng hoặc v ề m ặ t c h í n h trị b ị l ệ t h u ộ c vào nước khác (cá c nước t r o n g k h ố i c ộ n g đ ổ n g A n h s a u c u ộ c c h i ế n tranh t h ế g i ớ i t h ứ n h ấ t ) Để khuyến khích thương m ạ i q u ố c tế và tăng trư ở ng k in h k m ộ t c á c h c ó trật t ự , m ộ t h ì n h t h ứ c b i ế n t ư ớ n g c h ế đ ộ b ả n v ị n g o ạ i tí đ ư ợ c h ì n h th à n h ở c á c n ư ớ c tư b ả n c h ủ n g h ĩa . C h ế đ ộ b ả n vị nà đ ư ợ c t h ịn h h à n h từ 1 9 4 4 đ ế n 1 9 7 1 và c ó h a i đ ặ c trưng c ơ b ả n : • V à o c u ố i c h i ế n tranh t h ế g iớ i lần thứ hai, M ỹ c h i ế m hừi p h ầ n lớ n v à n g c ủ a t h ế g iớ i. D o đ ó , B ộ tài c h í n h M ỹ , t h e o h i ộ p định q u ố c t ế , đ ã l à m c h o v à n g v à d ô l a M ỹ c ó t h ể c h u y ể n đ ổ i đ ư ợ c lẫr 16 TRƯỜNG OẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN
Chương 1, Đại cương vé tàí chính vả tiến tệ n h a u , t h e o tỷ lệ 3 5 đ ô l a c h o m ó t ô r iíix ơ v à n g . N h ư v ậ y , m ộ t đ ổ n g đ ò la M ỹ c h ín h thức d ư ợ c x á c n h ận b ả n g 3 5 ỏ n g x ơ v à n g . • T h e o đ ó , c á c nư ớ c khác th e o h iệ p đ ịn h q u ố c tế, N g â n h à n s t r u n g i r ơ n ẹ c á c n ư ớ c đ ó d u y trì m ộ t t ỷ g i á c ố đ ị n h đ ổ n g t i ề n c ủ a h ọ so với đ ồ n g đôla M ỹ . C h ẽ đ ộ b ả n vị n g o ạ i t ệ b i ế n t ư ớ n g n à y đ ã h o à n t h à n h s ứ m ệ n h c ủ a n ó ỉà k h u y ế n k h í c h t h ư ơ n g m ạ i q u ố c t ế v à k h ố i p h ụ c k i n h t ế s a u c h i ế n tranh t h ế g iớ i th ứ hai. N h ư n g từ n h ữ n g n ă m 1960 c h ế độ này b á t đ ầ u s ụ p đ ổ , b ở i đ ồ n g đ ồ l a M ỹ l ạ m p h á t v à d ự trữ v à n g c ủ a M ỹ giảm s ú t n g h i ê m t r ọ n g . C h ế đ ộ b ả n v ị n g o ạ i tộ n à y đ ã k ế t t h ú c k h i T ổ n g t h ố n g M ỹ - N i x ơ n t u y ê n b ố k h ô n g đ ổ i đ ồ ỉ a g i ấ y ra v à n g n g à y 15/ 8/ 1971. 1.5.6. Chế độ bản vị tiền giấy không chuyển đôi ra vàng D ư ớ i c h ế đ ộ b ả n vị t iề n g i ấ y k h ô n e đ ư ợ c c h u y ể n đ ổ i , đ ơ n v ị tié n tệ c ủ a m ộ t n ư ớ c k h ô n g thể tự d o c h u y ể n đ ổ i k im lo ạ i q u ý . Đ ầ u những năm 1 9 3 0 b ả n vị c h ế đ ộ t i ề n g i ấ y k h ô n g đ ư ợ c c h u y ể n đổi p h ổ b iế n . V à n g ch ỉ đ ư ợ c d ù n g đ ổ th a n h to á n c á c k h o ả n n ợ q u ố c tế, nó bị rút khỏi lưu thông tron? nước VI không dùng làm tiền tệ và k h ô n g đ ư ợ c đ ổ i t i ề n g i ấ y ra v à n g . T ừ đ â y , g i á trị t h ự c t ế c ử a đ ổ n g t ic n c á c n ư ớ c p h ụ t h u ộ c v à o s ứ c m u a c ủ a n ó , tứ c là s ố l ư ợ n g h à n g h o á h a y d ị c h v ụ m à n ó c ó t h ể m u a đ ư ợ c . G i á trị c ủ a m ộ t đ ơ n v ị t i ề n tệ đ ư ợ c x á c đ ịn h b ằ n g sứ c m u a c ủ a n ó v à đ ư ợ c đ o b ằ n g s ô n g h ị c h đ ả o c ủ a m ứ c g i á c ả c h u n g . N h ư v ậ y , m ứ c g i á c ả c h u n g c à n g c a o thì g i á trị h a y s ứ c m u a c ủ a m ộ t đ ơ n v ị t i ề n t ệ c à n g t h ấ p v à n g ư ợ c l ạ i . 1.6. Bản chất của tài chính 1.6.1. Sự ra đời của phạm trù tài chính L ịc h sử x ã hội loài n g ư ờ i c h o th ấ y , v à o thời k ỳ c ô n g x ã n g u y ê n t h u ỷ t a n rã, x ã h ộ i b ắ t đ ầ u c ó s ự p h â n côn£Ị l a o đ ộ n g , c ó s ự c h i ê m TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TÊ QUỐC DÀN 17
GIÁO TRÌNH LÝ THUYÊT TÀI CHÍNH - TIỀN TỆ h ữ u k h á c n h a u v ề tư liệu s ả n x u ấ t và vé sà n p h ẩ m lao đ ộn g. T ico đ ó , n ề n s ả n x u ấ t h à n g h o á ra đ ờ i v à t i ề n t ệ x u ấ t h i ệ n n h ư m ộ i tất y ế u k h á c h q u a n . T r o n g n én k in h tố h à n g h o á , v iệ c trao đ ổ i h àn g ìoá được tiến h à n h một cách dễ dàng thòng qua tiền tệ là m m òi nới trung gian. Từ đó, người ta sử đụne tiền tệ với các chức rang p h ư ơ n g tiện trao đ ổ i v à p h ư ơ n g tiện tích lu v đ ể p h â n p h ố i t ổ n e > ả n phẩm x ã h ộ i, q u a đ ó tạ o lậ p v à s ử d ụ n g c á c q u ỹ t iề n tệ tro n g lổn k in h tế, n h ằ m m ụ c đ í c h t iê u d ù n ẹ v à đ ầ u tư p h á t t r iể n k i n h tc-xã h ộ i. C á c q u ỹ tiền tệ n à y đ ư ợ c tạ o lậ p và s ử d ụ n g b ở i c á c tổ c iứ c k in h tế, tổ c h ứ c x ã h ộ i h a y c á n h â n . C á c q u a n hộ k in h t ế đ ó đã à m n ả y s i n h p h ạ m trù tài c h í n h . L ị c h s ử x ã h ộ i l o à i n g ư ờ i c ò n c h o t h ấ y r ằ n g , k h i x ã h ộ i Ci s ự ch iếm h ĩm k h á c n h a u v ề tư liệ u s ả n x u ấ t, thì c ó s ự p h â n c h ia liai cấ p và xuất h iện phạm trù N h à nước. N h à nước ra đ ờ i , v ớ i ( n ứ c n ă n g v à q u y ề n l ự c c ủ a m i n h đ ã t ạ o đ i ề u k i ệ n t h u ậ n l ợ i c h o s ự >hát triển k in h tế h à n g h o á , m ở rộ n g p h ạ m v i h o ạ t đ ộ n g c ủ a tài c h n h . M ặ t k h á c , đ ể d u y trì h o ạ t đ ộ n g c ủ a m ì n h , n h à n ư ớ c đ ã t ạ o l ậ p -Ịuỹ n g â n s á c h n h à n ư ớ c t h ô n g q u a q u á trình p h â n p h ố i t ổ n g sả n p iẩ m x ã h ộ i d ư ớ i h ì n h t h ứ c g i á trị v à h ì n h t h à n h l ĩ n h v ự c t à i c h í n h n h à nước. N h ư v ậ y , b ê n c ạ n h nhCmc: t i ề n đ ề q u y ế t đ ịn h làm nảy inh p h ạ m t rù t à i c h í n h l à s ả n x u ấ t h à n g h o á v à t i ề n t ệ , n h à n ư ớ c ra đ ờ i l à m c h o h o ạ t đ ộ n g tài c h í n h n g à y c à n g p h á t t r iể n h ơ n . 1.6.2. Bdrt chất của tài chinh V ề b ả n c h ấ t , tài c h í n h là c á c q u a n h ệ k i n h t ế t r o n g p h á n )hối t ổ n g s ả n p h ẩ m x ã h ộ i d ư ớ i h ì n h t h ứ c g i á t r ị , t h ô n g q u a đ ó t ạ o lậ) v à s ử d ụ n g c á c q u ỹ tiền tệ, n h ằ m đ á p ứ n g y ê u c ầ u tíc h lu ỹ v à tiêu (ù n g c ủ a c á c c h ủ t h ể t r o n g n ề n k i n h tế. Đ ể h i ể u rõ h ơ n b ả n c h ấ t c ủ a tài c h í n h , ở đ â y c ầ n c ó s ự )hân b i ệ t t à i c h í n h v ớ i m ộ t s ô p h ạ m t rù k i n h t ế c ó l i ê n q u a n k h á c . T r ư ớ c h ế t c ầ n p h â n b iệ t tài c h í n h v ớ i t i ề n tệ. N h ì n b ề n c o à , tài Si TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN
Chương 1, Đạí cương về tài chính và tiền tệ c h í n h đ ư ợ c n g ư ờ i ta c ả m n h ậ n n h ư n h ữ n g q u ỹ tiề n tệ c ủ a c á c c h ủ t h e k h á c n h a u t r o n g x ã h ộ i. N h ư n g tài c h í n h k h ô n e p h ả i là t iề n tệ. T i ề n tệ v ề b ả n c h ấ t là vật n g a n g g i á c h u n g trone; t r a o đ ổ i h à n g h o á v ớ i c á c c h ứ c n ă n g v ố n c ó củ a nó: b iể u h iệ n g iá cả h à n g h o á , p h ư ơ n e t iệ n trao đ ổ i ( g ồ m p h ư ư rm tiệ n lưu t h ô n g v à p h ư ơ n g tiệ n t h a n h t o á n ) v à p h ư ơ n g t iệ n t íc h lu ỹ . T à i c h í n h là s ự v ậ n đ ộ n e t ư ơ n g đ ố i c ủ a t iề n tệ VỚI c h ứ c năng phương tiện th a n h toán và phư ơne tiện tích lu ỹ t r o n g l in h v ự c p h â n p h ố i , n h ằ m t ạ o l ậ p v à s ử d ụ n c c á c q u ỹ t i ề n tộ. G i á c ả ià m ộ t p h ạ m trù k i n h t ế , l i ê n q u a n đ ế n p h â n p h ố i d ư ớ i h ìn h t h ứ c g i á tr ị . N h u n g sự phân phối củ a giá cả đư ợc tiến hành th ô n g qua sự ch ên h l ệ c h g i ữ a g i á trị v à g i á c ả c ủ a h à n g h o á t r o n g t r a o đ ổ i . T à i c h í n h là p h ạ m t r ù p h â n p h ố i p h ả n á n h s ự c h u y ể n d ị c h g i á trị t h ô n g q u a v i ệ c t ạ o ỉ ậ p v à s ử d ụ n g c á c q u v t i ề n t ệ t r o n g n ể n k i n h tế. T i ề n l ư ơ n s c ũ n g l à p h ạ m tr ù p h â n p h ố i . Đ ó l à m ộ t l ư ợ n c t i ề n t ộ n h ấ t đ ị n h đ ư ợ c trả c h o n e ư ờ i l a o đ ộ n g , t h e o n h ữ n g n g u y ê n t ắ c n h ấ t đ ị n h . T i ề n l ư ơ n g m u ố n đ ư ợ c t h ự c h i ệ n p h ả i t h ô n g q u a tài c h í n h , tứ c là t h ô n g q u a c á c q u a n h ệ k in h t ế t r o n g p h â n p h ố i t ổ n g s ả n p h ẩ m x ã h ộ i , n h ằ m h ìn h th à n h và sử d ụ n g q u ỹ tiề n lư ơ n g tro n g n ề n k in h tế. B ả n c h ấ t c ủ a tài c h í n h đ ư ợ c t h ể h i ệ n q u a c á c q u a n h ệ k i n h t ế c h ủ y ế u tro n g q u á trình p h â n p h ố i t ổ n g s ả n p h ẩ m x ã h ộ i d ư ớ i h ì n h t h ứ c g i á trị s a u đ â y : • Q u a n h ệ k in h t ế g iữ a N h à n ư ớ c v ớ i c á c c ơ q u a n , đ ơ n vị k in h tế, dân cư. • Quan h ệ k i n h t ế g i ữ a c á c t ổ c h ứ c tài c h í n h trung g ia n với c á c c ơ q u a n , tổ c h ứ c k i n h t ế p h i tài c h í n h , d â n c ư . • Q u a n h ệ k in h t ế g iữ a c á c c ơ q u a n , đ ơ n vị k in h tế, d â n c ư v ớ i n h au và c á c q u a n hộ k inh tế tron g n ộ i b ộ c á c ch ủ thể đó. • Q u a n h ệ k in h t ế g iữ a c á c q u ố c g i a v ớ i n h a u trên t h ế g iớ i... TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DẢN 19
GIẢO TRÌNH LÝ THUYẾT TÀI CHÍNH - TIỂN TỆ 1.7. Chức năng của tài chính 1 .7 .1 . C h ứ c n ă n g p h â n p h ô i P h â n p h ố i q u a tài c h í n h là s ự p h â n p h ố i t ổ n g s ả n p h ẩ m xà hội d ư ớ i h ì n h t h ứ c g i á trị. T h ô n g q u a c h ứ c n ă n g n à y , c á c q u ỹ t i ề n t ệ t ậ p trung và k h ô n g tập trung đ ư ợ c h ìn h thành và sử d ụ n g vào những m ụ c đ í c h n h ấ t đ ịn h . P h â n p h ố i q u a tài c h í n h b a o h à m c ả quiá trình p h â n p h ố i lầ n đ ầ u v à q u á t r ìn h p h â n p h ố i lại. Q u á t r i n h p h â n p h ố i l ầ n đ ầ u là s ự p h â n p h ố i t ổ n g s ả n p h ẩ m x ã h ộ i c h o c á c c h ủ th ể t h a m g i a v à o q u á trinh s ả n x u ấ t v ậ t c h ấ t và d ị c h v ụ . T r o n g q u á t r ì n h p h â n p h ố i l ầ n đ ầ u , g i á trị t ổ n g s ả n p h ẩ m xã hội s ẽ đ ư ợ c h ìn h th à n h c á c q u ỹ tiề n tệ sa u đ ây: Q u ỹ b ù đ ắ p n h ữ n g c h i p h í v ậ t c h ấ t đ ã b ỏ ra t r o n g q u á tr ìn h s ả n x u ấ t , t i ế n h à n h d iịc h v ụ . P h ầ n n à y h ì n h t h à n h q u ỹ k h ấ u h a o t à i s ả n c ố đ ị n h v à k h ô i p>h ục l ạ i v ố n l ư u đ ộ n g đ ã b ỏ ra. Q u ỹ t i ề n t ệ n à y n h ằ m đ ả m b ả o s ả n x u i ấ t g i ả n đ ơ n c ủ a m ọ i q u á trình sả n x u ấ t x ã h ộ i. • Q u ỹ tích lu ỹ n h ằ m tái sả n x u ấ t m ở r ộ n g , đ ầ u tư phiát triển k in h tế. • Q u ỹ tiêu d ù n g , b a o g ồ m tiêu d ù n g c h o c á n h â n v à c h o n h à nước. Q u á trin h p h ã n p h ố i lại là q u á trình t i ế p t ụ c p h â n p h ố ii n h ữ n g p h ầ n t h u n h ậ p c ơ b ả n , n h ữ n g q u ỹ t i ề n tộ đ ã đ ư ợ c h ì n h t h à n i h t r o n g q u á t r ì n h p h á n p h ố i l ầ n đ ầ u ra p h ạ m vi r ộ n g h ơ n , b a o g ồ m cả lĩn h v ự c k h ô n g sản xuất vật chất và d ịch vụ. 1 .7 .2 . C h ứ c n ă n g g i á m đ ố c C h ứ c n ă n g g i á m đ ố c tài c h í n h là n ó i đ ế n k h ả n ă n g k h á i c h q u a n c ù a p h ạ m trù t à i c h í n h . N h ờ k h ả n ă n g đ ó m à n g ư ờ i t a c ó t h ể t ó c h ứ c k i ể m tr a q u á t r ì n h v ậ n đ ộ n g c ủ a c á c n g u ồ n t à i c h í n h đ ể t ạ o h ậ p v à s ử d ụ n g c á c q u ỹ t i ề n t ệ . K h ả n ă n g đ ó đ ư ợ c b i ể u h i ệ n n e a y t rc on g q u á TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾQUỐC DÃN
Chương 1« Đại cương vế tàí chính vả tiền tệ trìn h t h ự c h i ệ n c h ứ c n ă n c p h â n p h ố i c ủ a tài c h í n h . Ở đ ó , n g ư ờ i ta c ó thể k iê m t ra v ề m ụ c đ í c h , q u y m ô v à h i ệ u q u ả c ủ r . q u á t r ì n h t ạ o l ậ p v à SỪ d ụ n g c á c q u v t i ề n tệ. K h á c v ớ i c h ứ c n ă n g g i á m đ ố c t à i c h í n h , c ô n g t á c k i ể m tra t à i c h í n h là c á c h o ạ t đ ộ n g c h ủ q u a n c ủ a c o n n g ư ờ i trong v iệ c k iể m tra q u á t r ì n h p h â n p h ố i đ ể t ạ o l ậ p v à s ử d ụ n g c á c q u ỹ t iề n tệ. Đ ỏ i t ư ợ n g g i á m đ ố c c ủ a tài c h í n h là c á c q u á t r ìn h t ạ o l ậ p v à s ử dụng cic quỹ tiền tệ t r o n c n ề n kinh tế. T h ò n g qua giám đốc tài chín h , đ ể k iểm tra v à đ i ê u c h ỉ n h c á c q u á t r ì n h p h á n p h ố i t ổ n g s ả n p h ẩ m x ã h ộ i d ư ớ i h ì n h t h ứ c g i á trị, p h ù h ợ p v ớ i y ê u c ầ u p h á t t r i ể n k i n h t ế - x ã h ộ i c ủ a m ỗ i thời k ỳ . Đ ồ n g th ờ i q u a đ ó đ ể k i ể m tra v i ệ c tạ o lạp và c h ấ p h à n h c á c chỉ tiêu k ế h o ạ c h , c á c đ ịn h m ứ c k in h t ế tài c h í n h , q u á trìn h h ạ c h to á n k in h tế, v i ệ c c h ấ p h à n h c á c đ ạ o lu ậ t v ề tài c h í n h , c á c c h í n h s á c h c h ế đ ộ tài c h í n h c ủ a n h à n ư ớ c . . . . TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC ĐẢN 21