Giáo trình Phong trào nông dân thế kỷ XVIII và phong trào Tây Sơn: Phần 1

Chia sẻ: Lê Na | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:25

Thêm vào BST

Báo xấu

118
lượt xem 30
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giáo trình Phong trào nông dân thế kỷ XVIII và phong trào Tây Sơn có kết cấu gồm 2 chương. Phần 1 sau đây trình bày nội dung chương I - Chiến tranh nông dân thế kỷ XVIII ở Đàng Ngoài. Tham khảo nội dung phần 1 giáo trình để nắm bắt nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Phong trào nông dân thế kỷ XVIII và phong trào Tây Sơn: Phần 1

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT F7G GIAÙO TRÌNH PHONG TRAØO NOÂNG DAÂN THEÁ KYÛ XVIII VAØ PHONG TRAØO TAÂY SÔN BUØI VAÊN HUØNG
Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn -2– MUÏC LUÏC MUÏC ÑÍCH NGHIEÂN CÖÙU, YÙ NGHÓA KHOA HOÏC CUÛA VAÁN ÑEÀ .......................................................... 3 LÒCH SÖÛ VAÁN ÑEÀ ............................................................................................................................................ 4 CHÖÔNG I : CHIEÁN TRANH NOÂNG DAÂN THEÁ KYÛ XVIII ÔÛ ÑAØNG NGOAØI .......................................... 5 I. ÑAËC ÑIEÅM TÌNH HÌNH ÑAØNG NGOAØI ................................................................................................ 5 1. Quan ñieåm cuûa F. Engels veà nhaø nöôùc Phöông Ñoâng. ........................................................................ 5 2. Söï khuûng hoaûng veà chính trò – xaõ hoäi................................................................................................... 5 3. Söï khuûng hoaûng veà kinh teá. .................................................................................................................. 8 4. Noâng daân Vieät Nam vaø neàn kinh teá tieåu noâng................................................................................... 11 II. DIEÃN BIEÁN CHIEÁN TRANH NOÂNG DAÂN ÑAØNG NGOAØI THEÁ KYÛ XVIII .................................... 15 1. Nhöõng cuoäc khôûi nghóa noâng daân ñaàu tieân. ....................................................................................... 15 2. Ñænh cao cuûa cuoäc chieán tranh noâng daân ñaøng Ngoaøi theá kyû XVIII................................................. 16 3. Nhöõng cuoäc khôûi nghóa lôùn. ................................................................................................................ 18 4. Giai ñoaïn thoaùi traøo. ........................................................................................................................... 24 CHÖÔNG II : PHONG TRAØO NOÂNG DAÂN TAÂY SÔN (1771 - 1789) ........................................................ 26 I.ÑAËC ÑIEÅM TÌNH HÌNH. ......................................................................................................................... 26 1. Khaùi quaùt lòch söû phaàn ñaát Ñaøng Trong ............................................................................................. 26 2. Söï khuûng hoaûng veà chính trò – xaõ hoäi................................................................................................. 34 3. Söï khuûng hoaûng veà kinh teá. ................................................................................................................ 37 II. PHONG TRAØO NOÂNG DAÂN TAÂY SÔN. ............................................................................................. 39 1. Anh em Taây Sôn vaø vaø caên cöù Taây Sôn Thöôïng Ñaïo. ...................................................................... 39 2. Phong traøo Taây Sôn buøng noå vaø thaéng lôïi böôùc ñaàu.......................................................................... 43 3. Taïm hoaø quaân Trònh............................................................................................................................ 44 4. Dieät Nguyeãn choáng Xieâm thaéng lôïi. .................................................................................................. 45 5. Dieät Trònh xoaù boû ranh giôùi soâng Gianh............................................................................................. 48 6. Khaùng chieán choáng Thanh thaéng lôi................................................................................................... 50 KEÁT LUAÄN : MAÁY VAÁN ÑEÀ VEÀ CHIEÁN TRANH NOÂNG DAÂN ............................................................... 55 1. Nguyeân nhaân thaát baïi cuûa caùc phong traøo noâng daân Ñaøng Ngoaøi theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn ........................................................................................................................................................... 55 2. Tö töôûng cuûa noâng daân vaø tö töôûng cuûa caùc phong traøo noâng daân ................................................... 55 3. Chieán tranh noâng daân vaø toân giaùo ...................................................................................................... 56 4. Vai troø cuûa taàng lôùp Só phu vôùi caùc phong traøo noâng daân theá kyû XVIII ........................................... 57 5. Vaán ñeà phong kieán hoaù cuûa caùc phong traøo noâng daân theá kyû XVIII. ............................................... 58 6. Ñaëc ñieåm cuûa phong traøo Taây Sôn ..................................................................................................... 58 7. Taùc duïng, yù nghóa cuûa caùc phong traøo noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn ñoái vôùi Lòch söû Vieät Nam............................................................................................................................................. 60 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO CHÍNH ................................................................................................................. 62 Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn -3– MUÏC ÑÍCH NGHIEÂN CÖÙU, YÙ NGHÓA KHOA HOÏC CUÛA VAÁN ÑEÀ Theá kyû XVIII, cheá ñoä phong kieán Vieät Nam böôùc vaøo giai ñoaïn khuûng hoaûng suy vong moät caùch toaøn dieän. Söï toàn taïi cuûa hai theá löïc phong kieán lôùn (Leâ – Trònh ôû ñaøng Ngoaøi vaø Nguyeãn ôû ñaøng Trong) chính laø vaät caûn lôùn treân con ñöôøng phaùt trieån cuûa lòch söû daân toäc. Caùc theá löïc phong kieán naøy ngaøy caøng tha hoùa, khoâng ngöøng tranh giaønh xaâu xeù nhau ñöa ñeán nhöõng cuoäc chieán tranh lieân mieân gaây ra nhöõng toån haïi ñau thöông cho daân toäc Vieät Nam. Ñôøi soáng cuûa noâng daân heát söùc cöïc khoå vì chieán tranh, maát muøa, ñoùi keùm, vì naïn tham quan oâ laïi, vì gaùnh naëng thueá khoaù… Khoâng coøn con ñöôøng naøo khaùc, hoï buoäc phaûi ñöùng leân ñaáu tranh ñeå töï giaûi phoùng cho mình. Trong suoát theá kyû naøy, haøng traêm cuoäc khôûi nghóa noâng daân ñaõ buøng noå khaép ñaøng Ngoaøi laãn ñaøng Trong taïo thaønh moät cuoäc chieán tranh noâng daân roäng lôùn, quyeát lieät laøm rung chuyeån heä thoáng thoáng trò cuûa caùc taäp ñoaøn phong kieán. Ñænh cao cuûa chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII laø phong traøo Taây Sôn vôùi nhöõng coáng hieán vó ñaïi trong lòch söû phaùt trieån cuûa daân toäc. Theá kyû XVIII vôùi nhöõng bieán coá lôùn lao nhö vaäy ñaõ ñöôïc meänh danh laø “Theá kyû noâng daân khôûi nghóa”. Nghieân cöùu veà vaán ñeà naøy khoâng nhöõng laøm roõ moät theá kyû ñaáu tranh cuûa giai caáp noâng daân choáng laïi giai caáp ñòa chuû phong kieán maø coøn goùp phaàn laøm saùng toû söùc maïnh cuûa giai caáp naøy trong quùa trình phaùt trieån cuûa lòch söû daân toäc. Nhaát laø trong thôøi ñaïi ngaøy nay khi giai caáp noâng daân ñang cuøng vôùi caùc giai caáp khaùc trong xaõ hoäi Vieät Nam döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam gaéng söùc xaây döïng ñaát nöôùc tieán vaøo kyû nguyeân môùi, phaán ñaáu cho moät muïc tieâu “daân giaøu, nöôùc maïnh, xaõ hoäi coâng baèng, daân chuû, vaên minh”. Moân hoïc laø moät chuyeân ñeà khoa hoïc thuoäc chuyeân ngaønh Lòch söû Vieät Nam coå trung ñaïi nhaèm ñi saâu giaûi quyeát moät vaán ñeà cô baûn cuûa Lòch söû Vieät Nam theá kyû XVIII. Treân cô sôû ñoù, sinh vieân ñöôïc tieáp caän vôùi nhöõng phöông phaùp nghieân cöùu moät vaán ñeà cô baûn cuûa khoa hoïc lòch söû vaø ñöôïc trang bò nhöõng kieán thöùc chuyeân saâu thuoäc vaán ñeà naøy. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn -4– LÒCH SÖÛ VAÁN ÑEÀ Chieán tranh noâng daân laø moät hieän töôïng phoå bieán ôû Vieät Nam vaø phöông Ñoâng. Döôùi thôøi phong kieán, caùc söû gia maëc duø thöøa nhaän söï thöïc lòch söû naøy nhöng laø moät boä phaän trong giai caáp thoáng trò, neân haàu heát hoï ñaõ moâ taû caùc cuoäc ñaáu tranh cuûa noâng daân vôùi tính chaát mieät thò. Nhöõng töø thöôøng thaáy trong thö tòch coå (Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc, Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí, Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí…) laø “giaëc cöôùp”, “giaëc coû” “noåi leân nhö ong”… Hoaëc coá tình laøm sai ñi söï thöïc lòch söû cuõng nhö ghi cheùp raát môø nhaït, nhaát laø phong traøo Taây Sôn (vì phong traøo naøy laø “ñòch quoác” cuûa trieàu Nguyeãn). Do ñoù, vieäc nghieân cöùu vaán ñeà naøy töø nguoàn taøi lieäu trong thö tòch coå gaëp khoâng ít khoù khaên. Döôùi thôøi thuoäc Phaùp, vieäc nghieân cöùu veà vaán ñeà naøy maëc duø bò thöïc daân Phaùp caûn trôû quyeát lieät nhöng moät boä phaän nhöõng só phu yeâu nöôùc vaãn ít nhieàu ñeà caäp ñeán cuoäc ñaáu tranh quyeát lieät cuûa noâng daân choáng cöôøng quyeàn vaø aùp böùc nhaèm khôi daäy tinh thaàn ñaáu tranh choáng xaâm löôïc vaø beø luõ tay sai phong kieán cuûa noâng daân. Tieâu bieåu coù “Taïp chí Duy Taân”, “Vieät Nam Quoác söû khaûo” cuûa Phan Boäi Chaâu… ÔÛ mieàn Nam Vieät Nam töø naêm 1954 ñeán 1975, tình hình nghieân cöùu cuõng dieãn ra töông töï nhö thôøi thuoäc Phaùp. Nhöng ñaëc ñieåm coù khaùc ñi ñoâi chuùt khi chính quyeàn Vieät Nam Coäng hoaø ñeà cao nhaân vaät Nguyeãn Hueä nhaèm muïc ñích hoâ haøo “Baéc tieán” choáng laïi söï nghieäp caùch maïng cuûa nhaân daân ta. Trong khi ñoù, nhöõng nhaø caùch maïng vaø söû hoïc Maùcxít chaân chính ñaët vaán ñeà nghieân cöùu moät caùch khoa hoïc vaø nghieâm tuùc nhaèm phuïc vuï yeâu caàu caùch maïng cuûa daân toäc. Treân cô sôû ñoù, thaønh töïu nghieân cöùu veà vaán ñeà naøy ngaøy caøng lôùn, khoâng nhöõng phaùt ñoäng ñöôïc tinh thaàn ñaáu tranh caùch maïng cuûa noâng daân maø coøn cung caáp moät nguoàn söû lieäu phong phuù cho coâng taùc nghieân cöùu vaø giaûng daïy lòch söû. Noäi dung cô baûn cuûa hoïc phaàn laø treân cô sôû phaân tích ñaëc ñieåm tình hình xaõ hoäi Vieät Nam theá kyû XVIII vaø cung caáp nhöõng tö lieäu môùi nhaát veà dieãn bieán caùc phong traøo noâng daân theá kyû XVIII ôû caû ñaøng Trong vaø ñaøng Ngoaøi, chuyeân ñeà ñaõ ruùt ra nhöõng vaán ñeà cô baûn cuûa chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo noâng daân Taây Sôn nhö : nguyeân nhaân thaát baïi cuûa caùc phong traøo noâng daân Vieät Nam theá kyû XVIII; tö töôûng noâng daân vaø tö töôûng cuûa caùc phong traøo noâng daân; chieán tranh noâng daân vaø toân giaùo; vai troø cuûa taàng lôùp Só phu vôùi caùc phong traøo noâng daân; quaù trình phong kieán hoaù cuûa caùc phong traøo noâng daân; Ñaëc ñieåm cuûa phong traøo Taây Sôn; taùc duïng, yù nghóa cuûa caùc phong traøo noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn ñoái vôùi lòch söû Vieät Nam. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn -5– CHÖÔNG I : CHIEÁN TRANH NOÂNG DAÂN THEÁ KYÛ XVIII ÔÛ ÑAØNG NGOAØI I. ÑAËC ÑIEÅM TÌNH HÌNH ÑAØNG NGOAØI 1. Quan ñieåm cuûa F. Engels veà nhaø nöôùc Phöông Ñoâng. Khi nghieân cöùu veà caùc hình thaùi Nhaø nöôùc ôû phöông Ñoâng (chuû yeáu laø Trung Quoác vaø AÁn Ñoä), F. Engels ñaõ ruùt ra keát luaän toång quaùt: “ÔÛ ñaây, ñieàu kieän ñaàu tieân cuûa noâng nghieäp laø vieäc töôùi nöôùc nhaân taïo maø ñoù laïi laø coâng vieäc cuûa caùc coâng xaõ hoaëc cuûa caùc tænh hay cuûa chính phuû trung öông. Caùc chính phuû ôû phöông Ñoâng tröôùc kia bao giôø cuõng chæ coù 3 boä: Boä Taøi chính (vieäc cöôùp boùc ôû nöôùc mình), Boä Chieán tranh (vieäc cöôùp boùc cuûa nöôùc mình vaø nöôùc ngoaøi) vaø Boä Coâng trình coâng coäng (chaêm lo veà taùi saûn xuaát)”1. Nhö vaäy, F. Engels ñaõ neâu leân tính chaát vaø cô sôû cuûa neàn kinh teá cuûa caùc quoác gia ôû phöông Ñoâng laø noâng nghieäp. Töø ñoù oâng phaân tích nhöõng chöùc naêng quan troïng cuûa heä thoáng nhaø nöôùc ôû phöông Ñoâng laø quaûn lyù xaõ hoäi vaø toå chöùc saûn xuaát. Quaûn lyù xaõ hoäi töùc laø thöïc hieän chöùc naêng cai trò nhaân daân treân taát caû caùc maët cuûa ñôøi soáng chính trò trong nöôùc. Trong thôøi kyø phong kieán, giai caáp ñòa chuû phong kieán thoâng qua tö töôûng, leã giaùo phong kieán, luaät phaùp phong kieán ñeå thöïc hieän quyeàn löïc thoáng trò cuûa mình vôùi nhaân daân maø cô baûn laø giai caáp noâng daân. Döïa vaøo söùc maïnh cuûa quoác gia, caùc Nhaø nöôùc phong kieán lôùn thöôøng tieán haønh caùc cuoäc chieán tranh cöôùp boùc nöôùc ngoaøi ñeå taêng cöôøng ñòa vò vaø nguoàn cuûa caûi phuïc vuï cho nhu caàu höôûng thuï cuûa hoï. Toå chöùc saûn xuaát laø chöùc naêng cô baûn maø chuû yeáu laø vieäc chaêm lo ñeán vaán ñeà thuûy lôïi. F. Engels coi ñaây laø chöùc naêng chuû yeáu nhaát mang tính chaát cô sôû xaõ hoäi veà vieäc hình thaønh coäng ñoàng cö daân daãn ñeán söï ra ñôøi cuûa nhaø nöôùc ôû phöông Ñoâng. Söï khuûng hoaûng vaø suy vong cuûa nhaø nöôùc ôû phöông Ñoâng baét nguoàn töø vieäc khoâng hoaøn thaønh nhöõng chöùc naêng noùi treân. Noùi caùch khaùc, giai caáp thoáng trò khoâng coøn ñuû khaû naêng ñeå thöïc hieän nhöõng chöùc naêng ñoù vaø ñaây chính laø nguyeân nhaân cô baûn daãn ñeán nhöõng cuoäc ñaáu tranh cuûa noâng daân, coù taùc duïng thuùc ñaåy söï phaùt trieån cuûa lòch söû. 2. Söï khuûng hoaûng veà chính trò – xaõ hoäi. a. Söï thoái naùt cuûa chính quyeàn phong kieán Leâ – Trònh Sau khi cuoäc chieán tranh Nam Baéc trieàu veà cô baûn ñaõ keát thuùc (1593), chính quyeàn phong kieán Leâ – Trònh ñöôïc xaây döïng vaø hoaøn thieän töø trung öông ñeán ñòa phöông. Boä maùy quan laïi ngaøy caøng coàng keành vaø thoái naùt nhaát laø vaøo theá kyû XVIII. Ñaàu thaùng 5 naêm 1593, Trònh Tuøng cho ngöôøi veà Thanh Hoaù röôùc vua Leâ Theá Toâng ra Thaêng Long. ÔÛ trieàu ñình, ñöùng ñaàu laø vua Leâ nhöng quyeàn haønh thöïc teá laïi naèm trong tay phuû Chuùa. Naêm 1599, sau khi deïp xong veà cô baûn söï phaûn khaùng cuûa caùc taøn dö nhaø Maïc, Trònh Tuøng eùp vua Leâ phaûi phong cho 1 C. Maùc, F. Aêng Ghen, V. I. Leânin , Baøn veà caùc xaõ hoäi tieàn tö baûn, NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1975. Tr.49. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn -6– mình laøm Ñoâ Nguyeân soaùi Toång Quoác chính Thöôïng phuï Bình an vöông. Trònh Tuøng cuõng ñaët leä choïn theá töû ñeå noái nghieäp ngang vôùi nhaø vua. Moïi chöùc töôùc quan laïi ñeàu do Chuùa Trònh boå nhieäm vaø ñieàu haønh trong phuû chuùa theo cheá ñoä khoa cöû vaø baûo cöû. Ñeå thao tuùng moïi quyeàn haønh vaø taêng theâm vaây caùnh, naêm 1600, Trònh Tuøng ñaët theâm caùc chöùc quan Tham tuïng vaø Boài tuïng, beân caïnh laø caùc chöùc Chöôûng phuï söï vaø Thöï phuû söï. Ñaàu theá kyû XVIII, Chuùa Trònh ñaõ ñoåi 3 phieân cuõ (Binh, Hoä vaø Thuyû sö) thaønh 6 phieân (Binh, Coâng, Hình, Hoä, Laïi vaø Leã). Moãi phieân coù 60 ngöôøi vaø nhieàu binh lính phuïc vuï. Taát caû ñeàu taäp trung trong Vöông phuû hay Nguõ phuû , Phuû lieâu, vua Leâ chæ coøn laø buø nhìn aên loäc cuûa phuû chuùa ban phaùt vaø thaäm chí coøn bò pheá laäp. Vua Leâ chæ ñöôïc caáp 1000 xaõ laøm loäc thöôøng tieán, 500 lính tuùc veä, 7 thôùt voi, 20 thuyeàn roàng. Cheá ñoä “Vua Leâ – Chuùa Trònh” ñöôïc hình thaønh maø thöïc quyeàn naèm trong tay phuû chuùa. Vua Leâ laø buø nhìn aên loäc cuûa phuû chuùa, haàu heát ñeàu baát taøi, nhu nhöôïc coøn chuùa Trònh thì xa hoa, truî laïc. Söû cuõ ghi cheùp laïi: “Khi tuoåi ñaõ veà giaø, chuùa Trònh Cöông ñi tuaàn du khoâng coù tieát ñoä”. Naêm 1714, Trònh Cöông sai caùc hoaïn quan chia nhau ñi söûa döïng caùc chuøa ôû nuùi Ñoäc Toân vaø Taây Thieân (Thaùi Nguyeân, Vónh Phuùc), xaây döïng phuû ñeä ôû nuùi Coå Bi (Gia Laâm), ñaët teân laø phuû Kim Thaønh... Naêm 1729, maëc daàu ñeâ soâng Hoàng vôõ, muøa maøng bò ngaäp luït, Trònh Cöông vaãn huy ñoäng daân phu, quaân lính söûa gaáp haønh cung Coå Bi ñeå oâng ra ngöï laõm. Trònh Giang leân thay Trònh Cöông laïi sai phaù haønh cung Coå Bi ñeå laáy vaät lieäu söûa chöõa 2 chuøa Quyønh Laâm vaø Suøng Nghieâm, baét haøng vaïn nhaân daân caùc huyeän Ñoâng Trieàu, Chí Linh, Thuyû Ñöôøng ñaøo soâng, keùo goã, lao dòch heát söùc cöïc khoå. Trònh Giang laïi cho döïng raát nhieàu chuøa chieàn nhö: chuøa Hoà Thieân (Baéc Ninh), Höông Haûi (Haûi Döông), Hoa Long (Haø Taây) ... vaø laäp nhieàu nhaø thôø, dinh thöï cho baø con hoï ngoaïi vaø nhöõng hoaïn quan thaân caän. Trònh Giang coøn nghe lôøi boïn hoaïn quan Hoaøng Coâng Phuï khuyeân neân ñaøo ñaát ñeå laøm nhaø ôû traùnh seùt. Trònh Giang sai döïng cung Thöôøng Trì ñeå ôû khoâng daùm ra ngoaøi nöõa. Boïn hoaïn quan nhaân ñoù töï do hoaønh haønh, chuùng töï yù caùch chöùc, gieát haïi caùc trung thaàn nhö Leâ Anh Tuaán, Nguyeãn Coâng Haõng, Tröông Nhung ... Khi Trònh Doanh leân ngoâi chuùa (1740) môùi baõi boû vieäc xaây döïng vaø haïn cheá söï loäng quyeàn cuûa boïn hoaïn quan. ÔÛ ñòa phöông, heä thoáng quan laïi coøn coàng keành vaø thoái naùt hôn. Chuùa Trònh ñoåi teân caùc ñaïo thöøa tuyeân laø traán vaø cöû traán thuû hay ñoác traán ñöùng ñaàu, giuùp vieäc coù hieán ti vaø thöøa ti nhö cuõ, moãi traán ñaët theâm chöùc ñoác ñoàng phuï traùch vieäc kieän tuïng, phoøng troäm cöôùp. Chuùa Trònh laïi phaân chia 10 traán Baéc boä thaønh 4 noäi traán laø Haûi Döông, Kinh Baéc, Sôn Nam, Sôn Taây vaø 6 ngoaïi traán laø Cao Baèng, Laïng Sôn, Höng Hoaù, An Quaûng, Tuyeân Quang, Thaùi Nguyeân. Hai traán Thanh Hoaù vaø Ngheä An vaãn giöõ nhö cuõ. Heä thoáng haønh chính töø traán ñeán phuû, huyeän, thoân xaõ goàm moät boä maùy quan laïi coàng keành. Chuùa Trònh baõi boû cheá ñoä loäc ñieàn cuõ, ñaët ra cheá ñoä ban caáp xaõ daân loäc cho caùc quan, tröïc tieáp ñoå gaùnh naëng phuù dòch leân ñaàu nhaân daân. Maëc duø Chuùa Trònh vaãn caên cöù vaøo cheá ñoä khoa cöû ñeå tuyeån duïng quan laïi ñòa phöông nhöng hình thöùc naøy cuõng daàn daàn bò laïm duïng. Naïn mua baùn quan töôùc coù tieàn leä ngaøy caøng phaùt trieån. Naêm 1721, Phuû chuùa ñaët ra leä cho daân ñoåi thoùc ñeå laáy quan töôùc, caøng veà sau caøng phaùt trieån thaønh leä thöôøng. Töø naêm 1736 ñeán naêm 1740, Trònh Giang ñaõ 4 laàn quy ñònh theå leä baùn quan töôùc. Ví duï nhö daâng 1500 ñeán Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn -7– 2500 quan tieàn thì ñöôïc boå nhieäm tri phuû; daâng töø 500 ñeán 1200 quan tieàn thì ñöôïc boå nhieäm tri huyeän hoaëc ñöôïc thaêng 1 baäc. Haïng sinh ñoà 3 quan ñaày caû thieân haï. Naêm 1750, nhaø nöôùc laïi ñaët “tieàn thoâng kinh”(noäp 3 quan thì ñöôïc mieãn khaûo haïch ñeå vaøo thi Höông). Trong tröôøng thi, vieäc gian laän, mua baùn cuõng raát phoå bieán. Keát quaû laø moïi haïng ngöôøi töø noâng daân ñeán thöông nhaân, thaäm chí caû ngöôøi baùn haøng rong cuõng noäp tieàn ñeå ñi thi laøm xuaát hieän moät ñoäi nguõ quan laïi doát naùt, tham nhuõng, baát taøi ñoâng ñaûo. Ngöôøi ta coi quan tröôøng laø choán vô veùt, laøm giaøu vaø laáy vieäc laøm quan laøm phöông thöùc kinh doanh boùc loät. Teä tham oâ, hoái loä khoâng coøn laø haønh ñoäng leùn luùt, toäi loãi maø haàu nhö ñaõ trôû thaønh moät cheá ñoä coâng khai ñöôïc nhaø nöôùc thöøa nhaän. Boïn quan laïi khoâng ngöøng haïch saùch boùc loät nhaân daân, vô veùt cuûa coâng laøm giaøu cho mình. Soá hoaïn quan trong phuû chuùa ngaøy caøng ñoâng leân, coù luùc leân tôùi haøng maáy traêm teân. Boïn naøy ñöôïc chuùa Trònh öu ñaõi, tin duøng neân tha hoà öùc hieáp daân laønh, o beá caùc quan ñaïi thaàn, aùm haïi trung löông. Vaøo giöõa theá kyû XVIII, döôùi söï chæ huy cuûa Hoaøng Coâng Phuï, Ñoã Theá Giai, boïn hoaïn quan thao tuùng heát quyeàn haønh, xuùi giuïc chuùa Trònh Giang laøm nhöõng ñieàu sai traùi, toán cuûa, haïi daân. ÔÛ caáp laøng xaõ, teä tham nhuõng ngaøy caøng traàm troïng. Boïn cöôøng haøo, ñòa chuû maëc söùc haø hieáp, ñuïc khoeùt nhaân daân khoâng ai ngaên caûn ñöôïc. Tôø thoâng söùc cuûa Ngöï söû ñaøi naêm 1719 vieát: “Boïn höông ñaûng cöôøng haøo, gian xaûo nhieàu keá, bieán traù traêm ñöôøng, laáy vuõ ñoaùn laøm keá hay, laáy thoân tính laøm giaøu mình, ñeø neùn ngöôøi ngheøo khoå, khinh mieät keû ngu heøn ... laøm ñieân ñaûo phaûi traùi, thay ñoåi traéng ñen ...”, “laïi coù luõ saâu moït”, “keát ñaûng”, “töï tieän baùn ngoâi thöù trong laøng vaø caàm ñôï ruoäng coâng laáy tieàn”, “xuùi giuïc kieän tuïng”, “haõm haïi daân laønh ... baèng vu caùo aùn gieát ngöôøi” ... Chuùa Trònh ñaõ coù luùc cho pheùp daân yeát baûng “ca tuïng hoaëc cheâ bai” caùc quan ñòa phöông nhöng khoâng coù keát quaû. Heä thoáng quan laïi töø trung öông ñeán ñòa phöông coàng keành vaø thoái naùt nhö vaäy laøm cho xaõ hoäi phong kieán ñaøng Ngoaøi laâm vaøo tình traïng khoâng loái thoaùt. Ñôøi soáng cuûa nhaân daân heát söùc cöïc khoå, hoï bò baàn cuøng khoâng loái thoaùt phaûi noåi daäy ñaáu tranh choáng cöôøng quyeàn vaø aùp böùc, töï mình giaûi phoùng cho mình. b. Maâu thuaãn giai caáp vaø ñaáu tranh giai caáp Söï thoái naùt cuûa chính quyeàn phong kieán Leâ – Trònh laø nguyeân nhaân quan troïng laøm cho maâu thuaãn giai caáp phaùt trieån leân ñeán ñænh ñieåm. Maâu thuaãn thöôøng xuyeân giöõa hai doøng hoï Leâ vaø Trònh, ñaïi dieän cao nhaát cho löïc löôïng thoáng trò phong kieán ñaøng Ngoaøi, gaây ra söï chia reõ, loâi keùo beø phaùi luùc ngaám ngaàm, luùc coâng khai laøm cho tính chaát taäp quyeàn bò raïn nöùt ngay trong trieàu ñình. Ñænh cao cuûa maâu thuaãn naøy ñöôïc theå hieän trong cuoäc chính bieán cuûa toân thaát nhaø Leâ do Leâ Duy Maät caàm ñaàu. Quan laïi phong kieán töø trung öông ñeán ñòa phöông cuõng chia beø keùo caùnh khoâng ngöøng coâng kích, ñaû phaù laãn nhau ñeå tranh giaønh quyeàn lôïi. Maâu thuaãn cô baûn giöõa giai caáp ñòa chuû vôùi noâng daân phaùt trieån ñeán möùc ñoä gay gaét chöa töøng coù. Naïn chaáp chieám ruoäng ñaát cuûa giai caáp ñòa chuû phong kieán ngaøy caøng nghieâm troïng ñeán noãi naêm 1728, Chuùa Trònh Cöông phaûi keâu leân: “ruoäng ñaát rôi heát vaøo nhaø haøo phuù, coøn daân ngheøo thì khoâng coù moät mieáng ñaát caém duøi”. Boïn ñòa chuû khoâng ngöøng chaáp chieám ruoäng ñaát tö cuûa noâng daân. Ruoäng ñaát coâng Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn -8– cuûa laøng xaõ cuõng bò xaâm chieám vaø bò thu heïp daàn. Maâu thuaãn ñoái khaùng cuûa xaõ hoäi phong kieán trôû neân quyeát lieät. Naêm 1740, Trònh Doanh ñaõ phaûi ñeà ra vieäc giaûi quyeát vaán ñeà ruoäng ñaát theo cheá ñoä “quaân bình giaøu ngheøo”, “chia ñeàu thueá dòch”, nghóa laø quoác höõu hoùa taát caû ruoäng ñaát ñeå chia ñeàu cho daân caøy caáy vaø noäp toâ cho nhaø nöôùc. Caùc cuoäc chieán tranh lieân mieân heát Nam - Baéc trieàu ñeán Trònh - Nguyeãn phaân tranh caøng laøm hao toån söùc ngöôøi, söùc cuûa cuûa nhaân daân. Ñeå cung öùng cho nhöõng chi tieâu hoang phí, Nhaø nöôùc ñaõ khoâng ngöøng taêng theâm thueá khoaù. Ngoaøi nhöõng ngaïch thueá cuõ, naêm 1731, Trònh Giang ñaùnh thueá dung vaøo caû khaùch boä haønh vaø haïng taäp löu. Naêm 1740, Trònh Doanh taêng theâm thueá ruoäng moãi maãu 2 tieàn. Beân caïnh thueá ñieäu thi haønh töø naêm 1720, Nhaø nöôùc thu theâm “tieàn hoä phaân” tính theo töøng hoä. Caùc thöù thueá coâng, thöông nghieäp cuõng khoâng ngöøng taêng theâm. Thueá khoùa naëng neà ñeán noãi ngöôøi daân ngheøo quanh naêm boøn veùt cuõng khoâng theå noäp ñuû thueá. Tình traïng thieáu thueá naêm naøy doàn sang naêm khaùc trôû neân nhö laø moät gaùnh nôï khuûng khieáp, luoân luoân ñeø naëng cuoäc soáng cuûa ngöôøi noâng daân. Cuõng coù luùc, bò böùc baùch quaù, noâng daân ñaõ khaùng cöï laïi boïn xaõ tröôûng vaø quan laïi cuûa trieàu ñình ñeán ñoøi thueá. Naïn maát muøa, ñoùi keùm xaûy ra trieàn mieân, ñôøi soáng cuûa nhaân daân cô cöïc phaûi löu taùn. Nhieàu cuoäc khôûi nghóa cuûa noâng daân ñaõ noå ra, cöôùp phaù nhaø giaøu. Tieâu bieåu nhö caùc cuoäc khôûi nghóa noâng daân cuoái theá kyû XVIII cuûa Baéc vöông ôû Haûi Döông (1681), cuûa noâng daân Vónh Phuùc ôû Sôn Taây (1683)… Ñaây chính laø maøn daïo ñaàu cho phong traøo noâng daân raàm roä theá kyû XVIII. Naêm 1733, ôû vuøng traán Sôn Nam coù ngöôøi ñaõ töï xöng laø “Ñinh suaát Ñaïi vöông” hoâ haøo nhaân daân noåi daäy khôûi nghóa. Caùc daân toäc thieåu soá ôû vuøng röøng nuùi phía Baéc cuõng khoâng theå chòu ñöôïc aùch aùp böùc boùc loät cuûa chính quyeàn phong kieán Leâ – Trònh. Hoï khoâng ngöøng noåi daäy ñaáu tranh döôùi söï laõnh ñaïo cuûa caùc thoå tuø nhö cuûa ngöôøi Nuøng ôû Tuyeân Quang do Vuõ Coâng Ñöùc, Vuõ Coâng Tuaán (1669 – 1685); cuûa Ma Phuùc Lan, Ma Phuùc Dieân (1670) laõnh ñaïo. Chính saùch “öùc thöông” cuûa chính quyeàn phong kieán Leâ _ Trònh cuõng gaây neân maâu thuaãn khoâng theå ñieàu hoaø ñöôïc giöõa thôï thuû coâng vaø thöông nhaân vôùi chính quyeàn phong kieán. Hoï tham gia caùc cuoäc ñaáu tranh cuûa noâng daân hay caùc daân toäc thieåu soá. Söû cuõ ghi: “troäm cöôùp noåi leân moãi ngaøy moät nhieàu, daân gian naùo ñoäng”. Ngoaøi ra, maâu thuaãn giai caáp coøn ñöôïc theå hieän treân nhieàu maët, nhieàu hình thöùc phong phuù nhö vaên hoïc ngheä thuaät, vaên hoïc daân gian vôùi truyeän Traïng Quyønh, Traïng Lôïn, Trinh Thöû, Treâ coùc, Phaïm Taûi – Ngoïc Hoa, Thaïch Sanh … ñaõ neâu leân thöïc traïng xaõ hoäi ñoàng thôøi khaúng ñònh quyeàn con ngöôøi ñöùng leân choáng laïi söï haïn cheá, raøng buoäc cuûa leã giaùo phong kieán, söï huû baïi suy ñoài cuûa giai caáp thoáng trò vaø söï baûo thuû cuûa Nho hoïc. Nhaân daân coøn duøng nhöõng hình thöùc ñaáu tranh khaùc nhö vieát giaáy “phæ baùng thôøi chính, baøi xích höõu ty” treo daùn ôû khaép caùc ngaû ñöôøng, tung “tin ñoàn coù haïi”. Naêm 1712, Chuùa Trònh phaûi sai tòch thu nhöõng saùch noâm coå coù noäi dung choáng ñoái, caám tung “tin ñoàn coù haïi”. 3. Söï khuûng hoaûng veà kinh teá. a. Kinh teá noâng nghieäp bò sa suùt nghieâm troïng. Do söï thoái naùt cuûa chính quyeàn phong kieán Leâ – Trònh, haäu quaû cuûa chieán tranh vaø söï phaùt trieån cuûa cheá ñoä tö höõu veà ruoäng ñaát, neàn kinh teá noâng nghieäp bò sa suùt nghieâm troïng. Nhaø nöôùc khoâng coøn quan Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn -9– taâm ñeán vaán ñeà thuyû lôïi nhö tröôùc ñaây nöõa. Chính quyeàn hoï Trònh ñaõ toû ra baát löïc, khoâng laøm troøn moät chöùc naêng raát quan troïng cuûa nhaø nöôùc phong kieán taäp quyeàn laø vieäc xaây döïng vaø quaûn lyù caùc coâng trình thuyû lôïi. Caùc chöùc haø ñeâ, khuyeán noâng tuy vaãn toàn taïi nhöng laïi lôïi duïng vieäc ñaép söûa ñeâ, ñöôøng ñeå tham oâ, vô veùt cuûa coâng. Söï beâ treã veà thuyû lôïi laø nguyeân nhaân tröïc tieáp daãn ñeán tình traïng hoang hoaù ruoäng ñaát: “ÔÛ ñaây, ngöôøi ta ñaït ñöôïc söï phì nhieâu baèng phöông phaùp nhaân taïo vaø noù ñaõ laäp töùc bieán maát khi heä thoáng töôùi nöôùc suy taøn”1. Naïn luït loäi, haïn haùn xaûy ra thöôøng xuyeân ñaõ ñe doïa ñôøi soáng noâng daân. Trong thôøi gian töø 1580 ñeán 1640 coù khoaûng 14 laàn thieân tai, trong ñoù coù 6 naïn ñoùi lôùn, 6 laàn luït loäi. Naêm 1664, chuùa Trònh ban leänh quy ñònh khaùm xeùt ñeâ ñieàu, khôûi coâng söûa ñaäp cho caùc quan chöùc ñòa phöông. Nhöng boïn quan laïi quen aên cuûa ñuùt, saùch nhieãu nhaân daân, nhieàu teân ñaõ bò giaùng chöùc vaãn laøm vieäc qua loa caåu thaû, ñeán muøa nöôùc lôùn, ñeâ laïi bò vôõ. Trong thôøi gian töø 1680 ñeán 1740, ñaõ xaûy ra 24 laàn thieân tai, trong ñoù coù 14 naïn ñoùi lôùn, 7 laàn luït loäi. Maëc daàu noâng daân vaãn khoâng quaûn ngaïi khoù khaên, töøng böôùc khaéc phuïc haäu quaû thieân tai baèng nhöõng bieän phaùp khai hoang, vôõ hoaù, ñaép ñeâ choáng luït, ngaên maën, thaâm canh … nhöng giai caáp ñòa chuû khoâng ngöøng thoân tính ruoäng ñaát, nhaø nöôùc phong kieán taêng cöôøng thueá khoaù, naïn quan laïi tham nhuõng, neân ñôøi soáng cuûa hoï heát söùc cöïc khoå. Tình traïng ñoù khoâng nhöõng uy hieáp ñôøi soáng cuûa ngöôøi noâng daân maø coøn aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán neàn kinh teá noâng nghieäp. Naêm 1730, Buøi Só Tieâm ñieàu traàn: “Ngöôøi caøy ruoäng aáy (ruoäng tö, taïm chia cho noâng daân khoâng coù ñaát) chieáu soá thoùc thu ñöôïc, laáy ra 1/10 ñeå noäp thueá, coøn bao nhieâu chia ñoâi, moät nöûa ñem noäp cho ngöôøi chuû cuõ”. Ngöôøi caøy ruoäng coâng coøn phaûi ñoùng goùp nhieàu hôn nöõa, theo quy ñònh laø: haïng 1 ñoùng 1 quan/ maãu trong ñoù 2/3 laø thoùc, haïng 2 ñoùng 8 tieàn/ maãu trong ñoù 1/2 laø thoùc, haïng 3 ñoùng 6 tieàn/ maãu trong ñoù 1/3 laø thoùc. Tình hình treân ñaây, laøm cho cuoäc soáng ngöôøi noâng daân voâ cuøng khoán khoå. Cheá ñoä boùc loät phong kieán vaø söï uy hieáp cuûa thieân tai laøm cho noâng daân bò doàn vaøo con ñöôøng baàn cuøng khoâng loái thoaùt, phaûi tha höông caàu thöïc rôøi xa queâ höông baûn quaùn, laøng maïc bò tieâu ñieàu, xô xaùc. Naêm 1725, ñoàng ruoäng bò boû hoang nhieàu quaù, ñeán noãi Trònh Cöông phaûi cho pheùp daân caùc xaõ laân caän ñöôïc quyeàn nhaän ruoäng ñaát boû hoang ñeå caøy caáy vaø mieãn toâ thueá trong 3naêm. Cuøng luùc aáy, Chuùa Trònh coøn phaùi 6 vieân quan ñaïi thaàn tin caäy laøm khuyeán noâng söù, chia nhau ñi veà 4 traán ôû vuøng ñoàng baèng ñeå giaûi quyeát vaán ñeà ruoäng ñaát vaø khuyeán khích nhaân daân caøy caáy. Tuy nhieân, nhöõng bieän phaùp coù tính chaát ñoái phoù aáy vaãn khoâng theå cöùu vaõn tình traïng ñình treä cuûa kinh teá noâng nghieäp. Ñôøi soáng cuûa ngöôøi noâng daân cuøng khoå, phaûi tha höông caàu thöïc vaø hoï buoäc phaûi ñöùng leân noåi daäy khôûi nghóa giaønh quyeàn ñöôïc soáng. b. Kinh teá haøng hoùa phaùt trieån vaø bò kìm haõm. Trong khi neàn kinh teá noâng nghieäp bò khuûng hoaûng sa suùt thì neàn kinh teá haøng hoaù laïi khaù phaùt trieån vaø ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïu lôùn. 1 C. Maùc, F. AÊngghen, V.I. Leânin, Baøn veà caùc xaõ hoäi tieàn tö baûn, NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi 1975, Tr 50 Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 10 – Veà thuû coâng nghieäp, ngoaøi caùc coâng xöôûng cuûa nhaø nöôùc chuyeân ngheà khai moû, ñuùc vuõ khí, ñoùng thuyeàn, laøm ñoà trang söùc, ñuùc tieàn … thì ngheà thuû coâng truyeàn thoáng cuûa nhaân daân cuõng phaùt trieån khaép caùc laøng xaõ. Chaên taèm, deät vaûi voán laø ngheà truyeàn thoáng cuûa ngöôøi phuï nöõ Vieät Nam: Gaùi thì giöõ vieäc trong nhaø Khi vaøo canh cöûi, khi ra theâu thuøa Caùc laøng ngheà truyeàn thoáng tröôùc ñaây ôû Haø Taây nhö Yeân Thaùi, Böôûi, Trích Saøi, Truùc Baïch, Nghi Taøm, Thaønh Coâng … nay caøng noåi tieáng hôn. Rieâng ngheà laøm ñoà goám, luùc baáy giôø ôû ñaøng Ngoaøi ñaõ coù nhieàu trung taâm noåi tieáng nhö Baùt Traøng (Gia Laâm, Haø Noäi), Thoå Haø (Baéc Ninh), Höông Canh (Vónh Phuùc), Vaân Ñình (Haø Taây), Haøm Roàng (Thanh Hoùa)... Caùc ngheà laøm ñöôøng, laøm giaáy, reøn saét, laøm chieáu, laøm noùn cuõng raát phaùt trieån khaép moïi nôi. ÔÛ mieàn nuùi, ngheà khai moû cuõng raát phaùt trieån, nhaát laø khai moû ñoàng. Caùc traán Höng Hoaù, Tuyeân Quang, Thaùi Nguyeân, Laïng Sôn laø nôi taäp trung nhieàu moû vaø cuõng laø khu vöïc khai moû phaùt trieån nhaát. ÔÛ ñaây, ngoaøi caùc moû do nhaân daân ñòa phöông töï toå chöùc theo loái caù theå hay do caùc thoå tuø ñöùng ra quaûn lónh, coøn coù moät soá moû do thöông nhaân Hoa kieàu kinh doanh. Hình thöùc toå chöùc saûn xuaát ñaõ coù böôùc phaùt trieån raát ñaùng keå. Trong moãi ngheà ñeàu coù toå chöùc phöôøng hoäi vaø trình ñoä chuyeân moân hoaù cao, saûn phaåm laøm ra cung caáp cho thò tröôøng trong nöôùc vaø xuaát khaåu coù giaù trò. Nhieàu laøng ngheà coå truyeàn laáy saûn xuaát thuû coâng nghieäp laøm nguoàn sinh soáng chính: Chieáu Nga Sôn, gaïch Baùt Traøng Vaûi tô Nam Ñònh, luïa vaøng Haø Ñoâng Veà thöông nghieäp, maïng löôùi thò tröôøng noäi ñòa khaù daøy ñaëc. Chôï buùa moïc leân khaép nôi theo quy moâ töø chôï laøng ñeán chôï huyeän (chôï phieân), chôï chuøa, chôï phuû. Moãi huyeän thöôøng coù töø 14 ñeán 22 chôï thöôøng xuyeân hoaït ñoäng. caû ñaøng Ngoaøi coù 8 chôï lôùn phaûi noäp thueá cho nhaø nöôùc. Haøng hoaù thöôøng laø noâng saûn, saûn phaåm thuû coâng qua laïi giöõa caùc laøng, töø mieàn xuoâi ñeán mieàn nuùi, töø thaønh thò ñeán thoân queâ. Thöông nhaân qua laïi nhö maéc cöûi. Nhieàu laøng buoân ñöôïc hình thaønh nhö Ña Ngöu (Höng Yeân), Baùo Ñaùp (Nam Ñònh), Phuø Löu (Baéc Ninh), Ñan Loan (Haûi Döông) … Ñaëc bieät laø söï saàm uaát cuûa caùc thaønh thò. Thaønh thò vöøa laø trung taâm chính trò, vaên hoaù vöøa laø trung taâm kinh teá. Tieâu bieåu laø Thaêng Long, phoá Hieán coù haøng ngaøn phöôøng hoäi vôùi quy moâ ngaøy caøng môû roäng taïo neân söï phaân coâng lao ñoäng lôùn. Thaønh thò trôû thaønh nôi coù söùc thu huùt lôùn taïo neân caùc luoàng di cö töø noâng thoân. Phaàn lôùn cö daân buoân baùn ôû Thaêng Long ñeàu coù goác töø caùc traán Haûi Döông, Sôn Taây, Sôn Nam, Kinh Baéc (thò daân ôû Haøng Ñaøo - Thaêng Long phaàn lôùn coù nguoàn goác töø laøng Ñan Loan – Haûi Döông; ôû Haøng Ñoàng töø laøng Caàu Noâm – Baéc Ninh, ôû Haøng Baùt töø laøng goám Baùt Traøng …). Tuy nhieân, söï nhoän nhòp cuûa caùc thaønh thò phuï thuoäc raát lôùn vaøo tính chaát chính trò, noù laäp töùc bò luïi taøn khi trò sôû cuûa chính quyeàn phong kieán chuyeån ñi ñeán nôi khaùc (tröôøng hôïp phoá Hieán – Höng Yeân). Vieäc buoân baùn vôùi thöông nhaân nöôùc ngoaøi phaùt trieån ngaøy caøng raàm roä. Beân caïnh nhöõng ñoái taùc quen thuoäc ngaøy caøng ñoâng ñaûo nhö thöông nhaân ngöôøi Hoa, Inñoâneâxia, Thaùi, AÁn Ñoä, Araäp …, caùc thuyeàn buoân Nhaät Baûn, Boà Ñaøo Nha, Haø Lan, Phaùp, Anh … cuõng taáp naäp ra vaøo caùc thöông caûng nöôùc ta. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 11 – Söï phaùt trieån cuûa thöông nghieäp vaø thuû coâng nghieäp ôû ñaøng Ngoaøi naèm trong quy luaät phaùt trieån cuûa kinh teá haøng hoaù phöông Ñoâng noùi chung. Quan heä tieàn teä phaùt trieån len loûi vaøo moïi lónh vöïc cuûa cuoäc soáng vaø phaù vôõ nhöõng chuaån möïc ñaïo ñöùc phong kieán. Tuy nhieân, do söï khuûng hoaûng, thoái naùt cuûa cheá ñoä phong kieán Vieät Nam ñöông thôøi, tính baûo thuû trì treä cuûa tö töôûng “Só noâng vi baûn, coâng thöông ñaùng khinh” maø loaïi hình kinh teá naøy bò kieàm cheá maïnh meõ vaøo nöûa sau cuûa theá kyû XVIII. Chính quyeàn phong kieán thi haønh nhöõng chính saùch “öùc thöông” coå truyeàn nhö thueá khoaù, töôùc boû quyeàn lôïi cuûa thöông nhaân voán gaén chaët vaøo laøng, nöôùc. Nhaän xeùt veà caùc thöù thueá ñoù, Phan Huy Chuù vieát: “Vì söï tröng thu quaù möùc, vaät löïc kieät khoâng theå noäp noåi ñeán noãi ngöôøi ta phaûi baàn cuøng maø phaûi boû ngheà nghieäp. Coù ngöôøi vì thueá sôn soáng maø phaûi chaët caây sôn, coù ngöôøi vì thueá vaûi luïa maø phaûi phaù khung cöûi. Cuõng coù keû vì phaûi noäp thueá caây maø phaûi boû rìu buùa, vì phaûi baét caù toâm maø xeù löôùi chaøi, vì phaûi noäp maät mía maø khoâng troàng mía nöõa, vì phaûi noäp boâng cheø maø boû hoang vöôøn töôïc. Laøng xoùm naùo ñoäng ...”1 Ñieàu naøy daãn ñeán heä quaû xaõ hoäi laø maâu thuaãn giöõa thöông nhaân vaø thôï thuû coâng vôùi chính quyeàn phong kieán ngaøy caøng gay gaét. Ñoøi hoûi cuûa xaõ hoäi Vieät Nam laø xoaù boû caûn trôû ñeå phaùt trieån. Tuy nhieân, boä phaän naøy chöa ñuû söùc ñeå taïo ra nhaân toá lôùn ñeå giaûi ñaùp cho xaõ hoäi Vieät Nam luùc ñoù maø giai caáp noâng daân vaãn laø löïc löôïng ñoâng ñaûo nhaát. 4. Noâng daân Vieät Nam vaø neàn kinh teá tieåu noâng. a. Caûnh quan cuûa neàn kinh teá noâng nghieäp luùa nöôùc Vieät Nam naèm ôû khu vöïc “chaâu AÙ gioù muøa”, ñòa hình phöùc taïp goàm röøng nuùi, trung du vaø ñoàng baèng chaâu thoå. Ñaëc ñieåm kinh teá chuû ñaïo cuûa cö daân noâng nghieäp laø canh taùc caây luùa nöôùc. Neàn saûn xuaát döïa theo muøa vuï veà cô baûn laø saûn xuaát luùa nöôùc vaøthaâm canh hoa maøu. Yeâu caàu lôùn nhaát cuûa caây luùa nöôùc chính laø nöôùc: “ Nhaát nöôùc, nhì phaân, tam caàn, töù gioáng”. Do ñoù, noâng daân Vieät Nam töø ñôøi naøy sang ñôøi khaùc phaûi khoâng ngöøng thöïc hieän yeâu caàu ñoàng baèng hoaù caûnh quan ñeå taïo ra moät maët baèng tuyeät ñoái cho caây luùa nöôùc. Töø yeâu caàu ñoù, ôû vuøng röøng nuùi vaø trung du, nhöõng maûnh ruoäng baäc thang noái ñuoâi nhau chaïy treân caùc söôøn ñoài; ôû vuøng ñoàng baèng chaâu thoå vôùi nhöõng goø ñoài vaø oâ truõng ñöôïc ngaên thaønh nhöõng thöûa ruoäng lieàn bôø vaø nhöõng möông raïch chaèng chòt caét ngang. Chính nhöõng thöûa ruoäng aáy ñaõ khaéc phuïc ñöôïc tình traïng khoâng baèng phaúng cuûa ñòa hình phöùc taïp. Tuy nhieân, noù laïi taïo ra yeáu toá manh muùn, ngaên caùch, chia reõ thöôøng thaáy trong noâng thoân Vieät Nam. Kinh teá luùa nöôùc laø chuû ñaïo trong neàn kinh teá noâng nghieäp cuõng ñoøi hoûi coù söï boå sung thích hôïp. Moâ hình kinh teá Ruoäng – Vöôøn – Ao – Chuoàng ñöôïc thieát laäp laáy kinh teá ruoäng laø chính, caùc yeáu toá coøn laïi ñoùng vai troø hoã trôï, boå sung. Caûnh quan sinh thaùi cuûa caây luùa nöôùc ñöôïc thu nhoû ôû hai cuïm chính. Thöù nhaát laø ruoäng nöôùc troàng luùa coù hoa maøu thaâm canh chuû yeáu vaøo muøa khoâ. Thöù hai laø thoå cö vôùi vieäc ñaøo ao vöôït thoå vöøa laøm neàn nhaø, vöøa ñeå laøm vöôøn vaø taïo ao. Vöôøn laø kinh teá trung du vôùi caùc loaïi caây aên quaû, caùc loaïi rau, hoa, vaø thaäm chí laø caây hoa maøu nhaèm boå sung thu nhaäp cho ngöôøi noâng daân. Ao laø nôi cung caáp nöôùc cho sinh hoaït gia ñình, ñoàng thôøi laø nôi cung caáp nguoàn thöïc phaåm (rau, caù …) vaø nhaát laø 1 Phan Huy Chuù, Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí, NXB Söû hoïc Haø Noäi 1961, TIII, Trang 80. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 12 – rau cho chaên nuoâi. Chuoàng chuû yeáu ñeå cung caáp nguoàn phaân boùn cho ruoäng ñoàng vaø moät phaàn thu nhaäp cho gia ñình noâng daân. Töø yeâu caàu ñoù, caây luùa nöôùc chi phoái toaøn boä ñôøi soáng kinh teá ngöôøi noâng daân vaø quy ñònh baûn saéc vaên hoaù cuûa hoï. Vaên hoaù vaät chaát vôùi neáp nhaø maø chaát lieäu thöôøng thaáy nhö nhaø tranh maø vaùch ñaát ñöôïc laøm baèng rôm troän buøn ao, goác luùa duøng ñeå laøm chaát ñoát hay lôïp maùi nhaø, reã luùa duøng laøm phaân boùn … Vaên hoaù tinh thaàn vôùi nhöõng leã hoäi caàu möa, ra muøa, cuùng côm môùi, hay gaén vôùi chu kyø cuûa caây luùa … Chính vieäc taïo ra caûnh quan sinh thaùi cuûa caây luùa nöôùc cuõng laø coäi nguoàn cuûa söï gaén keát tình laøng nghóa xoùm cuûa noâng daân Vieät Nam. Söï gaén boù maùu thòt aáy níu keùo ngöôøi noâng daân ngaøn ñôøi khoâng xa rôøi maûnh ñaát maø caùc theá heä cha oâng hoï ñaõ goùp coâng söùc taïo neân nhöng cuõng laøm cho taàm maét hoï haïn cheá vaø tö töôûng heïp hoøi aên saâu vaøo neáp nghó. Maëc daàu vaäy, khoâng gian laøng xaõ ñaõ khoâng ñuû söùc ñeå níu keùo ngöôøi noâng daân Vieät Nam. Söï boùc loät cuûa giai caáp thoáng trò phong kieán ñaõ laøm cho ñôøi soáng cuûa hoï ngaøy caøng cöïc khoå, phaûi tha höông kieám soáng vaø khi khoâng coøn con ñöôøng naøo khaùc thì buoäc hoï phaûi noåi daäy ñaáu tranh. b. Vaán ñeà phaù saûn cuûa noâng daân Vieät Nam theá kyû XVIII Söï khuûng hoaûng cuûa cheá ñoä phong kieán Vieät Nam keùo daøi haøng theá kyû ñaõ daãn ñeán haäu quaû to lôùn laø söï phaù saûn haøng loaït treân quy moâ lôùn vaø keùo daøi cuûa noâng daân. Beân caïnh söï boùc loät, nhuõng nhieãu, haïch saùch cuûa boïn quan laïi, ñòa chuû phong kieán laø naïn luït loäi, maát muøa lieân tieáp xaûy ra. Söû cuõ ghi laïi caùc naêm xaûy ra naïn ñoùi lôùn 1690, 1694, 1695, 1702, 1703, 1708, 1711, 1713, 1721, 1727, 1728, 1729 … “moät ñaáu luùa nhoû giaù ñeán 1 tieàn, daân gian phaûi aên voû caây, rau coû, laù caây, thaây cheát ñoùi ñaày ñöôøng, thoân xoùm trôû neân tieâu ñieàu”1. Naêm 1726, 1727, nhaân daân Thanh, Ngheä laâm vaøo moät naïn ñoùi lôùn vaø sang ñaàu naêm 1728, naïn ñoùi lôùn lan traøn khaép boán traán ñaøng Ngoaøi. Naêm 1730, ñeâ soâng Hoàng ôû Maïn Truø (Höng Yeân) vôõ, luït lôùn xaûy ra laøm cho 527 laøng xaõ bò phieâu taùn. Vaøo 2 naêm 1740, 1741, naïn ñoùi lôùn xaûy ra ôû khaép caùc traán ñoàng baèng, naëng nhaát ôû Haûi Döông laøm cho 3691 laøng haàu nhö khoâng coøn ngöôøi sinh soáng. Söû cuõ cheùp: “Daân boû caû caøy caáy. Thoùc luùa daønh duïm trong xoùm laøng ñeàu heát saïch, duy coù Sôn Nam hôi khaù. Daân löu vong boàng beá, daét díu nhau ñi kieám aên ñaày ñöôøng, giaù gaïo cao voït, 100 ñoàng tieàn khoâng ñoåi ñöôïc böõa aên. Daân phaàn nhieàu soáng nhôø rau coû, ñeán aên caû chuoät raén. Ngöôøi cheát ñoùi ngoån ngang, ngöôøi soáng soùt khoâng coøn moät phaàn möôøi. Laøng naøo coù tieáng laø truø maät cuõng chæ coøn ñoä naêm, ba hoä maø thoâi”2. Rieâng ôû traán Sôn Nam, Ngheä An tuy coù “hôi ñöôïc muøa” nhöng bò Nhaø nöôùc tröng thu, vô veùt luùa gaïo neân nhaân daân cuõng bò ñoùi khoå. Ñeán noãi coù nôi moät maãu ruoäng chæ ñoåi ñöôïc coù moät caùi baùnh, coù ngöôøi tieàn cuûa ñaày nhaø maø vaãn bò cheát ñoùi. ÔÛ traán Haûi Döông: “Ruoäng ñaát ñaõ haàu thaønh ra röøng raäm, nhöõng gioáng choù, lôïn loøi sinh tuï ñaày caû ngoaøi ñoàng. Nhöõng ngöôøi daân soáng soùt phaûi ñi boùc voû caây, baét chuoät ñoàng maø aên”3. Naêm 1737, ôû traán Sôn Taây bò ñoùi vaø dòch, soá ngöôøi soáng soùt chæ coøn 1,2 phaàn 10. ÔÛ Cao Baèng, naêm 1 Leâ Cao laõng, Lòch trieàu taïp kyû, q.2 2 Khaâm ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc, NXB KHXH, Haø Noäi 1995, trang 1756. 3 Phaïm Ñình Hoå, Vuõ trung tuyø buùt, baûn dòch cuûa NXB Vaên Hoùa, Haø Noäi1960, trang 119. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 13 – 1754 xaûy ra moät naïn ñoùi lôùn, Nhaø nöôùc phaûi xuaát ra 300 laïng baïc ñeå phaùt chaån. ÔÛ Laïng Sôn, nhaân daân phaûi aên rau coû, cuû naâu thay côm. Nhöõng naïn ñoùi keùo daøi vaø khuûng khieáp aáy ñaõ laøm cho raát nhieàu ngöôøi bò cheát ñoùi. Rieâng ôû khu kinh thaønh, soá ngöôøi cheát ñoùi bò choân vuøi ôû beân ñöôøng raát nhieàu, ñeán noãi vaøo naêm 1722, Trònh Cöông phaûi sai laáy ñaát coâng laäp ra hai khu moä: moät ôû xaõ Hoaøng Mai roäng 14 maãu, moät ôû xaõ Dòch Voïng roïâng 17,2 maãu ñeå choân nhöõng ngöôøi cheát vì ñoùi vaø dòch beänh. Nhöõng ngöôøi may maén soáng soùt qua nhöõng naïn ñoùi, phaàn lôùn cuõng bò phaù saûn, phaûi rôøi boû xoùm laøng, ruoäng ñoàng ñi kieám aên khaép nôi taïo thaønh moät taàng lôùp noâng daân löu vong ñoâng ñaûo. Ngay töø ñaàu theá kyû XVIII, tình traïng noâng daân löu vong ñaõ khaù ñoâng ñaûo. Naêm 1707, Chuùa Trònh Caên ñaõ phaûi mieãn phuù dòch trong 5 naêm cho daân löu vong ñeå vaän ñoäng hoï trôû veà saûn xuaát. Naêm 1737, Nhaø nöôùc phaùi 12 vieân ñaïi thaàn laøm chieâu taäp söù cuøng moät luùc ñi veà caùc ñòa phöông chieâu taäp daân löu taùn veà laøm aên nhöng khoâng coù keát quaû. Thaùng 11 naêm 1741, Trònh Doanh sai Nguyeãn Quyù Caûnh, Vuõ Coâng Teá laøm chieâu phuû söù ñi chieâu moä daân löu taùn ñeå phuïc hoaù ruoäng ñoàng. Hoï nhaân ñoù baùo veà: soá laøng xaõ bò phieâu taùn hoaøn toaøn laø 1730 laøng, soá laøng xaõ chæ coøn raát ít ngöôøi soáng soùt laø 1961 laøng töùc laø hôn 1/3 toång soá laøng xaõ ñaøng Ngoaøi. Vaøo khoaûng nöûa sau theá kyû XVIII, trong moät baûn ñieàu traàn göûi leân Chuùa Trònh Saâm, Ngoâ Thì Só cho bieát: ôû 4 traán ñoàng baèng coù 1076/9668 xaõ phieâu taùn, ôû traán Thanh Hoaù coù 297/1393 xaõ phieâu taùn, ôû traán Ngheä An coù 115/706 xaõ phieâu taùn. Laøng xoùm ñieâu taøn, kinh teá tieåu noâng bò suy suïp nghieâm troïng, söùc saûn xuaát bò taøn phaù. Noâng daân phaàn lôùn cheát ñoùi hoaëc löu taùn, tha phöông caàu thöïc. Soá noâng daân phieâu taùn voán laø löïc löôïng saûn xuaát chuû yeáu trong noâng nghieäp bò cheá ñoä boùc loät phong kieán taøn baïo xoâ ñaåy ra khoûi quaù trình saûn xuaát. Ñieàu naøy coù taùc duïng ngöôïc trôû laïi söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi vaø söùc saûn xuaát. Neàn saûn xuaát bò phaù hoaïi trong khi ñoù, kinh teá ñòa chuû ñöôïc cuûng coá, noâng daân bò taùch rôøi khoûi tö lieäu saûn xuaát nhöng khoâng theå trôû thaønh ngöôøi laøm thueâ baùn söùc lao ñoäng. Vaøi yù kieán cho raèng söï phaù saûn cuûa noâng daân Vieät Nam theá kyû XVIII chính laø ñieàu kieän cho söï ra ñôøi cuûa chuû nghóa tö baûn. Hoï caên cöù vaøo lyù luaän cuûa V.I. Leânin veà söï phaùt trieån cuûa chuû nghóa tö baûn ôû nöôùc Nga. Quan ñieåm naøy raäp khuoân maùy moùc laø hoaøn toaøn sai veà caû lyù thuyeát vaø thöïc tieãn. Söï phaù saûn cuûa noâng daân Vieät Nam theá kyû XVIII thöïc chaát laø bieåu hieän cuûa söï tan raõ keát caáu coå truyeàn cuûa laøng Vieät vaø chöùng toû raèng cô caáu laøng xaõ khoâng coøn vöõng chaéc nöõa ñeå ñaûm baûo saûn xuaát. Trong hoaøn caûnh nöôùc ta luùc baáy giôø, khi neàn kinh teá tö baûn chuû nghóa chöa thaáy xuaát hieän, thaønh thò chöa phaùt trieån, neân quaù trình baàn cuøng hoaù noâng daân khoâng coù quaù trình voâ saûn hoaù tieáp theo. Hieän töôïng baàn cuøng aáy khoâng phaûi do quaù trình tích luõy nguyeân thuyû tö baûn chuû nghóa gaây ra, maø chæ laø haäu quaû cuûa cheá ñoä boùc loät phong kieán. Soá daân löu vong chæ coøn moät con ñöôøng thoaùt duy nhaát laø baïo ñoäng ñeå tìm loái soáng. Tuy nhieân, söï tan raõ naøy chæ mang tính chaát taïm thôøi vaø ñeán moät luùc naøo ñoù, noù ñöôïc taùi laäp trôû laïi vôùi cô caáu hoaøn toaøn khoâng thay ñoåi. Ñaây chính laø tính chaát beàn vöõng, baûo löu laâu daøi cuûa coâng xaõ noâng thoân AÙ chaâu. Ví duï nhö söï taùi laäp cuûa caùc laøng xaõ voán laø ñòa baøn cuûa cuoäc khôûi nghóa Vuõ Ñình Dung laø Gia Hoaø (Ngaân Giaø – 7 laøng Caø), Baùo Ñaùp (3 laøng Hoùp) … Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 14 – c. Söï phaù huûy cuûa neàn kinh teá tieåu noâng Theo F. AÊngghen, tieåu noâng laø ngöôøi sôû höõu hoaëc ngöôøi ñi thueâ moät maûnh ruoäng ñaát maø hoï thöôøng coù theå caøy caáy cuøng vôùi gia ñình hoï. Maûnh ñaát aáy khoâng nhoû hôn soá ruoäng ñaát caàn thieát ñeå nuoâi gia ñình hoï. Hoï laø ngöôøi lao ñoäng sôû höõu nhöõng tö lieäu saûn xuaát, laø taøn dö cuûa moät phöông thöùc saûn xuaát ñaõ loãi thôøi. ÔÛ Taây AÂu, neàn kinh teá tieåu noâng chæ xuaát hieän sau khi caùc cuoäc caùch maïng tö saûn dieãn ra. Trong thôøi phong kieán, quyeàn sôû höõu ruoäng ñaát thuoäc veà giai caáp ñòa chuû phong kieán. Noâng daân voán laø noâng noâ, khoâng nhöõng leä thuoäc vaøo chuû sôû höõu ruoäng ñaát veà kinh teá maø coøn bò troùi buoäc veà thaân phaän. Cuoäc caùch maïng tö saûn Phaùp giaûi phoùng hoï vaø chia cho hoï moät khaåu phaàn ruoäng ñaát nhaát ñònh nhöng phaûi traû tieàn chuoäc (Hieán phaùp 1791 vaø 1793). Töùc laø giai caáp tö saûn ñaõ chuyeån ñoåi thaân phaän cuûa hoï thaønh ngöôøi tieåu noâng tö höõu. ÔÛ nöôùc Nga cuõng tieán haønh cuoäc caûi caùch noâng noâ vaøo naêm 1861 nhöng chæ coù moät boä phaän trôû thaønh tieåu noâng coøn laïi phaàn lôùn thaønh ngöôøi laøm thueâ, baùn söùc lao ñoäng cho giai caáp tö saûn. ÔÛ Vieät Nam vaø phöông Ñoâng (Trung Quoác, AÁn Ñoä, …), neàn kinh teá tieåu noâng xuaát hieän raát sôùm, ngay töø khi coù cheá ñoä tö höõu vaø nhaø nöôùc. Ñieàu naøy xuaát phaùt töø cheá ñoä sôû höõu ruoäng ñaát trong ñoù ruoäng ñaát coâng ñoùng vai troø chuû ñaïo. Ruoäng ñaát coâng coù nguoàn goác töø sôû höõu taäp theå cuûa caùc coâng xaõ noâng thoân. Ñeán khi nhaø nöôùc trung öông taäp quyeàn vöõng maïnh, nhaø nöôùc ñoùng vai troø laø ngöôøi sôû höõu cao nhaát veà ruoäng ñaát nhöng quyeàn chieám höõu vaø söû duïng vaãn thuoäc veà coâng xaõ noâng thoân. Thoâng qua ñoù, nhaø nöôùc thu toâ, thueá. Toâ laø hình thöùc theå hieän quyeàn sôû höõu ruoäng ñaát, thueá laø hình thöùc theå hieän chuû quyeàn cuûa nhaø nöôùc. Do ñoù, C. Maùc noùi: “ÔÛ phöông Ñoâng, toâ vaø thueá hôïp laøm moät.” YÙ thöùc baûo veä ruoäng ñaát coâng raát cao khoâng nhöõng laø nhaø nöôùc maø coøn caû noâng daân. Noù giaûi thích ñöôïc söï toàn taïi laâu daøi vaø phoå bieán cuûa ruoäng ñaát coâng ôû Baéc boä vaø Baéc Trung boä. Theo thoáng keâ naêm 1932, ôû Baéc Trung boä coøn 2300 km2 ñaát coâng gaàn baèng 1/5 toång dieän tích1. Ruoäng tö toàn taïi vaø ngaøy caøng phaùt trieån trong thôøi kyø kinh teá haøng hoaù. ÔÛ Vieät Nam, hình thöùc naøy khaù phaân taùn, manh muùn vaø khoâng ngöøng bieán ñoäng. Kinh teá haøng hoaù phaùt trieån laøm cho ruoäng ñaát trôû thaønh thöông phaåm nhöng vaãn bò nhaø nöôùc phong kieán vaø noâng daân laøng xaõ ngaên caûn quyeát lieät. Ñòa hình phöùc taïp vaø yeâu caàu maët baèng cho caây luùa nöôùc cuõng laø nguyeân nhaân laøm cho hình thöùc naøy toàn taïi manh muùn. Laøng Vieät coå truyeàn chính laø cô sôû cho söï toàn taïi cuûa neàn kinh teá tieåu noâng. Laøng xaõ vöøa laø teá baøo xaõ hoäi, vöøa laø ñôn vò toå chöùc saûn xuaát vaø laø choã döïa chaéc chaén veà tinh thaàn cuûa ngöôøi noâng daân Vieät Nam. Thoâng qua moät cô caáu toå chöùc beàn vöõng ñeå troùi buoäc ngöôøi noâng daân trong caùc moái quan heä ñan xen, choàng cheùo. Ngöôøi noâng daân Vieät Nam toå chöùc xaõ hoäi theo caùc toå chöùc phöùc taïp nhö hoï, phöôøng, hoäi, giaùp, phe vôùi caùc luaät leä mang tính quy öôùc (Höông öôùc, Toäc öôùc, Phöôøng leä …). Nhaø nöôùc cuõng vôùi tay ñeán laøng xaõ thoâng qua caùc toå chöùc haønh chính thích hôïp cho moãi thôøi kyø. Keát caáu vaên hoaù vôùi caùc loaïi hình tín ngöôõng truyeàn thoáng nhö thôø toå tieân, thôø thaønh hoaøng, Nho giaùo, phaät giaùo … vaø caùc loaïi hình leã hoäi cuõng nhö vaên ngheä daân gian. Quyeàn lôïi vaø nghóa vuï cuûa ngöôøi noâng daân Vieät Nam gaén chaët vôùi söï toàn taïi cuûa laøng xaõ. Hoï gaàn nhö chæ bieát raèng laøng – nöôùc laø hai thöïc theå xaõ hoäi toàn taïi gaén boù vôùi mình. 1 Nguyeãn Ñoång Chi: Noâng thoân Vieät nam trong lòch söû, NXB KHXH, Haø Noäi 1977, trang 47. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 15 – Laøng xaõ bò phaù huyû (phieâu taùn) thì quyeàn lôïi cuûa ngöôøi noâng daân cuõng khoâng coøn. Hieän töôïng daân nguï cö ôû Baéc boä vaø Baéc Trung boä laø moät ví duï khaù phoå bieán. Trong khi ñoù, söï phaù saûn cuûa noâng daân Vieät Nam theá kyû XVIII laïi dieãn ra treân moät quy moâ lôùn, haøng ngaøn laøng maïc bò phieâu taùn cuõng coù nghóa laø söï phaù huyû cuûa neàn kinh teá tieåu noâng. Neàn kinh teá tieåu noâng vôùi vai troø chuû ñaïo cuûa caây luùa nöôùc phuï thuoäc chaët cheõ vaøo söï phaùt trieån cuûa maøng löôùi thuyû lôïi, coâng vieäc ñoøi hoûi tính toå chöùc cao cuûa coäng ñoàng. Nhaø nöôùc phong kieán Vieät Nam theá kyû XVIII ñaõ khoâng coøn giöõ ñöôïc vai troø cuûa mình nöõa. Ñoàng ruoäng bò boû hoang, söùc saûn xuaát bò phaù hoaïi nghieâm troïng, maâu thuaãn giai caáp ñaõ trôû neân kòch lieät. Cuoái cuøng, khi khoâng coøn con ñöôøng naøo khaùc, ngöôøi noâng daân buoäc phaûi noåi daäy khôûi nghóa ñeå töï cöùu laáy mình. II. DIEÃN BIEÁN CHIEÁN TRANH NOÂNG DAÂN ÑAØNG NGOAØI THEÁ KYÛ XVIII 1. Nhöõng cuoäc khôûi nghóa noâng daân ñaàu tieân. Tröôùc thöïc traïng cuûa xaõ hoäi Vieät Nam ñaày ñen toái, noâng daân Vieät Nam ñaõ khoâng ngöøng noåi daäy ñaáu tranh choáng laïi nhaø nöôùc vaø giai caáp ñòa chuû phong kieán. Phong traøo dieãn ra lieân tuïc töø cuoái theá kyû XVII ôû nhieàu nôi khaép caùc traán ñaøng Ngoaøi. Nhöng sau caùc naïn ñoùi khuûng khieáp ñaàu theá kyû XVIII, phong traøo noâng daân khôûi nghóa ñaõ buøng leân maïnh meõ, baùo hieäu moät cao traøo ñaáu tranh cuûa noâng daân saép dieãn ra. Trong giai ñoaïn naøy, nhöõng cuoán bieân nieân söû ghi cheùp ñaày raãy nhöõng hieän töôïng nhö: “troäm cöôùp”, “giaëc giaõ”, “ñaûng nguî” noåi leân nhö ong. Ñoù thöïc chaát laø nhöõng cuoäc noåi daäy khôûi nghóa cuûa noâng daân ngheøo khoå bò caùc nhaø vieát söû phong kieán xuyeân taïc. Naêm 1715, ôû traán Sôn Taây, Kinh Baéc “troäm cöôùp, giaëc giaõ noåi leân khaép nôi”. Töø naêm 1737 thì haàu khaép ñaøng Ngoaøi “troäm cöôùp noåi leân nhö ong” ñeán noãi caùc ñòa phöông “dòch baùo khoâng kòp”. Chuùa Trònh phaûi sai caùc loä laäp ñoàn hoaû hieäu treân nuùi ñeå ngaøy ñeâm canh gaùc vaø heã coù ñoäng thì ñoát löûa leân baùo hieäu cho nhau. Naêm 1721, Chuùa Trònh tuyeån theâm binh lính ôû caùc traán. Naêm 1726, Trònh Cöông ñaët theâm chöùc traán thuû ôû caùc noäi traán ñeå tuaàn haønh caùc nôi hieåm yeáu. Naêm 1727, Nhaø nöôùc laïi ñaët theâm ngaïch moä binh ñeå taêng cöôøng theâm löïc löôïng quaân ñoäi. Naêm 1729, Trònh Cöông ñaët theâm chöùc khaùn thuû ôû xaõ ñeå baét “troäm cöôùp” vaø ñaët theâm quaân tuaàn phoøng caùc cöûa bieån hieåm yeáu, ñaët theâm sôû tuaàn saùt ôû caùc traán ñeå kieåm soaùt ngöôøi qua laïi. Nhöng taát caû boä maùy ñaøn aùp aáy vaãn khoâng ngaên ñöôïc phong traøo khôûi nghóa ñang buøng leân maïnh meõ. Muøa thu naêm 1737, ôû nuùi Tam Ñaûo traán Sôn Taây (Vónh Phuùc), nhaø sö Nguyeãn Döông Höng ñaõ phaùt ñoäng cuoäc khôûi nghóa noâng daân lôùn môû ñaàu cho cao traøo chieán tranh noâng daân ñaøng Ngoaøi. Löïc löôïng nghóa quaân leân ñeán haøng ngaøn ngöôøi, phaàn lôùn laø noâng daân ngheøo khoå, löu vong. Quaân khôûi nghóa ñaõ ñaùnh chieám ñöôïc huyeän lî vaø moät soá vuøng xung quanh. Chuùa Trònh sai ñoác ñoàng traán Sôn Nam laø Nguyeãn Baù Laân mang quaân ñeán ñaøn aùp. Maëc duø bò thaát baïi nhöng cuoäc khôûi nghóa ñaõ khuaáy ñoäng phong traøo ñaáu tranh cuûa noâng daân laøm cho chuùa Trònh phaûi haï leänh cho caùc traán Sôn Taây vaø Thanh Hoaù phaûi ngaøy ñeâm canh giöõ ñeà phoøng. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 16 – Cuøng thôøi gian naøy, ôû kinh thaønh Thaêng Long, Leâ Duy Maät cuøng vôùi moät soá hoaøng thaân, quoác thích, quan laïi noåi daäy ñònh laät ñoå chuùa Trònh nhöng vieäc khoâng thaønh phaûi chaïy vaøo Thanh Hoaù cuøng noâng daân noåi daäy khôûi nghóa haøng chuïc naêm trôøi. 2. Ñænh cao cuûa cuoäc chieán tranh noâng daân ñaøng Ngoaøi theá kyû XVIII Sau khi cuoäc khôûi nghóa Nguyeãn Döông Höng thaát baïi, phong traøo noâng daân khôûi nghóa buøng noå döõ doäi. Naêm 1739, ôû khaép caùc traán ñaøng Ngoaøi, noâng daân noåi daäy khôûi nghóa. Ñaùng chuù yù laø caùc cuoäc khôûi nghóa ôû caùc traán sau: ÔÛ traán Sôn Taây, Höng Hoaù coù cuoäc khôûi nghóa cuûa Teá (coøn goïi laø Ñoã Teá laáy caên cöù laø Sôn Döông – Tuyeân Quang) vaø Boàng (coøn goïi laø Nho Boàng xaây döïng caên cöù ôû Phöôïng Nhaõn – Baéc Giang). Nghóa quaân hoaït ñoäng raát maïnh meõ “noåi tieáng tinh quaùi, hung tôïn”. Naêm 1740, quaân Trònh ñaøn aùp, Teá vaø Boàng bò baét, moät boä töôùng cuûa Teá laø Nguyeãn Danh Phöông tieáp tuïc laõnh ñaïo nghóa quaân choáng laïi trieàu ñình Leâ – Trònh cho maõi ñeán naêm 1751. Nhieàu cuoäc khôûi nghóa cuûa noâng daân maø söû cuõ cheùp laø “ñaùm giaëc nuùi”, moãi ñaùm coù ñeán haøng traêm, haøng ngaøn ngöôøi. Ñaùng chuù yù laø cuoäc khôûi nghóa cuûa thuû lónh Töông (khoâng roõ hoï) hoaït ñoäng treân 8 naêm ÔÛ traán Haûi Döông, anh em Nguyeãn Tuyeån, Nguyeãn Cöø xaây döïng caên cöù ôû Ninh Xaù – Chí Linh, phoái hôïp vôùi Vuõ Traùc Oaùnh xaây döïng caên cöù ôû Moä Traïch – Ñöôøng An – Caåm Giaøng noåi daäy khôûi nghóa. Hoï laø nhöõng quan laïi nhoû, trí thöùc phong kieán baát maõn saâu saéc vôùi trieàu ñình, thaáu hieåu noãi khoå cuûa noâng daân maø hoaø vaøo cuoäc ñaáu tranh cuûa noâng daân. Nghóa quaân giöông cao laù côø “Ninh Daân”, xaây döïng hai ñoàn chính ôû Phao Sôn (Chí Linh) vaø Ñoã Laâm (Gia Loäc), roài tieán quaân ñaùnh caùc laøng Thích Lyù, My Thöõ. Nguyeãn Tuyeån töï xöng laø “Minh chuû”, Vuõ Traùc Oaùnh töï xöng laø “Minh coâng”. Ñaàu naêm 1740, nghóa quaân ñaùnh sang huyeän Gia Bình (huyeän Gia Löông, Baéc Ninh) gieát cheát Thoáng laõnh Baéc ñaïo Nguyeãn Troïng Uoâng ôû xaõ Bình Ngoâ roài ñaùnh xuoáng huyeän Thöôïng Phuùc, Phuù Xuyeân (Haø Taây) thuoäc traán Sôn Nam. Thaùng 6 naêm 1740, nghóa quaân ñaùnh chieám Ñöôøng An, Khoaùi Chaâu, tòch thu cuûa caûi cuûa quan laïi, ñòa chuû chia cho daân ngheøo. Nhö vaäy, ñeán cuoái naêm 1740, nghóa quaân Nguyeãn Tuyeån ñaõ laøm chuû ñöôïc moät vuøng roäng lôùn goàm phaàn lôùn traán Haûi Döông (phuû Haï Hoàng, Thöôïng Hoàng, Nam Saùch), Kinh Baéc (phuû Töø Sôn, Thuaän Thaønh) vaø moät phaàn traán Sôn Nam, ñoàng thôøi uy hieáp kinh thaønh Thaêng Long. Cuoái naêm 1740, Nguyeãn Cöø töø caên cöù Ñoã Laâm (Gia Löông, Baéc Ninh), Nguyeãn Tuyeån töø caên cöù Phao Sôn (Chí Linh) phoái hôïp chæ huy nghóa quaân tieán ñaùnh Boà Ñeà (Gia Laâm) nhöng khoâng thaønh coâng. Nghóa quaân lui veà caên cöù Ninh Xaù, Phao Sôn vaø tieáp tuïc chieán ñaáu. Sau khi ñaøn aùp ñöôïc cuoäc khôûi nghóa cuûa Vuõ Ñình Dung, Trònh Doanh quyeát ñònh chuyeån muïc tieâu ñaøn aùp ñeán traán Haûi Döông. Ñaàu naêm 1741, Trònh Doanh sai Ñaëng Ñình Luaän chæ huy môû moät traän taán coâng lôùn vaøo caên cöù cuûa nghóa quaân. Nghóa quaân toå chöùc mai phuïc ôû Ñoâng Trieàu, ñaùnh baïi vaø baét soáng Ñaëng Ñình Luaän cuøng vôùi toaøn boä töôùng taù cuûa quaân Trònh. Thaùng 3 naêm 1741, Chuùa Trònh sai Hoaøng Nghóa Baù laø Thoáng laõnh Haûi Döông mang quaân taán coâng döõ doäi vaøo caên cöù Phao Sôn. Nghóa quaân thaát baïi, bò quaân Trònh truy kích, Nguyeãn Tuyeån cheát traän. Quaân Trònh thöøa thaéng tieán ñaùnh caên cöù Gia Phuùc. Nguyeãn Cöø troán leân Laïng Sôn vaø bò baét, Vuõ Traùc Oaùnh maát Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 17 – tích. Nguyeãn Dieân chaïy vaøo Ngheä An tieáp tuïc hoaït ñoäng. Moät boä töôùng khaùc cuûa Nguyeãn Cöø laø Nguyeãn Höõu Caàu tieáp tuïc laõnh ñaïo nghóa quaân khôûi nghóa cho ñeán naêm 1751. Chính saùch ñaøn aùp phong traøo noâng daân cuûa Chuùa Trònh Tröôùc söï phaùt trieån maïnh meõ cuûa phong traøo noâng daân, Chuùa Trònh lo taêng cöôøng löïc löôïng quaân ñoäi ñeå thaúng tay ñaøn aùp phong traøo. Töø khi phong traøo khôûi nghóa môùi buøng noå, naêm 1739, Trònh Giang ñaõ toå chöùc theâm ngaïch moä binh vaø ñaët theâm ngaïch höông binh. Nhöng noâng daân ñaõ lôïi duïng danh nghóa höông binh ñeå trang bò vuõ khí, noåi daäy baïo ñoäng choáng laïi chính quyeàn, neân Trònh Giang laïi phaûi baõi boû höông binh vaø ra leänh tòch thu heát vuõ khí trong nhaân daân. Naêm 1740, Trònh Doanh laïi giaûi taùn luoân caû toå chöùc moä binh ñeå taêng cöôøng löïc löôïng quaân ñoäi thöôøng tröïc vaø laäp caùc ñoàn aûi ôû nhöõng nôi hieåm yeáu. Ñaàu naêm 1740, Trònh Doanh laïi sai tuyeån theâm binh lính môùi, cöù 3 suaát ñinh choïn moät suaát lính. Moät maët, Trònh Doanh taêng cöôøng vaø cuûng coá löïc löôïng quaân ñoäi, xaây döïng löïc löôïng öu binh Thanh Ngheä (chieám 1/3 toång soá quaân veà sau naøy trôû thaønh kieâu binh), chuù troïng phaùt trieån thuyû binh (goàm 1/5 soá quaân laø nhöõng ngöôøi bôi loäi gioûi), toå chöùc laïi löïc löôïng höông binh döôùi söï chæ huy tröïc tieáp cuûa trieàu ñình, quy ñònh laïi kyû luaät, taêng cöôøng trang bò, taêng cöôøng thu toâ thueá nhaát laø ôû mieàn nuùi vaø thöông nhaân, phaùt trieån teä mua baùn quan töôùc. Maët khaùc, Trònh Doanh laäp ra nhieàu ñoàn traïi môùi, chia caùc traán thaønh nhöõng khu vöïc quaân söï ñaët döôùi söï chæ huy cuûa moät vieân tuaàn thuû. ÔÛ caùc traán nhö Haûi Döông vaø Sôn Nam, nôi phong traøo noâng daân phaùt trieån maïnh, Trònh Doanh coøn taêng theâm quaân ñoàn truù vaø laäp nhieàu ñoàn aûi phoøng ngöï. Moãi traán goàm 4 ñoäi traán binh laø tieàn, haäu, taû, höõu, moãi ñoäi khoaûng 300 ngöôøi. Traán Sôn Nam ñöôïc chia laøm 2 laø Sôn Nam Haï vaø Sôn Nam Thöôïng. Trònh Doanh coøn baét caùc thoå tuø mieàn nuùi vaø caùc thöông nhaân noäp chì, dieâm tieâu, löu hoaøng vaø tòch thu töôïng phaät, chuoâng, khaùnh ôû chuøa ñeå ñuùc vuõ khí. Ñeå taäp trung söùc maïnh aùp ñaûo, Trònh Doanh aùp duïng chieán thuaät “beû ñuõa töøng chieác moät”: “Ninh xaù (Nguyeãn Tuyeån, Nguyeãn Cöø, Vuõ Traùc Oaùnh) chöa theå phaù ngay ñöôïc, baây giôø khoâng gì baèng tröôùc heát ñaùnh tan giaëc Ngaân Giaø (Vuõ Ñình Dung, Ñoaøn Danh Chaán, Tuù Cao) ñeå caét ñöùt söï cöùu vieän cuûa ñaûng giaëc”1. ÔÛ traán Sôn Nam, “ngöôøi xaõ Ngaân Giaø laø Baéc giöõ huyeän Nam Chaân (Nam Ñònh), ngöôøi xaõ Duõng Thuyû laø Tuù Cao giöõ huyeän Thö Trì (Thaùi Bình), ngöôøi xaõ Hoaøng Xaù laø Giaùo Ly giöõ huyeän Ñoâng Quan (Thaùi Bình)”1. Ñaùng chuù yù laø hai cuoäc khôûi nghóa lôùn laø khôûi nghóa Vuõ Ñình Dung vaø Hoaøng Coâng Chaát. Nghóa quaân Vuõ Ñình Dung xaây döïng caên cöù ôû 7 laøng Caø, 3 laøng Hoùp (nay thuoäc 2 xaõ Nam Quang, Nam Cöôøng, huyeän Nam Tröïc, tænh Nam Ñònh), lieân keát vôùi Ñoaøn Danh Chaán, Tuù Cao. Nghóa quaân raát duõng caûm, nhieàu laàn ñaùnh baïi quaân Trònh “khoâng sôï cheát, gaëp quan quaân laø vaùc dao xoâng vaøo cheùm böøa baõi” maø caùc taùc giaû Khaâm ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc cuõng phaûi thöøa nhaän. Giöõa naêm 1740, quaân Trònh do 1 Khaâm Ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc, Sñd, TXVII, trang 1707 1 Daãn theo Tröông Höõu Quyùnh, Phan Ñaïi Doaõn, Nguyeãn Caûnh Minh, Ñaïi cöông lòch söû Vieät Nam, NXB Giaùo Duïc Haø Noäi, Taäp I, trang 400. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 18 – Ñoác laõnh traán Sôn Nam laø Hoaøng Kim Traûo chæ huy tieán ñaùnh nghóa quaân ôû Chaân Ñònh. Quaân khôûi nghóa ñaõ ñaùnh baïi cuoäc taán coâng naøy vaø gieát cheát Hoaøng Kim Traûo, Nguyeãn Theá Sieâu, Traàn Danh Quaùn. Tröôùc khí theá cuûa cuoäc khôûi nghóa, Trònh Doanh vöøa leân ngoâi chuùa ñaõ phaûi huy ñoäng heát nhaân taøi, vaät löïc vaøo vieäc ñaøn aùp nghóa quaân. Thaùng 12 naêm 1740, Trònh Doanh töï mình caàm quaân chia laøm 2 ñöôøng thuyû boä ñaùnh vaøo caên cöù Ngaân Giaø. Maëc duø chieán ñaáu raát duõng caûm, nhöng do so saùnh töông quan löïc löôïng cheânh leäch neân nghóa quaân bò thaát baïi. Ñeå traû thuø nghóa quaân vaø raên ñe noâng daân khôûi nghóa, Trònh Doanh ra leänh trieät phaù hoaøn toaøn laøng Ngaân Giaø vaø ñoåi teân laø xaõ Lai Caùch. ÔÛ Thanh Hoaù, nghóa quaân Leâ Duy Maät tieáp tuïc khôûi nghóa vaø khoâng ngöøng môû roäng ra vuøng röøng nuùi traán Sôn Taây vaø Höng Hoaù. ÔÛ traán Laïng Sôn, thoå tuø Toaûn Cô laõnh ñaïo cuoäc khôûi nghóa cuûa nhaân daân caùc daân toäc ñaùnh chieám Ñoaøn Thaønh vaø gieát cheát traán thuû Ngoâ Ñình Thaïc. 3. Nhöõng cuoäc khôûi nghóa lôùn. a. Khôûi nghóa Leâ Duy Maät ( 1738 – 1770 ) Leâ Duy Maät laø moät hoaøng töû, con cuûa vua Leâ Duï Toâng. Naêm 1738, oâng cuøng moät soá hoaøng thaân, quan laïi trong trieàu ñình vua Leâ tieán haønh cuoäc ñaûo chính tieâu dieät theá löïc hoï Trònh giaønh laïi quyeàn löïc ñoäc toân cho vua Leâ, nhöng bò thaát baïi. OÂng chaïy vaøo vuøng thöôïng du Thanh Hoùa, döïa vaøo loøng oaùn giaän cuûa nhaân daân, chieâu taäp löïc löôïng, xaây döïng caên cöù choáng laïi chuùa Trònh. Töø moät cuoäc ñaáu tranh giaønh giaät quyeàn löïc trong noäi boä giai caáp thoáng trò ñaõ phaùt trieån thaønh moät cuoäc khôûi nghóa noâng daân to lôùn. Leâ Duy Maät trôû thaønh moät trong nhöõng laõnh tuï xuaát saéc nhaát cuûa phong traøo noâng daân ñaøng Ngoaøi theá kyû XVIII. Muïc tieâu cuûa Leâ Duy Maät laø muoán döïa vaøo daân ngheøo nhaèm tieâu dieät theá löïc cuûa chuùa Trònh vaø khoâi phuïc quyeàn löïc cho hoï Leâ, taïo neân söï keát hôïp moái thuø rieâng cuûa moät doøng hoï vaø moái thuø chung cuûa giai caáp noâng daân. Ñieàu naøy cuõng theå hieän maâu thuaãn xaõ hoäi gay gaét vaø tính chaát phaûn phong haïn cheá cuûa phong traøo nhöng caøng veà sau, tính chaát noâng daân khôûi nghóa caøng boäc loä roõ neùt. Töø naêm 1740, nghóa quaân thöôøng môû roäng ñòa baøn hoaït ñoäng ra caùc traán Sôn Taây, Sôn Nam, Höng Hoaù. Nghóa quaân tieán ñaùnh caùc huyeän Tieân Phong, Phuùc Loäc thuoäc traán Sôn Taây. Thaùng 10 naêm 1740, nghóa quaân tieán ñaùnh caùc huyeän Nho Quan, Gia Vieãn (Ninh Bình), phuû Thieân Quan, Mó Löông thuoäc traán Sôn Taây nhöng bò Thoáng laõnh Ñaëng Ñình Maät ñaùnh baïi phaûi ruùt chaïy leân Thaùi Nguyeân roài veà Thanh Hoaù. Töø naêm 1741 ñeán naêm 1749, Leâ Duy Maät xaây döïng caên cöù Ngoïc Laâu (thuoäc huyeän Thaïch Thaønh, Thanh Hoaù) vaø töï xöng laø Thieân nam ñeá töû. Naêm 1742, nghóa quaân töø Ngheä An tieán ñaùnh Thanh Hoaù laïi bò Ñaëng Ñình Maät ñaùnh baïi phaûi ruùt veà vuøng thöôïng du Thanh Hoaù. Töø naêm 1749 ñeán naêm 1752, Leâ Duy Maät tieán ra Sôn Taây phoái hôïp vôùi thuû lónh Töông (caên cöù Vónh Ñoàng thuoäc tænh Hoaø Bình) cuøng hoaït ñoäng gaây cho quaân Trònh nhieàu thieät haïi. Naêm 1752, Traán thuû Sôn Taây laø Ñaøm Xuaân Vöïc ñaùnh baïi nghóa quaân ôû Vónh Ñoàng (Sôn Taây) gieát haïi thuû lónh Töông. Leâ Duy Maät phaûi boû caên cöù Ngoïc Laâu chaïy leân vuøng thöôïng du Thanh Hoaù. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 19 – Töø naêm 1752 ñeán naêm 1763, nghóa quaân Leâ Duy Maät laøm chuû vuøng röøng nuùi Thanh - Ngheä, vöøa caøy ruoäng, vöøa chieán ñaáu thu huùt ñoâng ñaûo nhaân daân caùc daân toäc thieåu soá ôû ñaây tham gia. Leâ Duy Maät coøn lo giaûi quyeát moät soá vaán ñeà veà ñôøi soáng nhaân daân nhö ñaøo keânh, laäp chôï, döïng loø reøn ñuùc vuõ khí vaø noâng cuï. Thaùng 6 naêm 1763, nghóa quaân chieám phuû Traán Ninh vaø chaâu Trònh Cao. Naêm 1764, Leâ Duy Maät xaây döïng ôû ñaây caên cöù Trình Quang heát söùc kieân coá. OÂng laäp ra caùc phuû trong, ngoaøi, chia laøm 16 ñoàn, xung quanh ñaøo haøo ñaép luyõ kieân coá. Töø caên cöù Trình Quang, nghóa quaân khoáng cheá caû moät vuøng roäng lôùn goàm khu vöïc thöôïng du Thanh Hoaù, Ngheä An, Höng Hoaù. Töø naêm 1764 ñeán naêm 1769, nghóa quaân nhieàu laàn ñaùnh ra vuøng röøng nuùi Sôn Taây, Höng Hoaù vaø Ngheä An. Naêm 1767, nhaân cô hoäi Trònh Doanh cheát, nghóa quaân tieán ñaùnh 2 huyeän Höông Sôn vaø Thanh Chöông (Ngheä An) roài tieán ra Baéc. Trònh Saâm vöøa môùi leân ngoâi ñaõ phaûi cöû vieän binh ñeán môùi ñaåy lui ñöôïc nghóa quaân. Trònh Saâm cuõng laäp keá hoaïch taán coâng nghóa quaân, nghieân cöùu ñöôøng haønh quaân vaø tích tröõ löông thaûo, khí giôùi ôû Vónh Ñònh (Vinh, Ngheä An) vaø Sa Nam (Nam Ñaøn, Ngheä An). Cuoái naêm 1769, Trònh Saâm sai Buøi Theá Ñaït, Hoaøng Ñình Theå, Nguyeãn Phan chia quaân laøm 3 ñaïo töø Höng Hoaù, Thanh Hoaù vaø Ngheä An cuøng taán coâng caên cöù Trình Quang. Ñaàu naêm 1770, 3 ñaïo quaân Trònh cuøng hôïp löïc ñaùnh vaøo caên cöù Trình Quang. Leâ Duy Maät chæ huy nghóa binh heát söùc coá thuû. Quaân Trònh khoâng theå tieán leân ñöôïc. Hoaøng Nguõ Phuùc mang quaân tieáp vieän ñaõ baét meï cuûa Laïi Theá Thieàu (töôùng vaø laø con reå cuûa Leâ Duy Maät) vaø buoäc vieân töôùng naøy môû cöûa thaønh ngoaøi ñaàu haøng. Chieám ñöôïc thaønh ngoaøi, quaân Trònh bao vaây raát chaët vaø baén ñaïi baùc lieân tieáp vaøo trong thaønh. Maëc duø chieán ñaáu raát duõng caûm, nhöng theá cuøng, löïc kieät, Leâ Duy Maät cuøng thaân quyeán ñaõ phaûi töï thieâu maø cheát. Cuoäc khôûi nghóa thaát baïi. Cuoäc khôûi nghóa Leâ Duy Maät laø cuoäc ñaáu tranh keùo daøi nhaát ôû ñaøng Ngoaøi. Trong haøng chuïc naêm hoaït ñoäng, Leâ Duy Maät ñaõ bieát döïa vaøo löïc löôïng noâng daân ngheøo ngöôøi Vieät vaø nhaân daân caùc daân toäc thieåu soá, xaây döïng ñöôïc caên cöù vöõng chaéc ôû mieàn nuùi ñeå duy trì cuoäc chieán ñaáu trong moät thôøi gian daøi. b. Khôûi nghóa Hoaøng Coâng Chaát ( 1739 – 1769 ) Töø naêm 1739, Hoaøng Coâng Chaát ñaõ taäp hôïp noâng daân ngheøo noåi daäy hoaït ñoäng ôû vuøng Sôn Nam. Nghóa quaân coù sôû tröôøng veà thuaät ñaùnh du kích “khi tan, khi hôïp”. Nhö nhaän xeùt cuûa quaän coâng Nguyeãn Ñình Hoaøn: “Giaëc ñoùng ôû trong caùc vuøng coû raäm raïp, quan quaân ñeán phía tröôùc thì chuùng laàn ra phía sau, quan quaân choïn phía taû thì chuùng chuyeån sang phía höõu”. Quaân trieàu ñình nhieàu laàn tieán coâng nhöng ñeàu thaát baïi. Nghóa quaân laøm chuû ñaát Khoaùi Chaâu (Höng Yeân). Naêm 1745, Hoaøng Coâng Kyø ñöôïc cöû laøm traán thuû Sôn Nam kieâm thoáng lónh ñaïo Ñoâng Nam, haêng haùi ñaùnh deïp nghóa quaân, bò nghóa quaân baén cheát. Baáy giôø, trieàu ñình Leâ – Trònh ñang taäp trung söùc ñaøn aùp cuoäc khôûi nghóa cuûa Nguyeãn Höõu Caàu neân Hoaøng Coâng Chaát coù ñieàu kieän môû roäng hoaït ñoäng ra caû mieàn Ñoâng, toå chöùc ñuùc tieàn duøng rieâng trong vuøng. Sau khi bò thua ôû Boà Ñeà naêm 1748, Nguyeãn Höõu Caàu thu quaân chaïy vaøo Sôn Nam phoái hôïp vôùi nghóa quaân cuûa Hoaøng Coâng Chaát ñaùnh phaù caùc huyeän Thaàn Kheâ, Thanh Quan (Thaùi Bình), bao vaây ñaïi Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 20 – baûn doanh cuûa Hoaøng Nguõ Phuùc ôû Ngöï Thieân. Quaân trieàu ñình ñeán tieáp vieän, nghóa quaân bò thua to ôû vuøng Bình Luïc (Haø Nam) phaûi phaân taùn moãi ngöôøi moãi ngaû. Naêm 1751, Hoaøng Coâng Chaát chaïy vaøo Thanh Hoaù. Bò quaân Trònh truy kích quyeát lieät, Hoaøng Coâng Chaát phaûi keùo quaân leân mieàn thöôïng du Höng Hoùa, lieân keát vôùi thuû lónh nghóa quaân ngöôøi Thaùi laø Thaønh, choáng laïi quaân Trònh. Thaùng 6 naêm 1751, thuû lónh Thaønh bò baét trong moät cuoäc tieán coâng cuûa quaân trieàu ñình, Hoaøng Coâng Chaát laïi phaûi chaïy leân chaâu Ninh Bieân (Lai Chaâu). Nhôø lieân keát chaët cheõ vôùi nhaân daân caùc toäc ngöôøi thieåu soá ôû ñaây, nghóa quaân laøm chuû caû moät vuøng roäng lôùn ôû Ñieän Bieân, Sôn La, Hoøa Bình... Ngoaøi nhieäm vuï ñaáu tranh giai caáp, nghóa quaân Hoaøng Coâng Chaát coøn phoái hôïp vôùi nhaân daân ñòa phöông ñaäp tan nhöõng cuoäc xaâm laán, cöôùp boùc cuûa phong kieán beân ngoaøi, baûo veä vöõng chaéc vuøng ñaát Taây Baéc cuûa toå quoác. Hoaøng Coâng Chaát chieám laáy thaønh Xam Möùn (Tam Vaïn) ôû phía Baéc Möôøng Thanh laøm caên cöù. Thaønh naøy do ngöôøi Laøo ñaép töø theá kyû XIII, töông truyeàn raèng trong thaønh coù 3 vaïn coái giaõ gaïo nöôùc, chöùa ñöôïc 3 vaïn quaân lính neân ñöôïc goïi laø thaønh Tam Vaïn. Töø caên cöù Tam Vaïn, nghóa quaân môû roäng hoaït ñoäng,chieám cöù ñöôïc 10 chaâu cuûa phuû Yeân Taây (goàm Lai Chaâu vaø moät phaàn Vaân Nam), kieåm soaùt ñöôïc toaøn boä Höng Hoaù vaøo ñeán Thanh Hoaù. Hoaøng Coâng Chaát coøn xaây döïng ñöôïc moät thaønh luyõ kieân coá teân laø Chieàng Leà hay coøn goïi laø thaønh Baûn Phuû (xaõ Noong Heït, Ñieän Bieân, Lai Chaâu). Thaønh roäng 80 maãu, phía ngoaøi coù haøo saâu 10 thöôùc, töôøng thaønh ñaép baèng ñaát cao khoaûng 5 thöôùc. Baáy giôø, caùc cuoäc khôûi nghóa ôû mieàn xuoâi ñaõ bò daäp taét, Trieàu ñình Leâ – Trònh coøn lo phuïc hoài kinh teá, cuûng coá laïi chính quyeàn. Hoaøng Coâng Chaát vaän ñoäng nhaân daân taêng gia saûn xuaát, choáng laïi caùc cuoäc tieán coâng cuûa quaân trieàu ñình. Cuoái naêm 1767, Hoaøng Coâng Chaát daãn quaân tieán ñaùnh chaâu Moäc (Sôn La), chaâu Maïi (Hoaø Bình) roài tieán xuoáng mieàn thöôïng du vaø trung du Thanh Hoaù. Quaân Trònh phaûi taêng vieän môùi ñaùnh lui ñöôïc nghóa quaân. Trong gaàn 20 naêm, cuoäc soáng cuûa nhaân daân vuøng nghóa quaân chieám ñoùng töông ñoái yeân tónh. Ngöôøi Thaùi coøn löu truyeàn nhöõng caâu thô: Chuùa thaät laø yeâu daân Chuùa xaây döïng baûn möôøng Moïi ngöôøi ñöôïc yeân oån laøm aên Nghe chaêng tieáng haùt cuûa cuûa Keo Chaát trong phuû, Ngaân vang khaép caùnh ñoàng Möôøng Thanh bao la. Ai ôi muoán bieát haõy xin veà coi, Ai ôi coù maét haõy troâng cho kyõ Ngöôøi Kinh cuøng ngöôøi Haùn Ngöôøi Thaùi vôùi ngöôøi Laøo, ngöôøi Xaù, Vui veû cuøng nhau, tay laøm mieäng haùt ... Naêm 1768, Hoaøng Coâng Chaát cheát, con oâng laø Hoaøng Coâng Toaûn leân thay töï xöng laø Quoác Coâng. Ñaàu naêm 1769, Chuùa Trònh Saâm cöû Hoaøng Phuøng Cô, Phaïm Ngoâ Caàu, Phan Leâ Phieân, Nguyeãn Thuïc hôïp Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû