Giáo trình lý thuyết thống kê - Chương 8

Chia sẻ: Nguyễn Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:15

Thêm vào BST

Báo xấu

160
lượt xem 45
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

chỉ số thống kê I. Khái niệm, đặc điểm và tác dụng của chỉ số 1-1. Khái niệm chỉ số Chỉ số là chỉ tiêu t-ơng đối biểu hiện quan hệ so sánh giữa các mức độ của một hiện t-ợng kinh tế ở hai thời gian hoặc địa điểm khác nhau nhằm nêu lên sự biến động của hiện t-ợng qua thời gian, qua không gian, qua các kỳ kế hoạch. Khái niệm trên giúp ta phân biệt chỉ số với các số t-ơng đối. Theo đó các loại số t-ơng đối động thái, số t-ơng đối kế hoạch...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình lý thuyết thống kê - Chương 8

CH¦¥NG VIII chØ sè thèng kª I. Kh¸i niÖm, ®Æc ®iÓm vμ t¸c dông cña chØ sè 1-1. Kh¸i niÖm chØ sè ChØ sè lμ chØ tiªu t−¬ng ®èi biÓu hiÖn quan hÖ so s¸nh gi÷a c¸c møc ®é cña mét hiÖn t−îng kinh tÕ ë hai thêi gian hoÆc ®Þa ®iÓm kh¸c nhau nh»m nªu lªn sù biÕn ®éng cña hiÖn t−îng qua thêi gian, qua kh«ng gian, qua c¸c kú kÕ ho¹ch. Kh¸i niÖm trªn gióp ta ph©n biÖt chØ sè víi c¸c sè t−¬ng ®èi. Theo ®ã c¸c lo¹i sè t−¬ng ®èi ®éng th¸i, sè t−¬ng ®èi kÕ ho¹ch vμ sè t−¬ng ®èi kh«ng gian lμ chØ sè. Cßn c¸c lo¹i sè t−¬ng ®èi kh¸c nh− sè t−¬ng ®èi kÕt cÊu, sè t−¬ng ®èi c−êng ®é kh«ng ph¶i lμ chØ sè v× nã kh«ng thÓ hiÖn mèi quan hÖ so s¸nh gi÷a hai møc ®é cña cïng mét hiÖn t−îng kinh tÕ. Tuy nhiªn, ®èi t−îng nghiªn cøu chñ yÕu cña chØ sè lμ c¸c hiÖn t−îng kinh tÕ phøc t¹p mμ sè t−¬ng ®èi kh«ng ph¶n ¸nh ®−îc, ®ã lμ nh÷ng hiÖn t−îng kinh tÕ bao gåm nhiÒu thμnh phÇn, nhiÒu ®¬n vÞ hoÆc phÇn tö cã tÝnh chÊt kh¸c nhau (vÒ tªn gäi, gi¸ trÞ sö dông, ®¬n vÞ ®o l−êng,...), mμ c¸c møc ®é cña chóng kh«ng thÓ trùc tiÕp céng l¹i víi nhau. ViÖc so s¸nh nh÷ng hiÖn t−îng kinh tÕ phøc t¹p trong nh÷ng ®iÒu kiÖn thêi gian vμ kh«ng gian kh¸c nhau kh«ng ph¶i dÔ dμng mμ ph¶i th«ng qua ph−¬ng ph¸p chØ sè vμ kÕt qu¶ so s¸nh ®−îc gäi lμ chØ sè. VËy chØ sè lμ chØ tiªu t−¬ng ®èi thÓ hiÖn sù biÕn ®éng cña hiÖn t−îng kinh tÕ phøc t¹p bao gåm c¸c phÇn tö kh«ng thÓ céng trùc tiÕp víi nhau. 1-2. §Æc ®iÓm cña ph−¬ng ph¸p chØ sè Khi nghiªn cøu biÕn ®éng cña mét tæng thÓ phøc t¹p bao gåm c¸c phÇn tö kh«ng thÓ trùc tiÕp céng ®−îc víi nhau, ph−¬ng ph¸p chØ sè biÕn ®æi chóng thμnh nh÷ng phÇn tö cã thÓ trùc tiÕp céng ®−îc víi nhau, dùa trªn c¬ së mèi quan hÖ gi÷a nh©n tè nghiªn cøu víi c¸c nh©n tè kh¸c. MÆt kh¸c khi nghiªn cøu biÕn ®éng cña mét nh©n tè, ph−¬ng ph¸p chØ sè gi¶ ®Þnh c¸c nh©n tè kh¸c cßn l¹i kh«ng thay ®æi. VÝ dô: khi nghiªn cøu biÕn ®éng vÒ l−îng cña nhiÒu mÆt hμng, chóng kh«ng thÓ trùc tiÕp céng ®−îc víi nhau, ph−¬ng ph¸p chØ sè tÝnh gi¸ trÞ khèi l−îng hμng hãa cã thÓ trùc tiÕp céng ®−îc víi nhau. Tuy nhiªn, gi¸ trÞ khèi l−îng hμng hãa lμ tÝch sè cña ®¬n gi¸ hμng hãa víi khèi l−îng hμng hãa. Do vËy, ®Ó so s¸nh gi¸ trÞ khèi l−îng hμng hãa nh−ng l¹i nghiªn cøu sù biÕn ®éng http://www.ebook.edu.vn 81
cña l−îng hμng hãa, ph−¬ng ph¸p chØ sè ph¶i cè ®Þnh nh©n tè ®¬n gi¸ hμng hãa. 1-3. T¸c dông cña chØ sè ChØ sè t¸c dông lín trong ph©n tÝch thèng kª: - Nghiªn cøu sù biÕn ®éng cña hiÖn t−îng kinh tÕ qua thêi gian (chØ sè ph¸t triÓn). - Nghiªn cøu sù biÕn ®éng cña hiÖn t−îng kinh tÕ qua kh«ng gian (chØ sè kh«ng gian hay chØ sè ®Þa ph−¬ng). - Nghiªn cøu t×nh h×nh x©y dùng vμ thùc hiÖn kÕ ho¹ch c¸c chØ tiªu kinh tÕ (chØ sè kÕ ho¹ch). - Ph©n tÝch vai trß vμ ¶nh h−ëng cña tõng nh©n tè ®Õn biÕn ®éng cña toμn bé hiÖn t−îng phøc t¹p (hÖ thèng chØ sè). 1-4. C¸c lo¹i chØ sè a. C¨n cø vμo kú nghiªn cøu biÕn ®éng, cã thÓ chia thμnh ba lo¹i chØ sè lμ: chØ sè ph¸t triÓn, chØ sè kh«ng gian, chØ sè kÕ ho¹ch. b. C¨n cø vμo ph¹m vi tÝnh to¸n, cã hai lo¹i chØ sè lμ: chØ sè c¸ thÓ vμ chØ sè chung. - ChØ sè c¸ thÓ: ph¶n ¸nh sù biÕn ®éng cña tõng phÇn tö, tõng ®¬n vÞ c¸ biÖt trong tæng thÓ. ChØ sè c¸ thÓ ký hiÖu lμ i. VÝ dô: chØ sè gi¸ c¶ tõng mÆt hμng, chØ sè l−îng hμng hãa tiªu thô cña tõng mÆt hμng,... - ChØ sè chung: ph¶n ¸nh sù biÕn ®éng cña tÊt c¶ c¸c phÇn tö, c¸c ®¬n vÞ thuéc tæng thÓ hiÖn t−îng phøc t¹p. ChØ sè chung ký hiÖu lμ I. VÝ dô: chØ sè gi¸ c¶ cña tÊt c¶ c¸c mÆt hμng b¸n lÎ t¹i mét thÞ tr−êng, chØ sè n¨ng suÊt lao ®éng cña toμn bé c«ng nh©n trong mét doanh nghiÖp s¶n xuÊt,... c. C¨n cø vμo tÝnh chÊt cña chØ tiªu nghiªn cøu, cã hai lo¹i chØ sè lμ: chØ sè chØ tiªu chÊt l−îng vμ chØ sè chØ tiªu khèi l−îng. - ChØ sè chØ tiªu chÊt l−îng: ph¶n ¸nh sù biÕn ®éng cña c¸c chØ tiªu nh−: gi¸ c¶, gi¸ thμnh, tiÒn l−¬ng, n¨ng suÊt lao ®éng,... - ChØ sè chØ tiªu sè l−îng: ph¶n ¸nh sù biÕn ®éng cña c¸c chØ tiªu nh−: l−îng hμng hãa tiªu thô, l−îng s¶n phÈm s¶n xuÊt, sè l−îng c«ng nh©n,... Trong c¸c phÇn sau ®©y chñ yÕu ®Ò cËp ®Õn c¸c chØ sè ph¸t triÓn v× nã cã vÞ trÝ quan träng trong ph©n tÝch kinh tÕ cña c¸c ®¬n vÞ c¬ së. http://www.ebook.edu.vn 82
Ii. Ph−¬ng ph¸p tÝnh chØ sè §Ó nghiªn cøu ph−¬ng ph¸p tÝnh chØ sè ph¸t triÓn ph¶i cã tμi liÖu cña hiÖn t−îng nghiªn cøu kú nghiªn cøu vμ kú gèc. VÝ dô: cã tμi liÖu vÒ gi¸ c¶ vμ l−îng hμng tiªu thô cña mét doanh nghiÖp th−¬ng m¹i nh− sau: B¶ng 8-1 Tªn §¬n vÞ §¬n gi¸ b¸n (1000®) L−îng hμng hãa tiªu thô hμng tÝnh Kú gèc Kú b¸o c¸o Kú gèc Kú b¸o c¸o A c¸i 5,0 4,5 2.000 2.500 B kg 1,2 1,0 5.000 5.300 C m 2,0 2,0 1.000 1.200 2-1. Ph−¬ng ph¸p tÝnh chØ sè c¸ thÓ a. ChØ sè c¸ thÕ cña chØ tiªu chÊt l−îng C«ng thøc: p1 ip = p0 Chªnh lÖch tuyÖt ®èi: (p1 - p0) Víi sè liÖu cña b¶ng 8-1, gi¸ lμ chØ tiªu chÊt l−îng (p) vμ chØ sè c¸ thÓ vÒ gi¸ (ip) lμ chØ sè gi¸ cña tõng mÆt hμng. ChØ sè gi¸ cña mÆt hμng A: 4,5 i pA = = 0,9(hay90%) 5 Chªnh lÖch tuyÖt ®èi: 4,5 - 5 = - 0,5 (ngh×n ®ång/c¸i). NhËn xÐt: Gi¸ b¸n mÆt hμng A kú b¸o c¸o so víi kú gèc gi¶m 10% t−¬ng øng víi gi¶m 0,5 (ngh×n ®ång /c¸i). T−¬ng tù tÝnh chØ sè gi¸ cña c¸c mÆt hμng B,C. b. ChØ sè c¸ thÓ cña chØ tiªu khèi l−îng C«ng thøc: q1 iq = q0 Chªnh lÖch tuyÖt ®èi: (q1 - q0) Víi sè liÖu cña b¶ng 8-1, l−îng hμng tiªu thô lμ chØ tiªu khèi l−îng (q) vμ chØ sè c¸ thÓ vÒ l−îng (iq) lμ chØ sè l−îng hμng tiªu thô cña tõng mÆt hμng ChØ sè l−îng hμng tiªu thô cña mÆt hμng A: .2.500 iqA = = 1,25(hay125%) 2.000 http://www.ebook.edu.vn 83
Chªnh lÖch tuyÖt ®èi: 2.500 - 2.000 = +500 c¸i NhËn xÐt: l−îng hμng tiªu thô cña mÆt hμng A kú b¸o c¸o so víi kú gèc t¨ng 25% t−¬ng øng víi t¨ng 500 c¸i. T−¬ng tù tÝnh chØ sè l−îng hμng tiªu thô cña c¸c mÆt hμng B,C. 2-2. ChØ sè chung ChØ sè chung cã thÓ biÓu hiÖn d−íi hai d¹ng lμ: ChØ sè tæng hîp vμ chØ sè b×nh qu©n. 2-2-1. ChØ sè tæng hîp: lμ d¹ng c¬ b¶n cña chØ sè chung. - ChØ sè tæng hîp cña chØ tiªu chÊt l−îng: C«ng thøc: ∑pqIp = 11 ∑p q 01 Chªnh lÖch tuyÖt ®èi: ∑ p q −∑ p q11 01 Theo tμi liÖu cña b¶ng 8-1 ta cã: 4,5 x 2.500 + 1,0 x5.300 + 2,0 x1.200 Ip = 5 x 2.500 + 1,2 x5.300 + 2,0 x1.200 18.950 = = 0,891 (hay 89,1%) 21.260 Chªnh lÖch tuyÖt ®èi: 18.950 - 21.260 = -2.310 (ngh×n ®ång) NhËn xÐt: gi¸ b¸n cña c¸c mÆt hμng kú b¸o c¸o so víi kú gèc gi¶m 10,9% lμm cho tæng møc tiªu thô gi¶m 2310 ngh×n ®ång. - ChØ sè tæng hîp cña chØ tiªu khèi l−îng: C«ng thøc: ∑p q Iq = 01 ∑p q 0 0 ∑ p q −∑ p q Chªnh lÖch tuyÖt ®èi: 01 0 0 Theo tμi liÖu cña b¶ng 8-1 ta cã: 5 x 2.5001,2 x5.300 + 2,0 x1.200 Iq = 5 x 2.000 + 1,2 x5.000 + 2,0 x1.000 21.260 = = 1,181 (hay118,1%) 18.000 Chªnh lÖch tuyÖt ®èi: 21.216-18.000= +3.260 (ngh×n ®ång) NhËn xÐt: l−îng tiªu thô cña c¸c mÆt hμng kú b¸o c¸o so víi kú gèc t¨ng 18,1% lμm cho tæng møc tiªu thô t¨ng lªn lμ 3.260 ngh×n ®ång. http://www.ebook.edu.vn 84
- ChØ sè tæng hîp cña chØ tiªu tæng thÓ: C«ng thøc: ∑ p1 q1 I pq = ∑ p0 q0 ∑ p q −∑ p q Chªnh lÖch tuyÖt ®èi: 11 0 0 Theo tμi liÖu cña b¶ng 8-1 ta cã: 4,5 x 2.500 + 1,0 x5.300 + 2,0 x1.200 I pq = 5,0 x 2.000 + 1,2 x5.000 + 2,0 x1.000 18.950 = = 1,052(hay105,2%) 18.000 Chªnh lÖch tuyÖt ®èi: 18.950 - 18.000 = +950 ngh×n ®ång. NhËn xÐt: tæng møc tiªu thô hμng hãa kú b¸o c¸o so víi kú gèc t¨ng 5,2% t−¬ng øng víi møc t¨ng 950 ngh×n ®ång. Qua viÖc x©y dùng c¸c chØ sè chung nh− trªn, ta rót ra c¸c kÕt luËn sau: KÕt luËn 1: Trong c«ng thøc tÝnh chØ sè chung cã 2 nh©n tè cÊu thμnh lμ: nh©n tè chØ sè hãa vμ quyÒn sè. - Nh©n tè mμ ta cÇn nghiªn cøu sù biÕn ®éng cña nã gäi lμ nh©n tè chØ sè hãa. VÝ dô: trong chØ sè chung vÒ gi¸, nh©n tè chØ sè hãa lμ gi¸ c¶ cña c¸c lo¹i hμng, hoÆc trong chØ sè chung vÒ khèi l−îng s¶n phÈm, nh©n tè chØ sè hãa lμ khèi l−îng s¶n phÈm mçi lo¹i - Nh©n tè kia cã t¸c dông quy ®Þnh sù ¶nh h−ëng cña nã ®Õn sù biÕn ®éng cña chØ sè vμ ®−îc cè ®Þnh ë mét kú nμo ®ã (kú gèc hay kú b¸o c¸o) gäi lμ quyÒn sè. VÝ dô: trong chØ sè gi¸ c¶, quyÒn sè lμ l−îng s¶n phÈm tiªu thô, trong chØ sè khèi l−îng s¶n phÈm, quyÒn sè lμ gi¸ c¶ c¸c mÆt hμng. KÕt luËn 2: ChØ sè chung ®−îc tÝnh b»ng c¸ch nh©n trùc tiÕp nh©n tè chØ sè hãa víi quyÒn sè nh− trªn ®· tr×nh bμy gäi lμ chØ sè tæng hîp, nã lμ h×nh thøc c¬ b¶n cña chØ sè chung. KÕt luËn 3: VÒ ph−¬ng ph¸p tÝnh chØ sè tæng hîp: - Khi dïng chØ sè ®Ó nghiªn cøu sù biÕn ®éng cña hiÖn t−îng kinh tÕ phøc t¹p, tr−íc hÕt cÇn chuyÓn tæng thÓ ®ã sang mét tæng thÓ kh¸c bao gåm c¸c phÇn tö cã thÓ trùc tiÕp céng ®−îc víi nhau. §Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nμy, ng−êi ta x¸c ®Þnh cho nh©n tè chØ sè hãa mét nh©n tè kh¸c lμm nh©n tè chuyÓn tæng thÓ, ®ång thêi gi÷ vai trß lμm quyÒn sè. Th«ng th−êng, c¨n cø http://www.ebook.edu.vn 85
vμo c¸c ph−¬ng tr×nh kinh tÕ biÓu hiÖn mèi quan hÖ gi÷a c¸c nh©n tè, tõ ®ã khi nghiªn cøu nh©n tè nμy th× dïng nh©n tè kia lμm quyÒn sè cña chØ sè. - Khi nghiªn cøu sù biÕn ®éng nh©n tè nμo ®ã, th× ph¶i cè ®Þnh nh©n tè kh¸c. Cã nh− vËy th× míi nªu lªn ®−îc sù biÕn ®éng riªng biÖt cña nh©n tè cÇn nghiªn cøu, trong khi ®ã c¸c nh©n tè kh¸c vÉn tham gia vμo viÖc tÝnh chØ sè. KÕt luËn 4: VÒ viÖc lùa chän thêi kú cña quyÒn sè trong chØ sè tæng hîp. ViÖc lùa chän thêi kú quyÒn sè ®Ó cè ®Þnh quyÒn sè ë kú gèc hay kú b¸o c¸o lμ do viÖc ph©n tÝch néi dung cña chØ sè quyÕt ®Þnh. Nh×n chung cã thÓ thÊy: - §èi víi chØ sè cña chØ tiªu chÊt l−îng, quyÒn sè th−êng lμ chØ tiªu sè l−îng ®−îc cè ®Þnh ë kú b¸o c¸o. - §èi víi chØ sè cña chØ tiªu sè l−îng, quyÒn sè th−êng lμ chØ tiªu chÊt l−îng ®−îc cè ®Þnh ë kú gèc. Tuy nhiªn, tïy theo yªu cÇu nghiªn cøu, dùa vμo viÖc ph©n tÝch néi dung kinh tÕ mμ chØ sè ph¶n ¸nh, viÖc cè ®Þnh quyÒn sè cã thÓ kh¸c víi nh÷ng tr−êng hîp chung trªn. VÝ dô: ®Ó lo¹i trõ ¶nh h−ëng biÕn ®éng cña nh©n tè gi¸ c¶ khi tÝnh chØ sè s¶n l−îng s¶n phÈm c«ng nghiÖp qua nhiÒu n¨m, ng−êi ta kh«ng dïng quyÒn sè lμ gi¸ kú gèc mμ dïng hÖ thèng gi¸ cè ®Þnh do Nhμ n−íc quy ®Þnh. 2-2-2. ChØ sè b×nh qu©n: Lμ mét d¹ng chØ sè chung, nã lμ sè b×nh qu©n cña c¸c chØ sè c¸ thÓ. Th«ng th−êng chØ sè b×nh qu©n ®−îc sö dông khi thiÕu tμi liÖu tÝnh to¸n chØ sè tæng hîp. Nh−ng kÕt qu¶ tÝnh to¸n cña chØ sè b×nh qu©n vμ chØ sè tæng hîp sÏ nhÊt trÝ víi nhau nÕu xuÊt ph¸t tõ mét nguån tμi liÖu. Cã hai lo¹i chØ sè b×nh qu©n lμ: chØ sè b×nh qu©n céng vμ chØ sè b×nh qu©n ®iÒu hßa. - ChØ sè b×nh qu©n céng: lμ sè b×nh qu©n céng gia quyÒn cña c¸c chØ sè c¸ thÓ, tÝnh theo c«ng thøc: ∑i p q Iq = q 0 0 ∑p q 0 0 Chªnh lÖch tuyÖt ®èi: ∑ iq p0 q0 − ∑ p0 q0 Trong tr−êng hîp cïng mét nguån tμi liÖu nh− nhau, chØ sè b×nh qu©n cña l−îng hμng tiªu thô nh− trªn cã kÕt qu¶ cã kÕt qu¶ tÝnh to¸n gièng víi chØ http://www.ebook.edu.vn 86
q1 sè tæng hîp vÒ l−îng hμng hãa tiªu thô. ThËt vËy, thay iq = vμo c«ng thøc q0 tÝnh chØ sè b×nh qu©n ta cã: q1 ∑q p q ∑i p q ∑p q 0 0 = = = q 0 0 01 0 Iq ∑p q ∑p q ∑p q 0 0 0 0 0 0 - ChØ sè b×nh qu©n ®iÒu hßa: lμ sè b×nh qu©n ®iÒu hßa gia quyÒn cña c¸c chØ sè c¸ thÓ, tÝnh theo c«ng thøc: ∑pq Ip = 11 1 ∑i pq Chªnh lÖch tuyÖt ®èi: 11 p 1 ∑ p1 q1 − ∑ p1 q1 ip Trong tr−êng hîp cïng mét nguån tμi liÖu nh− nhau, chØ sè b×nh qu©n cña gi¸ c¶ nh− trªn cã kÕt qu¶ tÝnh to¸n gièng víi chØ sè tæng hîp vÒ gi¸ c¶. p ThËt vËy nÕu thay i p = 1 vμo c«ng thøc tÝnh chØ sè b×nh qu©n, ta cã: p0 ∑pq ∑pq ∑pq Ip = = = 11 11 11 ∑p q p 1 ∑i p q ∑p pq 0 01 11 11 p 1 VÝ dô: cã tμi liÖu sau vÒ t×nh h×nh gi¸ c¶ vμ tiªu thô t¹i mét doanh nghiÖp th−¬ng m¹i nh− sau: B¶ng 8-2 Tªn Møc tiªu thô (1000®) ChØ sè c¸ thÓ hμng Kú gèc (p0q0) Kú b¸o iq ip c¸o(p1q1) A 10.000 11.250 1,26 0,90 B 6.000 5.300 1,06 0,833 C 2.000 2.400 1,20 1,00 Theo tμi liÖu trªn, muèn tÝnh chØ sè chung l−îng hμng hãa tiªu thô ph¶i ¸p dông c«ng thøc chØ sè b×nh qu©n céng: 1,25 x10.000 + 1,06 x6.000 + 1,2 x 2.000 Iq = 10.000 + 6.000 + 2.000 21.260 = = 1,181 (hay118,1%) 18.000 http://www.ebook.edu.vn 87
Chªnh lÖch tuyÖt ®èi: 21.260 - 18.000 = + 3.260 ngh×n ®ång. NhËn xÐt: l−îng tiªu thô cña c¸c mÆt hμng kú b¸o c¸o so víi kú gèc t¨ng 18,1% lμm cho tæng møc tiªu thô t¨ng lªn lμ 3.260 ngh×n ®ång. Còng nguån tμi liÖu trªn muèn tÝnh chØ sè chung gi¸ ph¶i ¸p dông c«ng thøc chØ sè b×nh qu©n ®iÒu hßa: 11.250 + 5.300 + 2.400 Ip = 11.250 5.300 2.400 + + 0,9 0,833 1,0 18.950 = = 0,891(hay98,1%) 21.260 Chªnh lÖch tuyÖt ®èi: 18.950 - 21.260 = -2.310 (ngh×n ®ång) NhËn xÐt: gi¸ b¸n cña c¸c mÆt hμng kú b¸o c¸o so víi kú gèc gi¶m 10,9% lμm cho tæng møc tiªu thô gi¶m 2.310 ngh×n ®ång. iii. HÖ thèng chØ sè C¸c hiÖn t−îng kinh tÕ phøc t¹p th−êng bao gåm nhiÒu nh©n tè cÊu t¹o nªn nã, mμ c¸c nh©n tè nμy cã quan hÖ tÝch sè víi nhau. VÝ dô: Møc tiªu thô bao gåm hai nh©n tè lμ gi¸ c¶ ®¬n vÞ vμ l−îng hμng hãa tiªu thô. Mèi quan hÖ gi÷a møc tiªu thô vμ c¸c nh©n tè ®ã ®−îc biÓu hiÖn ë ph−¬ng tr×nh kinh tÕ. Møc tiªu thô = gi¸ c¶ ®¬n vÞ x l−îng hμng hãa tiªu thô Còng vËy ta cßn cã ph−¬ng tr×nh kinh tÕ kh¸c Sè Tæng gi¸ thμnh Gi¸ thμnh x S¶n phÈm s¶n phÈm = ®¬n vÞ S¶n xuÊt ra s¶n phÈm Sè Tæng s¶n l−îng N¨ng suÊt = lao ®éng 1 x l−îng s¶n phÈm c«ng nh©n c«ng nh©n Nh− vËy b¶n th©n hiÖn t−îng biÕn ®éng lμ kÕt qu¶ tæng hîp c¸c sù biÕn ®éng c¸c nh©n tè g©y nªn. Do ®ã khi nghiªn cøu sù biÕn ®éng cña hiÖn t−îng phøc t¹p nhiÒu nh©n tè cã quan hÖ tÝch sè víi nhau, mét vÊn ®Ò quan träng ®Æt ra lμ ph¶i x¸c ®Þnh ®−îc vai trß vμ ¶nh h−ëng cña sù biÕn ®éng tõng nh©n tè ®Õn sù biÕn ®éng chung cña toμn bé hiÖn t−îng nh− thÕ nμo, qua ®ã gióp ta ®¸nh gi¸ ®−îc nh©n tè nμo cã ¶nh h−ëng nhiÒu, Ýt, tÝch cùc hay tiªu cùc ®Õn sù biÕn ®éng cña hiÖn t−îng, tõ ®ã gióp ta hiÓu ®−îc ®óng ®¾n nguyªn nh©n lμm cho hiÖn t−îng ph¸t triÓn. http://www.ebook.edu.vn 88
§Ó thÓ hiÖn ®−îc vai trß vμ ¶nh h−ëng cña tõng nh©n tè kh¸c nhau ®Õn sù biÕn ®éng cña hiÖn t−îng nghiªn cøu, ng−êi ta sö dông hÖ thèng chØ sè, hÖ thèng chØ sè ®−îc x©y dùng trªn c¬ së c¸c ph−¬ng tr×nh kinh tÕ. VÝ dô: tõ c¸c ph−¬ng tr×nh kinh tÕ ®· nªu ë trªn, ta cã thÓ x©y dùng c¸c hÖ thèng chØ sè sau: - HÖ thèng chØ sè ph©n tÝch sù biÕn ®éng cña møc tiªu thô theo hai nh©n tè ¶nh h−ëng lμ : gi¸ c¶ vμ l−îng hμng hãa tiªu thô. Ipq = Ip x Iq Sè t−¬ng ®èi: ∑pq ∑pq x∑p q = 11 11 01 Hay ∑p q ∑p q ∑p q 0 0 01 0 0 Chªnh lÖch tuyÖt ®èi: ∑ p q −∑ p q = (∑ p1q1 − ∑ p0 q1 ) (∑ p0 q1 −∑ p0 q0 ) + 11 0 0 - HÖ thèng chØ sè ph©n tÝch sù biÕn ®éng cña tæng gi¸ thμnh s¶n phÈm theo hai nh©n tè ¶nh h−ëng lμ: gi¸ thμnh ®¬n vÞ vμ l−îng s¶n phÈm s¶n xuÊt. Sè t−¬ng ®èi: IZq = IZ x Iq ∑Z q ∑Z q x ∑Z q = 11 11 01 Hay ∑Z q ∑Z q ∑Z q 0 0 01 0 0 Chªnh lÖch tuyÖt ®èi: ∑Z q −∑Z q = (∑ Z1q1 − ∑ Z 0 q1 ) (∑ Z 0 q1 −∑ Z 0 q0 ) + 11 0 0 - HÖ thèng chØ sè ph©n tÝch sù biÕn ®éng cña tæng s¶n l−îng theo hai nh©n tè ¶nh h−ëng lμ: n¨ng suÊt lao ®éng vμ sè c«ng nh©n. Sè t−¬ng ®èi: IWT = IW x IT ∑W T ∑W T x ∑W T = 11 11 01 Hay ∑W T ∑W T ∑W T 00 01 00 Chªnh lÖch tuyÖt ®èi: ∑W T − ∑W T = (∑W1T1 − ∑W0T1 ) (∑W0T1 −∑W0T0 ) + 11 00 VÝ dô: lÊy sè liÖu cña b¶ng 8-1 thay vμo hÖ thèng chØ sè ph©n tÝch møc tiªu thô, ta cã: Sè t−¬ng ®èi: 18.950 18.950 21.260 = x 18.000 21.260 18.000 1,053 = 0,891 x 1,181 Hay 105,3% = 89,1% x 118,1% (+5,3%) (-10,9%) (+18,1%) http://www.ebook.edu.vn 89
Chªnh lÖch tuyÖt ®èi: 18.950 - 18.000 = (18.950-21.260) + (21.260-18.000) +950 = -2.310 + 3.260 (ngh×n ®ång) KÕt qu¶ trªn cho thÊy: Møc tiªu thô kú b¸o c¸o so víi kú gèc t¨ng 5,3% hay t¨ng 950 ngh×n ®ång do ¶nh h−ëng cña hai nh©n tè lμ: - Do gi¸ c¶ c¸c lo¹i hμng hãa gi¶m 10,9% nªn ®· lμm cho møc tiªu thô gi¶m 2.310 ngh×n ®ång. - Do l−îng hμng hãa tiªu thô t¨ng 18,1% nªn ®· lμm cho møc tiªu thô t¨ng 3.260 ngh×n ®ång. IV.VËn dông ph−¬ng ph¸p chØ sè ®Ó ph©n tÝch chØ tiªu b×nh qu©n vμ chØ tiªu tæng l−îng biÕn tiªu thøc 4-1. Ph©n tÝch biÕn ®éng cña chØ tiªu b×nh qu©n ChØ tiªu b×nh qu©n biÕn ®éng do ¶nh h−ëng cña hai nh©n tè lμ: tiªu thøc nghiªn cøu x vμ kÕt cÊu tæng thÓ (f!Σf) . Ph©n tÝch vμ ®¸nh gi¸ vai trß vμ ¶nh h−ëng cña tõng nh©n tè ®Õn sù biÕn ®éng chung cña chØ tiªu b×nh qu©n sÏ gióp ta ®¸nh gi¸ ®óng ®¾n chÊt l−îng c«ng t¸c cña ®¬n vÞ. §Ó gi¶i quyÕt nhiÖm vô nμy chóng ta sö dông ph−¬ng ph¸p chØ sè. I X = I X xI F / ∑ F Sè t−¬ng ®èi: Hay: ∑x f ∑x f ∑x f 11 11 01 ∑f ∑f ∑f = 1 1 1 x ∑x f ∑x f ∑x f 0 0 01 0 0 ∑f ∑f ∑f 0 1 0 ViÕt gän l¹i: x x1 x = 1 x 01 x0 x 01 x 0 Trong ®ã ∑x f ∑x f ∑x f x1 = ; x0 = ; x 01 = 1 1 0 0 0 1 ∑f ∑f ∑f 1 0 1 Chªnh lÖch tuyÖt ®èi: http://www.ebook.edu.vn 90
x1 − x 0 = ( x1 − x 01 ) + ( x 01 − x 0 ) Trong hÖ thèng chØ sè trªn: I x - ChØ sè cÊu thμnh kh¶ biÕn, nªu lªn sù biÕn ®éng cña chØ tiªu b×nh qu©n gi÷a kú b¸o c¸o víi kú gèc. I x - ChØ sè cÊu thμnh cè ®Þnh, nªu lªn sù biÕn ®éng cña chØ tiªu b×nh qu©n do ¶nh h−ëng cña sù biÕn ®éng cña tiªu thøc nghiªn cøu (tiªu thøc ®−îc b×nh qu©n hãa). :I f / ∑ f - ChØ sè ¶nh h−ëng kÕt cÊu, nªu lªn sù biÕn ®éng cña chØ tiªu b×nh qu©n do sù ¶nh h−ëng cña sù thay ®æi cña kÕt cÊu tæng thÓ. VÝ dô: cã tμi liÖu vÒ lao ®éng vμ tiÒn l−¬ng cña c«ng nh©n t¹i hai ph©n x−ëng s¶n xuÊt t¹i mét xÝ nghiÖp nh− sau: B¶ng 8-3 Ph©n Kú gèc Kú b¸o c¸o x−ëng TiÒn l−¬ng Sè c«ng TiÒn l−¬ng 1CN Sè c«ng nh©n 1CN (1000®) nh©n (ng−êi) (1000®) (ng−êi) I 520 140 640 120 II 400 110 480 80 Tõ sè liÖu b¶ng 8-3 ta tÝnh ®−îc: - TiÒn l−¬ng b×nh qu©n 1 c«ng nh©n trong doanh nghiÖp ë kú b¸o c¸o 640 x120 x 480 x 80 x1 = = 576 (ngh×n ®ång) 120 + 80 - TiÒn l−¬ng b×nh qu©n 1c«ng nh©n trong doanh nghiÖp ë kú gèc 520 x 140 x 400 x 110 x0 = = 467,.2 (ngh×n ®ång) 140 + 110 - TiÒn l−¬ng b×nh qu©n 1 c«ng nh©n trong doanh nghiÖp ë kú gèc tÝnh theo kÕt cÊu c«ng nh©n kú b¸o c¸o 520 x 120 x 400 x 80 x01 = = 472 (ngh×n ®ång) 120 + 80 Thay sè liÖu vμo hÖ thèng chØ sè ta cã: Sè t−¬ng ®èi: 576 576 472 = x 467 , 2 472 467 , 2 1, 232 = 1, 220 x 1, 010 Hay 123 , 2 % = 122 % x 101 % ( + 23 , 2 %) ( + 22 %) ( + 1 %) http://www.ebook.edu.vn 91
Chªnh lÖch tuyÖt ®èi: 576 - 467,2 =(576 - 472) + (472 - 467,2) +108,8 = + 104 + 4,8 (ngh×n ®ång) KÕt qu¶ trªn cho thÊy: TiÒn l−¬ng b×nh qu©n 1 c«ng nh©n trong doanh nghiÖp kú b¸o c¸o so víi kú gèc t¨ng 23,2% hay t¨ng 108,8 ngh×n ®ång, do ¶nh h−ëng cña hai nh©n tè: - B¶n th©n tiÒn l−¬ng cña c«ng nh©n ë c¸c ph©n x−ëng t¨ng lμm cho tiÒn l−¬ng b×nh qu©n 1 c«ng nh©n cña doanh nghiÖp t¨ng 22% t−¬ng øng t¨ng 104 ngh×n ®ång. - KÕt cÊu sè l−îng c«ng nh©n thay ®æi lμm cho tiÒn l−¬ng b×nh qu©n 1 c«ng nh©n cña doanh nghiÖp t¨ng 1% t−¬ng øng t¨ng 4,8 ngh×n ®ång. Nh− vËy, nÕu vÉn gi÷ nguyªn kÕt cÊu c«ng nh©n nh− ë kú gèc, th× tiÒn l−¬ng b×nh qu©n 1 c«ng nh©n trong doanh nghiÖp thùc chÊt chØ t¨ng 22% hay t¨ng 104 ngh×n ®ång. 4-2. Ph©n tÝch sù biÕn ®éng cña chØ tiªu tæng l−îng biÕn tiªu thøc Sau khi ph©n tÝch sù biÕn ®éng cña chØ tiªu b×nh qu©n, ta cã thÓ ph©n tÝch sù biÕn ®éng cña chØ tiªu tæng l−îng mμ trong ®ã chØ tiªu b×nh qu©n lμ mét nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn sù biÕn ®éng cña chØ tiªu tæng l−îng. ChØ tiªu tæng l−îng M ®−îc x¸c ®Þnh bëi ph−¬ng tr×nh kinh tÕ: M =x n x VÝ dô: Sè N¨ng suÊt lao Tæng x l−îng s¶n l−îng = ®éng b×nh qu©n 1 c«ng nh©n c«ng nh©n s¶n phÈm Sè l−îng s¶n phÈm Gi¸ thμnh Tæng x s¶n xuÊt Gi¸ thμnh = b×nh qu©n 1 ®¬n vÞ s¶n phÈm s¶n phÈm TiÒn l−¬ng b×nh Sè Tæng qòy = qu©n 1 c«ng nh©n x c«ng nh©n l−¬ng c«ng nh©n v.v... Tõ c¸c ph−¬ng tr×nh kinh tÕ trªn, ta cã thÓ dïng hÖ thèng chØ sè ®Ó ph©n tÝch ¶ng h−ëng cña c¸c nh©n tè ®Õn chØ tiªu tæng l−îng: http://www.ebook.edu.vn 92
Sè t−¬ng ®èi: IM = I X x In ∑M x1 ∑ n1 = 1 hay x ∑M x0 ∑ n0 1 Chªnh lÖch tuyÖt ®èi: ∑M − ∑M = ( x1 − x0 )∑ n1 + (∑ n1 −∑ n0 ) x0 1 0 VÝ dô :theo sè liÖu cña b¶ng 8-3, ta tiÕn hμnh ph©n tÝch sù biÕn ®éng cña chØ tiªu tæng l−îng lμ tæng quü l−¬ng cña c«ng nh©n theo hai nh©n tè ¶nh h−ëng lμ: tiÒn l−¬ng b×nh qu©n 1 c«ng nh©n vμ tæng sè c«ng nh©n. ∑M = 576 x 200 = 115.200 (ngh×n ®ång) 1 ∑M = 467,2 x 250 =116.800 (ngh×n ®ång) 0 Thay sè liÖu vμo hÖ thèng chØ sè ta cã: Sè t−¬ng ®èi: 115 .200 576 200 = x 116 .800 467 , 2 250 = 1, 232 x 0,8 0,986 Hay 96 ,8 % = 123 ,2 % x80 % ( − 1, 4 %) ( + 23, 2 %) ( − 20 %) Chªnh lÖch tuyÖt ®èi: 115.200 - 116.800 = (576 - 467,2) .200 + (200 - 250) .467,2 -1.600 = +21.760 + (-23.360 ) (ngh×n ®ång) KÕt qu¶ cho thÊy: Tæng quü l−¬ng kú b¸o c¸o so víi kú gèc gi¶m 1,4% t−¬ng øng gi¶m 1.600 ngh×n ®ång, do ¶nh h−ëng cña hai nh©n tè lμ: - Do t¨ng tiÒn l−¬ng b×nh qu©n 1 c«ng nh©n, nªn ®· lμm cho tæng quü l−¬ng t¨ng 23,2% t−¬ng øng t¨ng 21.760 ngh×n ®ång. - Do gi¶m sè c«ng nh©n nªn ®· lμm cho tæng quü l−¬ng gi¶m 20% t−¬ng øng gi¶m 23.360 ngh×n ®ång./. http://www.ebook.edu.vn 93
tμi liÖu tham kh¶o 1. Gi¸o tr×nh Lý thuyÕt thèng kª - NguyÔn H÷u Hße - NXB Thèng kª 1984 2. Gi¸o tr×nh Lý thuyÕt thèng kª - Tr−êng §¹i häc Tμi chÝnh kÕ to¸n Hμ Néi, 1992. 3. Gi¸o tr×nh Lý thuyÕt thèng kª - Lª Hång (Chñ biªn) - Tr−êng §¹i häc Tμi chÝnh kÕ to¸n TP.HCM, 1993. 4. Lý thuyÕt thèng kª - TrÇn B¸ NhÉn - Tr−êng §¹i häc Kinh tÕ TP.HCM, 1998. 5. Gi¸o tr×nh Thèng kª doanh nghiÖp - Tr−êng Cao ®¼ng X©y dùng sè 1, 2001. http://www.ebook.edu.vn 94
Môc Lôc Lêi nãi ®Çu Ch−¬ng I: §èi t−îng nghiªn cøu cña thèng kª häc....................................... 3 I. §èi t−îng nghiªn cøu cña thèng kª häc .................................................... 3 II. Mét sè kh¸i niÖm th−êng dïng trong thèng kª häc.................................. 5 Ch−¬ng II: Qu¸ tr×nh nghiªn cøu thèng kª ................................................... 7 I. X¸c ®Þnh hÖ thèng chØ tiªu thèng kª .......................................................... 7 II. §iÒu tra thèng kª ...................................................................................... 8 III. Ph©n tÝch vμ dù ®o¸n thèng kª............................................................... 18 Ch−¬ng III: §iÒu tra chän mÉu .................................................................... 22 I. Kh¸i niÖm, ý nghÜa cña ®iÒu tra chän mÉu .............................................. 22 II. Nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn vÒ ®iÒu tra chän mÉu ........................................... 22 III. Suy réng kÕt qu¶ ®iÒu tra chän mÉu ...................................................... 29 Ch−¬ng IV: Ph©n tæ thèng kª ....................................................................... 30 I. Kh¸i niÖm, ý nghÜa, nhiÖm vô ph©n tæ thèng kª ...................................... 30 II . Tiªu thøc ph©n tæ ................................................................................... 32 III. Ph©n tæ thèng kª .................................................................................... 33 IV. ChØ tiªu gi¶i thÝch .................................................................................. 38 V. D·y sè ph©n phèi .................................................................................... 38 Ch−¬ng V: C¸c møc ®é cña hiÖn t−îng kinh tÕ - x· héi ............................. 40 I. Sè tuyÖt ®èi trong thèng kª ...................................................................... 40 II. Sè t−¬ng ®èi trong thèng kª.................................................................... 42 III. Sè b×nh qu©n trong thèng kª.................................................................. 45 IV. C¸c chØ tiªu ®¸nh gi¸ ®é biÕn thiªn cña tiªu thøc. ................................ 54 Ch−¬ng VI: Håi quy vμ t−¬ng quan.............................................................. 60 I. Ph−¬ng ph¸p håi quy vμ t−¬ng quan ........................................................ 60 II. Liªn hÖ t−¬ng quan tuyÕn tÝnh gi÷a hai tiªu thøc sè l−îng..................... 61 III. Liªn hÖ t−¬ng quan phi tuyÕn gi÷a hai tiªu thøc sè l−îng .................... 64 IV. Liªn hÖ t−¬ng quan gi÷a hai tiªu thøc “thay phiªn”.............................. 68 Ch−¬ng VII: D·y sè biÕn ®éng theo thêi gian.............................................. 71 I. Kh¸i niÖm, Ph©n lo¹i vμ ý nghÜa cña d·y sè biÕn ®éng theo thêi gian .... 71 II. C¸c chØ tiªu ph©n tÝch d·y sè biÕn ®éng theo thêi gian: ......................... 72 III. C¸c ph−¬ng ph¸p biÓu hiÖn xu h−íng ph¸t triÓn c¬ b¶n cña hiÖn t−îng. ..................................................................................................................... 76 Ch−¬ng VIII: ChØ sè thèng kª...................................................................... 81 I. Kh¸i niÖm, ®Æc ®iÓm vμ t¸c dông cña chØ sè........................................... 81 II. Ph−¬ng ph¸p tÝnh chØ sè.......................................................................... 83 III. HÖ th«ng chØ sè...................................................................................... 88 IV.VËn dông ph−¬ng ph¸p chØ sè ®Ó ph©n tÝch chØ tiªu b×nh qu©n vμ chØ tiªu tæng l−îng biÕn tiªu thøc ............................................................................. 90 Tμi liÖu tham kh¶o.........................................................................................94 http://www.ebook.edu.vn 95