Giáo trình Sinh lý học thần kinh cấp cao và giác quan: Phần 2

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:116

Thêm vào BST

Báo xấu

9
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nối tiếp nội dung phần 1, phần 2 cuốn giáo trình "Sinh lý học thần kinh cấp cao và giác quan" trình bày các nội dung phần "Sinh lý giác quan" bao gồm: Đại cương về cơ quan cảm giác, cơ quan cảm giác thị giác, cơ quan cảm giác thính giác và cân bằng, cơ quan cảm giác xúc giác, cơ quan cảm giác khứu giác, cơ quan cảm giác vị giác. Mời các bạn cùng tham khảo.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Sinh lý học thần kinh cấp cao và giác quan: Phần 2

© B i n H l_í H Q C B I R C D u n n 229
CHÜONG 13 OAI CÜ dN C VÉ Cd QUAN CÂM GIÂC l. KHÂI NIKM C H U N G VK C ü QUAN CÂM GIÂC Câc c a q uan câm giâc là n h ü n g c a q uan dâc biêt n âm trên câc c a quan bân thé và ngoai vi cüa c a thé. Câc c a q u an càm giâc d u ac goi là câc c a quan thu cam hay thu th é (receptor). Câc giâc q u an cô càu tao bao gôm câc té bào dâ duac biêt hoâ cô câc chûc n âng chuyên trâch là thu n h â n và trà loi nhùng kich thich tù môi tru àn g bên ngoài và bên trong tâc dông vào c a thé. N h à dô mà ca thé se cô du ac n h ü n g p hàn ûng trà loi n h àm dâm bào tin h luôn thich nghi toàn ven và su thong nhà'i giüa c a th é vôi m ôi tru àn g song. N guôn gôc phât sinh cüa câc co q u a n câm giâc chü yëu là tù ngoai bi và tru n g bi trong giai doan phât trién phôi sôm cùa câ thé. C a quan câm giâc cô n h ü n g chûc nâng sinh li dâc biêt, n h à dô m à dông vât cüng n h u con nguài m ai cô th é n h â n biét d u ac câc tin hiêu tù môi truàng sông, dông thài càm n h ân d u ac su ton tai và p h ât trién cua chinh minh. C a quan câm giâc là su bât d àu cüa m ot chuôi câc q u â trinh sinh hoc phûc tap và tinh vi dâ duac thé hiên q u a n h ü n g h o a t dông b àn nâng, tâ p tin h trong quâ trinh phât trién chüng loai cüng n h u câ thé. Môi co q u an th u càm bao gôm câc dang té bào th u câm (thu thé) khâc nhau dâc trung cho câc c a q u an câm giâc nhu: thu câm ân h sâng, th u câm hoâ hoc, th u càm nh iêt dô... ngoài ra côn cô m ot sô’ vùng dâc biêt chüng câm nhân nhüng câm giâc dâc trung. Câc c a q u an thu câm cô chüc nâng là cung cap câc thông tin càm giâc vè câc ca, khôp và gân. Mot c a q uan câm giâc dién h in h th u à n g cô ba bô p h â n chinh bao gôm: Bô phân ngoai biên: Bô p h â n này gôm cô n h üng tê' bào câm giâc chuyên biêt vài tùng loai kich thich khâc n h au cüa m ôi truàng, goi là câc receptor. Xung quanh câc té bào câm giâc là n h û n g càu tao cô tâc d u n g hô tra hoâc bào vê, làm cho môi c a q u a n câm giâc cô nhü n g hinh dang và càu tao khâc nhau. Vi du: ca quan câm giâc ân h sâng là m ât, c a q u an câm giâc âm thanh là tai... 230
Bô p h â n dân truyên: Bô p hân này gôm cô câc dây thàn kinh làm nhiêm vu dân truyèn thông tin tir câc te bào càm giâc vè trung uong thân kinh. Do dô duac goi là phân d ân truyèn huô n g tâm (afferen). Bô phân trung uong: Bô p h ân này là càc càu trüc ttrang irng trong hê thàn kinh trung uong, làm nhiçm vu tich hop câc thông tin truyèn vè, dông thôi phât thông tin don câc c a quan tirong irng de dâp irng lai n hù n g kich thich cüa môi trirông. 2 . THU THÉ CÀM GIÂC Thu thc câm giâc nàm trong câc c a q uan câm giâc, d u ac chuyên hoâ dé phât hiên và tiép n hân m ot vài loai kich thich. Câc c a q u a n câm giâc là bô phân dâu tiên cüa m ot quâ trinh th à n kinh p hùc tap. N h à câc c a quan câm giâc mà con nguài tiép thu d u ac moi tin hiçu tir m ôi truàng, và do dô m ài nhân thùc dtrac su ton tai cüa th é giài khâch q uan xung qu an h , cùng n h u cüa thc giài chü quan bên trong cüa chinh m inh. T h é giài vât ch àt vài th u ôc tinh p h àn ânh cüa nô, khi tâc dông vào giàc q u an së dem lai cho con nguài n h ùng càm giâc. Càm giâc là su bât dâu cüa m ot chuôi câc q u â trinh sinh hoc phùc tap và tinh vi, dem lai cho con ngtrài n h ùng hoat dông cô tinh ch àt b ân nâng, tâp tinh, tu duy trùu tuong. Dây là m ot buôc n hây vot cüa quâ trinh tien hoâ cà vè lugng và chàt, làm cho con nguài, m ot loài duy nhâ't, tâch ra khôi th é giài dông vât, song thành m ot xâ hôi riêng, cô to chùc cao và dài sông vàn m inh. Câc thu thé càm giâc bên ngoài thi p h â t hiên câc kich thich tù bên ngoài ca thé n h u câc kich thich tao m ùi, vi, h in h ânh, tiéng dông, và str cân bàng... Câc thu thé bên trong n hân kich thich bên trong c a thé. C hüng ta sê dè câp tài câc thu thé âp lue (phàn irng vài n h ù n g thay doi vè huyét âp), thu thé âp suât thàm thâu ph ât hiên n h ù n g thay doi vè th é tich m âu và thu thé hoâ hoc kiém soât pH cüa m âu. Cân cù vào khà n âng n h ân càm cô thé chia câc th u thé câm giâc à nguài th àn h 4 nhôm bao gôm: th u th é hoâ hoc, th u thé ân h sâng, thu thé ca hoc và thu thé nhiêt (bàng 13.1). Thu thé hoâ hoc phàn irng vói nhùng chàt hoâ hoc trong vùng lân cân. Bâng 13.1 cho thây vi và m ùi phu thuôc vào loai thu thé càm giâc này nhung m ot vài thu thé hoâ hoc ó câc c a quan khâc n hau lai nhay càm vói câc diêu kiçn bên trong.
Các thu thé hoá hoc kiém soát pi I m áu nàm trong các dóng m ach cành và cung dôr,g m ach chú. Neu pH m áu giâm, nhip th ó sè tàng lcn. Khi nhieu cacbonic thi p li tnàu sc täng. Thu thé dau là m ot loai thu thé hoá hoc. Cluing là các soi nhành tràn phán úng vói các hoá chát giái phóng ra tú các mñ hi ton thuong. Các thu thé dau là các thu thè phòng rigira bòi chúng cành báo chúng ta vô ngtiy hiêm có thé xáy ra. Vi du: néu không có dau ó ruót llura thi chúng ta có thé sé khóng bao già go i tro giúp y té dé tránh vó ruót thira. Báng 13.1. Mol so th u Ih en g o a i vi Loai C o qu an Thu thé cám giác Kich thích Loai thu cám cám giác cám giác Các hoá chát Thu cám thé Choi vi giác ó Các té báo vi giác Vi giác bòa tan hoá hoc li roí Biéu mô khúu Các té báo khúu Các hoá chát rh u cám thé Khúu giác giác à niérri giác bay boi hoá hoc m ac múi Các té báo hinh Thu cám thé que và hinh nón Các tia sáng lili giác Mât ánh sáng ó vong mac Các té báo có long T hu cám thé Các sóngám i'h ín h giác Tai ó co quan corti co hoc Các té báo có long Chuyén Thu cám thé i'h à n g báng Tai óóng bánkhuyen dóng co hoc quay trón Các té báo có Thu cám thé T háng báng Trong lue Tai lón¡; ó tièn dinh co hoc trong lire Thu the á nh sáng phán úng vói náng luong ánh sáng. Mát cúa chúng ta chúa các thu thé ánh sáng nhay cam vói các tia sáng và theo cách dó cung cap cho chúng ta m ot giác q uan thi giác. Kich thích cúa các thu thé ánh sáng - các té bao hinh que tao nhúng hinh ánh den tráng, trong khi kich thích cúa các thu thé ánh sáng - các té báo hinh nón tao nhúng hinh ánh m áu. 232
Thu the ca hoc dupe kich thich bôi càc lire co hoc, m ot so loai lire ray Ih iron g gûy ra âp suât. Khi chüng ta nghc, câe sông âm cô nguon gôe tir khôig khi dupe chuyén hoâ th à n h sông âp lire cô nguon gôe tir nirôc, nhüng sông iày eô the dupe eâe thu thé eo hoc phât hiên dupe à tai trong. Tuong tir vây, câe tiu thé ca hoc citng phân ûng vôi câe sông âp lire eô nguôn gôe tir nuôc khi ching ta phât hiên ra n h üng thay doi vê trong lire và chuyén dpng, qua dô giüp ching ta giir thâng bâng. N hüng thu thé này lân hrpt nâm à tiên dinh và ong bin khuyên eûa tai trong. Xüe giâc plni thuôe vào eâe thu thé âp lire, nhüng tlui hê này nhay càm vôi âp lue m an h hoâc nhe. Câe thu thé âp lire nàm à m ot vài dçng m ach phât hiçn dirpe n h ü n g thay doi trong âp suât và câe thu thé sire càig trong phôi lai phât hiên dupe mire dp phông lên eûa phôi. Câe thu thé tir c;m p hân üng vôi sire càng eûa eâe soi eo1 gân, khôp và dây châng dé giüp chûnj ta , n h ân biét dupe vi tri cüa eâe chi. T hu th é n h iê t nàm à h ypothalam us (vùng dirôi doi) và da bi kich thich > i (V n hü n g thay doi vé nhiêt dp. N hüng thu thé nhiçt phân üng khi nhiêt dp ting dupe goi là càc thu thé nông và nhüng th u thé nhiêt phân üng khi nhiçt dp gi;m dupe goi là càc th u thé lanh. Thu the khilu giâc Thu the Thu the Thu the th i n iâ r Thu the xùc giâc \ Thuthe \ Meisiner Bâu cuôi tu d dây thân k Të bào Të bào hinh qiue hinh non Il'util 13.1. M ot s ô lo n i r e c e p t o r (thu the) tro n g c à c g iâ c q u a il k h â c n h a u 233
3. CÂC HOC TH U Y ÉT VÊ CO QUAN CÂM GIÀC Câc hoc thuyét vè c a quan câm giâc truôc Pavlov dèu m ang tinh chat siêu hinh. Ta cô thé xem xét hai thuyét vè câm giâc n h u sau: 3.1. Hoc thuyét cùa M uller Dây là thuyét vè nàng luong, theo thuyét này bàn chat cüa câm giâc là không phu thuôc vào tinh chat cüa câc kich thich, m à duoc xâc dinh là n h à m ot dang nàng luong dàc trung ton tai trong câc co quan câm giâc. Dang nàng luong dâc biêt này m ang tinh chat bâm sinh. Do dô, không thé nhân biét duoc chinh xâc vè th é giôi khâch quan. 3.2. Hoc thuyét cùa Hering Hoc thuyét này bàn vè moi lien hê giùa tâm li và sinh li. Theo ông tâm li và sinh li là hai quâ trinh hoàn toàn dôc lâp vôi nhau, chûng ton tai song song và không phu thuôc vào n hau theo phuong thûc nhân qua. Do dô, dé n h ân biét vè hoat dông cüa nâo bô phàn lôn là phài dira vào câc yéu tô chü quan. 3.3. Hoc thuyét vê c o q u a n câm giâc cùa Pavlov Pavlov dâ dua ra nhûng kién thûc và hiéu biét moi vè c a quan câm giâc cüa ca thé. Theo ông c a quan càm giâc là nhûng ca quan thàn kinh cô chûc nâng phàn tich câc kich thich tù bên ngoài hay bên trong c a thé. Dô là m ot hê thông nhièu tàng phûc tap và tinh vi, nhâm dâm bâo moi liên hê th uàng xuyên giüa ca thé vôi môi truông xung quanh. Ông dâ giài thich duoc nhûng hoat dông phûc tap và tinh vi cüa nâo bô, dira vào hai c a ch ë thàn kinh c a bàn. Dô là c a ché vè duông liên hç thân kinh tam thài và co ch é hoat dông cüa câc c a quan câm giâc trong quâ trinh hoat dông thu nhân và trâ loi câc kich thich tir môi truông sông (cà bên trong và b ên ngoài c a thé). 3.4. Hoc thuyét hiên d a i vê c o q u a n câm giâc Khi nhân dirac kich thich, câc thu thé câm giâc cüa c a thé phàn irng vôi kich thich tü môi truông bâng câch sinh ra câc xung thàn kinh. Sir nhân biê't càm giâc xây ra khi câc xung thàn kinh di chuyén dén nâo bô. Quâ trinh phân tich dé 234
nhân biët càm giâc xày ra à nâo bp. N hu vây câc thu thé càm giâc là nhân to dâu tien cùa cung p h â n xa. Con nguôi chï cô thé nhân thây dugc hoat dông phân xa khi thông tin câm giâc tôt nâo duôi dang xung than kinh. Sau khi nhân dupe thông tin, nâo hop nhât thông tin này vôi câc thông tin nhân dupe tù câc thu thé khâc và cho phân ûng trâ loi kich thich. Nguyen li chü yéu cüa quâ trinh hung phân: Khi câc receptor bi kich thich sè làm xuât h içn nhùng diên th é hay xung thàn kinh, tù dô theo dây thàn kinh huông tâm xung thàn kinh này dupe truyén vè trung uong thàn kinh. Tàn so, bien dp và toc dô cûa xung thàn kinh phu thupc vào cuông dp cüa kich thich, ca q uan càm giâc, loai dây thàn kinh, chûng loai và ngay câ tinh trang sinh li cüa c a thé dông vàt. Vi du: Khi tay ta cham phài lûa, kich thich này sê m â hoâ thành xung thàn kinh truyén vè trung uong thàn kinh là tuÿ sông dé cho phân ûng trà loi ngay (hinh 13.2), hoâc sê kët hop vôi câc thông tin nhân dupe tù câc giâc quan khâc n h u mât, tai, müi,... di vè nâo, sau khi p hân tich câc thông tin két hop nâo sê cho ra câu trâ loi là rût n hanh tay ra khôi ngon lûa. Si/ng bên Si/ng trüâc SC/ng sau Ilinh 13.2. A. Cung phân xa vân dông; B cung phân xa sinh duông do bô phân thàn kinh giao càm phu trâch làm giâm nhu dông ruôt 235
Cung ph àn xa dàu gôi ITình 13.3. P h a n x a cita c o qitati cá m g ià c He than kinh ngoai bièn 'S \ \ V \ He than kinh trung lidng U luli 13.4. T han kin li tru n g iton g uà th a n k in h n g o a i bièn 36
T h u t h é c à m giâc cô th é là c à c d à u t h a n k in h t u d o h o à c h o c càc d à u c u o i t h à n kin h, t r o n g khi d ó so k h à c lai là c à c t é b à o c h n y è n h o à c ó q u a n h ç m à t th i é t vói c à c noTon. C ache n h à n biét kich thich ciia th u th é: Trén m àng sinh chat cùa m òt thu thè càm giàc có chùa càc protein thu thè phàn ung vói càc kich thich (có thè là càc kich thich dàc trung). Vi du: protein thu thé trèn m àng sinh chat cita càc thu thè hoà hoc lièn két vói m ót vài phàn tir nhàt dinh. Khi dó kich thich se làm thay dòi tinh thàm cüa m àng sinh chat nèn càc kènh ion m ó và dòng ion se di qua m àng sinh chàt, néu kich thich dù lón (tói nguóng) thì càc xung thàn kinh sè dupc hình thành và dupe lan truyèn trèn soi thàn kinh càm giàc trong hç thàn kinh ngoai bièn tói he thàn kinh trung uong (hình 13.5). Kich thich càng m anh thì tàn so cùa xung thàn kinh càng lón. Càc xung thàn kinh dén tuy song dàu tièn dupc truyèn tói nào bàng càc bó di lèn. Néu càc xung thàn kinh cuó'i cùng dù lón dé tói vó nào thì càm giàc và qua trình n h àn thiic kich thich sè xày ra. Hình 13.5. Hoal dòn g pillili xa cùa th oi ccr 237
Các thu thé câm giác chi là noi khòi dàu càc xung thàn kinh nhung chùng ta có càc giàc quan khàc n h au là do càc vùng nào khàc n h au chiù tràch nhièm phân tich và cho ta càm giàc và nhàn thùc khàc nhau. Càc xung thàn kinh bàt dàu trong dày thi giàc cuoi cùng se tói vùng thi giàc cùa vò nào, sau dó chúng ta së thâ’y các vât thé. Các xung thàn kinh xuât phàt tù dây thinh giàc cuoi cùng sè tói vùng thính giác cüa vô nào và sau dó chúng ta së nghe duac âm thanh, cùng n h u vây dôï vói cà dây khúu giác hay vi giác,... Hoat dóng chúc nàng cùa các thu thé cám giác có ÿ nghia quan trong vói càn bàng nói môi. Nëu khóng có càc càm giàc dàu vào thi chùng ta së không nhàn dugc càc thóng tin vè mói truòng trong và ngoài. Thóng tin này dem lai càc phàn xa thich hop và càc hành dóng chú dóng dé duy tri su on dinh cùa mói truông bèn trong (nói mói) cùa co1 thè. Càm giàc cùng chinh là c a ehè' bào hièu giùp co thè nhàn biét vè mói tuong tàc ghia co thè và m ói truòng bèn trong và ben ngoài nhàm thich ùng và tón tai. 4. PHÂN LOAI CÁC CO QUAN THU CÁM Trong co thé dóng vàt và nguòi có nhièu loai c a q uan càm giàc có càc dàc tinh và càch càm n hàn khàc nhau. N hùng c a quan này lai duac p h à n bó róng khàp bèn trong càc nói q uan và bèn ngoài bè m at co thè. Can cù vào vi tri, càu tao và càc dàc tinh cùng n h u càc phuong thùc th u n h à n kich thich tù mói truòng m à nguòi ta dà có thè phàn loai càc ca q uan càm giàc bàng nhièu càch khàc nhau. 4.1. Theo vi tri càu tao Có thé phàn chia thu th è thành càc loai sau: Càc thu th è (receptor) bèn trong: là càc té bào thu càm phàn bó tai càc co qu an bèn trong co thè, có nhièm vu tiép nhàn truc tiép càc kich thich ben trong tàc dóng vào càc phù tang. Cháng han, các receptor dé n h àn biét càm giàc no, dói, dau dòn,... trong he tièu hoà hoàc các receptor n h à n biét càm giàc vè àp lue có trong he tuàn hoàn, bàng quang, da dày. Càc thu the (receptor) bèn ngoài: là nhùng té bào th u càm chuyèn biét và nàm trong càc bó phàn càu tao rièng, chùng hình th àn h ncn n h ùng c a quan càm giàc. Vi du, co quan càm giác thi giàc là màt, thinh giàc là tai, khùu giàc là mui, vi giàc là luói, xùc giàc là da. 238
Câc thu the (receptor) bân t h é côn dugc goi là lie receptor: 1)6 là câc té bào thu câm hinh thành nên câc reccptor nàm sâu trong co thé (gân, khôp, ca...). N hùng te bào này cô nhiçm vu nhân biët câc kich thich càm giâc, dông theri n h ân biët câ vôi nhùng kich thich trà loi tir nhùng vi tri nhtr o gân, khôp, và co. Do vây, chüng côn dugc goi là câc tu receptor. 4.2. Theo h in h thicc thu n h â n kich thich Phân chia theo hinh thi'rc thu nhân kich thich gôm hai loai: Câc thu th é (receptor) truc tiép là nhùng receptor thu nhân câc kich thich tàc dông truc tiëp vào té bào th u câm . Châng han n hu o’ co q uan càm giâc vi giâc, xûc giâc. Câc thu th é (receptor) giân tiép là nhùng receptor thu nhân kich thich tù nhùng khoàng câch xa n h u à câc th u q uan th j giâc, thinh giâc, khùu giâc. 4.3. Theo bân c h a t cûa câc kich thich Ta cüng cô thé chia làm câc loai Câc thu th é (receptor)hoâ hoc: là nhùng receptor thu nh ân câc kich thich hoâ hoc (chem oreceptorrs) châng han: câc loai mùi vi khuc'ch tân trong không khi, câc ion, câc chat hoâ hoc... Câc thu th é (receptor) li hoc: là n h ù n g receptor tiëp n h â n câc kich thich vê vât li nhu: receptor co hoc, nhiêt dô, sông âm hoc và ân h sâng... 5. DÄC DIÉM CO BÂN TRONG 110AT DÔNG CÙA CO QUAN CÂM GIÂC Trong qu â trinh boat dông, câc co quan càm giâc cüa co thé dông vât luôn cô nhùng dàc diém nhât dinh p hù hop vôi chùc nàng sinh li cùa chùng. - Quâ trin h thtre hiên câc co c h ë dieu hoâ và dieu chinh dôi hôi co thé phài nh ân biët dugc câc thông tin bào hiêu vè su thay doi trong nôi bô co thé và môi truông xung quanh. R eccptor càm giâc (sensory receptor) chinh là câc loai të bào dàc biçt làm nhiçm vu này, n h ô cô câc receptor m à tin hiêu thông tin dù ô câc dang hoâ hoc, hay li hoc n h u âm thanh, ânh sâng, nhiçt dô và âp lue... dêu dugc bién doi thành câc tin hiêu diên th é m àng, sau dô së dugc truyèn di bàng câc xung thàn kinh vè trung trong thàn kinh de xù li và trà loi. - Su hoat dông cùa câc co quan câm giâc luôn tuân theo n h ùng tinh chat dàc trung cho môi loai c o q u a n câm giâc. 239
- Mot càm giâc dèu dupe bien doi th àn h xung càm giâc truyèn toi nâo cho ta nhân biét dirpc nô cân phâi co bon dieu kiçn theo tln'r tir sait dây. Thii nhât. Kich thich phâi cô cuông dp tôi nguông, dâp ùng dupe su nhân càm dàu tien cita mot hê thân kinh binh thuông. T hü liai. Receptor pliai bien doi dupe câc kich thich thành câc xung than kinh. Receptor là m ot co quan dàc biçt nârn à dàn m ut cùa càc noron càm giâc hoâc là m ot té bào càm giâc dàc biçt noi vôi noron. T hü ba. Sir dan truyèn xung thân kinh (càm giâc) phâi di tù receptor tôi trung irong than kinh doc theo dirông m on than kinh. Thü tu. Sir giài ma câc càm giâc nhân dupe tù câc receptor phâi dirpc thirc hiên bôi mot vùng nhât dinh cüa nâo bp. 6. NGUÔNG TUYÊT DOI VÀ NGUÔNG SA1 BIHT Câc té bào thu càm chuyên biçt vè câc chùc nàng luôn cô tinh htrng phân cao doi vôi nhùng kich thich dàc trung, quen thupc và phù hpp vôi chùc nàng dà dupe chon loe trong quâ trinh tién hoâ cüa loài. Châng ban, co quan càm giâc thi giâc cô nhùng dâc diém rât nhay càm dàc biçt vôi ânh sâng là do cô câc receptor càm nhân ânh sâng nàm trong vông mac chuyên biçt vè càm nhân này, hay n h u co quan càm giâc thinh giâc lai cô nhùng receptor càm nh ân vè âm thanh (coôc-ti), n h ô dô mà sông âm sè dirpc nhân biét à nhùng m ùc dp khâc nh au tuy thupc vào tinh chât và cuông dp cùa chûng. Tuy nhiên, câc kich thich chi cô thé dirpc câc co quan thu càm nhân biét dupe khi chûng dat tôi m ot cuông dô ngirông nhât dinh. Tuÿ theo bàn chât cüa câc kich thich tâc dông vào câc co quan thu càm tirong ung hoâc không tirong ùng m à cô câc nguông kich thich khâc nhau, nguôi ta dâ phân biçt hai loai nguông n h u sau. 6.1. N guông tuyêt doi Dupe coi là dâu hiêu quan trong dé nhân biét dupe câc yéu tô kich thich. Dô là m ue nàng lirong tôi thiéu dü dé chuyên câc té bào thu càm tù trang thâi nghï ngoi sinh li sang trang thâi hoat dông (gày hirng phân). Trong quâ trinh phât trién câ thé cüa dông vât, ngirông kich thich cüa câc té bào thu càm cô sir khâc nhau giùa câc câ thé cùng loài và trong nhùng giai doan trong dôi sông cüa chûng. T rong quâ trinh phât trién chûng loai, câc té bào thu 240
cam 6 moi c o q u a n cam giac ciing loai hay khac loai thuong co nhirng gioi han nguong kich thich dac trirng. Vi du, o mot so loai dong vat bac cao nguoi la da ghi dirge cac nguong am thanh ciia chiing (bang 13.2). Hang 13.2. N gu on g c a m n h a n d m tlin n h c u a m o t so lo d i d o n g vat Nguong tan so Loai dong N guong tan so STT Loai do n g vat s ir am th a n h (Hz) vat am th a n h (Hz) 1 N gircri 20 - 20.000 4 Ca heo 100.000 2 Cho 38.000 5 Civu 10 < 3 Meo 70.000 (i Doi 100.000 6.2. N guong sa i biet La kha nang hirng p han ciia dong vat doi voi cac kich thich khong chuycn biet ctia cac co q uan thu cam , chiing doi hoi phai co cuong do kich thich cao hon him. Mac du, cac kich thich nay thiriVng gay ra nhiing cam giac gia tao nhu, a im giac no dom dom m a t hoac cam giac ii tai khi mdt hoac tai hi tac dong co hoc m anh. 7. TUONG QUAN GIUA CUONG DO KICH TIUCH VA MUC DO CAM GlAC Cuong do kich thich va m tic do cam giac co m oi tucmg qu an pht> thuoc lan nhau, ttrong q u an nay da dirge bicu di 6n hoi cac cong thi'rc sau. - Cong thi'rc cua W eber (1831) dl K=— I: ciroiig do cua kich thich ban dau dl: cirong do cua kich thich tang len hoac giam di Dieu kien nghiem dung cho cong thi'rc W eber la: vcri cac receptor cam giac, thj giac, thinh giac trong pham vi thu nhan kich thich cua te bao thu cam . - Cong thi'rc ciia Fechner S = a x logR + b S: tri so cam giac; R: cuong do kich thich; a, b: hang so dac trung cho tiing loai receptor. 16- s in h ly hoc 241
8. SU THÎCH NGHI CÜA CO QUAN CÂM GIÀC Tai câc co quan càm giâc cô câc te bào thu càm, nhûng té bào này cô khà nàng thich nghi vôi ctràng dô kich thich. Biéu bien cûa dâc diém này là sir giàm dân mûc dô càm giàc dôi vôi càc kich thich kco dài hoàc th u àn g xuyên, m âc dù kich thich cô tôi nguông, chûng van giàm dan mire dô càm giàc. Dô chinh là sir thich nghi “quen dan" vôi câc kich thich, vi du eàe kich thich vè àm thanh, ành sâng, mùi vi, àp lue. Nhièu thirc nghiçm dà chûng m inh ràng, thôi gian tièm ;àng cûa càc phàn xa thi giâc - vàn dông và thinh giàc vàn dông cûa con n g irai dà xày ra “sir quen d a n ”, thé hiên à sir tâng dân thôi gian tièm làng cûa câc phàn xa tren néu m ot loai kich thich nào dô dièn ra lap di lâp lai nhièu làn. Truôc khi câc thu thé càm giâc khôi phât câc xung thân kinh thi chûng liéri tà n h quâ trinh tich hop tông két câc tin hiêu. Mot loai üch hop goi là sir thich tghi càm giâc (sir suy giàm trong phàn ûng vôi m ot kich thich). Vi du, khi ta dà tgùi m ot mùi la làn dàu tien chûng ta vào phông và sau dô sè không y thûc vè Tiùi dô nira. Mot sô tâc giâ cho ràng khi quâ trinh thich nghi càm giâc xày ra, ‘âc thu thé càm giâc dà dùng viêc giri xung tôi nào. N hûng tâc giâ khâc lai cho âng hê thông hoat hoâ dang lirtVi dà loc câc kich thich dang xây ra. N hô ràng hông tin càm giâc duoc truyèn tir cuông nào qua thalam us (vùng duôi dôi) tôi /ô nào bâng hê thông hoat hoâ dang luôi. Thalam us hoat dông nhir m ot nguài iiü công và chi cho câc thông tin quan trong truôc m ât di qua. Ngay khi ta dàn iâ n không ÿ thûc vè câc kich thich môi tnrông dâc hiçu, ta cô thé dôt ngôt ÿ h û c vè câc kich thich cô th é dà cô m ât trong m ôt làn nào dô. Dièu này cô thé là lo hoat dông cûa hê thông hoat hoâ dang lirai, hç thông này cô câc synap vôi ât cà câc bô càm giâc lôn di lên. Bâng phuong phâp diôn sinh li ghi lai câc diên th é hirng phàn, Adrian dà ho thày tàn sô và biên dô câc diçn th é (xung) giàm clan iheo thôi gian kich hich dù cuông dô kich thich không thay dôi. ). MÂ THÔNG TIN GIÂC QUAN I'hông tin dén câc giâc quan duoc m â hoâ thành câc xung diên, tîr dô chûng liroc dân truyèn dén câc ca quan trung irtmg, tai dây câc xung diçn duoc giâi n â cho ca th é câc càm giâc thirc. Quâ trinh này diên ra phu thuôc vào câc tham ô sau. >42
9.1. Câc th a m so C itôngdô kich thich: vói n h üng tâc n h ân kich thich dâc trung nhir ânh sàn dói vói receptor thi giâc hay âm th an h vói receptor thinh giâc, cäc recepu tuong ting có tinh hung phâ'n rät cao. Nguoc lai, vói nhüng tâc nhân kich thic không dâc trung lai dòi hôi kich thich vói cuóng dô lón hon nhièu mói có th gây ra duoc hung phâ'n. Câc yéu tô' kich thich dà có tâc dung làm thay dói tinh thâ'm cüa m àng cà receptor, tir dô làm xuâ't hiên diên hoat dông receptor. Cuóng dô diên eu receptor tï lê th u ân vói logarit cüa lue kich thich, có nghla là diên receptor c thé tong công lai duôi tâc dung cüa nhùng kich thich liên tiép. Tinh chat cüa câc tâc nhân kich thich: dông diên receptor khi lón den rn< m ûc dô nhâ't dinh (mûc dôt bien) sè làm xuâ't hiên diên hoat dông trên e Ranvie gàn nhâ't cüa soi thàn kinh càm giâc. Tù dô hung phâ'n duoc lan truyê vè trung uong thàn kinh. Tàn so xung dông truyèn trên soi thàn kinh ti lê thua vói tri so diên receptor và vói logarit cüa lue kich thich. Do dô, cô th é coi tinh châ't và cuóng dô cüa câc tâc nh ân kich thich 1 nhù n g tham so dà duoc m â hoâ dé truyèn vè trung uong thàn kinh. 9.2. Câc câch m â hoâ thông tin Sic m â hoâ câc thông tin th à n h câc xung th à n kinh: khi có kich thich tù rr truông ngoài hay trong c a thé tâc dông lên câc receptor sê làm xuâ't hiên diç 1 receptor. Tuy nhiên, chi n h ü n g kich thich dü nguông mói dü süc làm xuàt hié 1 diên hoat dông lan truyèn trên soi th àn kinh huông tâm vè trung uong thà 1 kinh. Không p h u thuôc vào b àn châ't cüa kich thich, m oi thông tin n h u ân 1 sâng, âm thanh, m ùi vi... q u a receptor dèu tró th àn h câc xung th àn kinh (n 4 hoâ) di vè nâo. Tai dây, xung th àn kinh sê duoc nào giài m â cho ta nh ân b i '1 d u ac càm giâc do kich thich dâ gây ra. S u m â hoâ qua so Iu m g câc dây thàn kinh dan truyèn: trong m ot so recept
Do môi loai kich thich cô sir khâc nhau vè tan sô và so lirpng xung trong môi loat xung nên mât m a cûa lupng thông tin phong p hü dâ phàn nào dupe phân biêt (giâi ma) truôc khi vè tôi nào bô. 10. CÂC CHÜC NÂNG CÜA CO QUAN CÂM GIÂC C a quan càm giâc cüa dông vât và nguôi cô nhü n g chüc nâng c a bàn sau. 10.1. Thu luom v à x ü li thông tin Môi co qu an càm giâc cô khâ nâng tiëp n hân câc kich thich dâc trimg hoâc không dâc trim g vôi cirông dô kich thich nhàt dinh. C hung bien doi nâng lupng cüa kich thich bon ngoài thành nâng lirpng dâc trim g cüa xung thàn kinh. Câc xung này rm n g thông tin vè hoat dông tôi câc trung tâm thàn kinh khâc nhau 10.2. Thông t n nguac chièu Câc c a qu in càm giâc bâo vè trung trong thàn kinh ket quâ cüa bat ki hoat dông phân xa nào. Chinh n h ô cô thông lin ngupc chièu này m à phàn üng trà nên chinh xâc và hoàn thiên hon. Châng han, p hân üng vân dông nào dô m uôn thuc hiên dupe chinh xâc truôc het thàn kinh trung irang phài nhân dirpe thông tin vè cirông dô, thôi gian và dia dièm xày ra sir viêc m à dièu này chî cô dupe n h ô thông tin ngupc chièu. ; 0.3. Dieu hoà câc hoat dông cûa ca th é Khâc vôi câc ca q uan khâc trong co thé, co q uan càm giâc cô nhüng chtrc nâng sinh li dâc biêt và không giô'ng n hau à m ôi giâc quan. Vî à môi loai giâc quan chüng cô khà nâng thu nhân tôt nhàt nhü n g kich thich dâc trim g cüa nô. Nguoi ta dâ p hân chüng thành câc co quan càm giâc dâc trimg. TÔM TÂT NÔI DUNG CHIÎCTNG 13 Câc ca quan càm giâc là nhüng ca quan dâc biçt nâm trên câc co quan bàn thé và ngoai vi cüa co thé. Câc c a quan càm giâc dupe goi là càc ca quan thu càm hay th u thé (receptor). Câc giâc quan cô càu tao bao gôm câc té bào dâ dupe biêt hoà cô câc chûc nâng chuyên trâch là thu n hân và trà loi nhüng kich thich tir môi trirông bên ngoài và bên trong tâc dông vào c a thé. N hà dô mà c a thé së cô dupe nhüng phàn trng trà loi nhâm dâm bào tinh luôn thich nghi toàn ven và sir thông nhàt giüa ca thé vôi môi trirông sông. 244
Mot co q u a n càm giác dién hình th ità n g có ba bô phân chính bao gòm: lió phân ngoai biên: Bô p h ân này gòm có nhiing te bào câm giác chuyên biét vói tùng loai kích thích khâc n h au cûa môi truông, goi là các receptor. Xung q u an h càc tè bào cám giác là nhiing câu tao có tác dung hô tra hoâc bào vê, làm cho môi ca q u a n cám giác có n h ú n g hình dang và càu tao khác nhau. Vi du: c a q u an cám giác ánh sáng là m ât, c a q uan cám giác âm thanh là tai... fío phân dñn truyèn: Bô p h ân này gòm có các dây than kinh làm nhiçm vu dân truyèn th ô n g tin tú các té bào cám giác vè trung irang thàn kinh. Do dô dirac goi là ph ân d ân truyèn huô n g tâm (afferen). fío phân trung uong: Bô phân này là các câü truc tuong úng trong hç thàn kinh trung ircmg, làm nhiçm vu tich hc>ji càc thông tin truyèn vè, dòng thài phàt thông tin den càc c a q u a n tuong úng dé dáp úng lai nhúng kích thích cûa môi triràng. Khi nh ân d u ac kích thích, câc thu thé cám giác cúa c a thé p h à n úng vói kích thích tú mói tru ó n g báng cách sinh ra các xung thàn kinh. Sir nh ân biét cám giác xáy ra khi các xung thàn kinh di chuyén den nâo bô. Quá trin h phân tích dé nhân biét cám giác xáy ra o' nào bô. N hu vây các thu thé cám giác là nh ân to dàu tien cúa cung p h á n xa. Con ngirói chi có thé nhân tháy dirac hoat dóng phân xa khi thóng tin cám giác tói nâo duói dang xung thàn kinh. Sau khi nh ân duac thông tin, nâo h o p n hàt thông tin này vói càc thông tin nhân dirac tú các thu thé khác và cho p h à n úng trá lói kích thích. Nguyén lí chú yéu cúa quá trinh hirng phán: Khi các receptor bj kích thích së làm xuát hién n h ú n g dièn the hay xung than kinh, tú dó theo dây than kinh huóng tâm , xung th àn kinh này dirac truyèn vè trun g u o n g thàn kinh. T an so, bien dô và toc dô cúa xung thàn kinh p h u thuóc vào cuòng dó cúa kích thích, c a q uan cám giác, loai dây thàn kinh, chúng loai và ngay cá tinh trang sinh lí cúa c a thè. Mot cám giác d eu duac bien dói thánh xung cám giác truyèn tói nâo cho ta nhân biét dirac nó cán phái có bon dieu kiçn theo tlür tir sau dây: Kích thích phái có ciròng dó tói ngiróng, d áp úng d u ac sir nhân cám dàu tién cúa mót lié thàn kinh hình thiróng. R eceptor phái bien dói dirac các kích thích thánh các xung thán kinh. R eceptor là m ot c a q u a n dâc biét nám á d á u m ú t cúa các ncrron cám giác hoàc là m ot té bào cám giác dác biét nói vói ncrron. Sir dân truyèn xung than kinh (cám giác) phái di tir receptor ten trung uong th à n kinh doc theo duóng m on th ân kinh. Sir giái m a các cám giác nhân dirac tú các receptor phái dirac thirc hién bòi m ót vúng n h á t dinh cúa nào be). 245
Su m â hoâ câc thông tin: Thông tin dugc mâ hoâ thành câc xung thàn kinh khi cô kich thich tù môi tru àn g ngoài hay trong c a thé tâc dông lên câc reccptor së làm xuat hiên diên receptor. Tuy nhiên, chî nhüng kich thich dû nguông môi dû sùc làm xuat hiên diên hoat dông lan truyèn trên sgi thàn kinh huông tâm vè trung uong th àn kinh. Không p hu thuôc vào bân chat cüa kich thich, moi thông tin n h u ânh sâng, âm thanh, m ùi vi,... qua receptor dèu trô th àn h câc xung thàn kinh (mâ hoâ) di vè nâo. Tai dây, xung thàn kinh se dugc nào giâi m â cho ta nh ân biët cu g c câm giâc do kich thich dâ gây ra. Su mâ hoâ qua sô lugng câc dây thàn kinh dân truyèn: trong m ot so receptor cô nhùng té bào th u càm cô su càm nh ân khâc n hau dôi vôi kich thich, tù do làm cho so lugng dây th àn kinh lan truyèn hung p h à n thay doi, dây cùng chinh là m ot su m â hoâ. Su mâ thông qua tân so và sô lugng câc xung dông thàn kinh lan truyèn trên soi huông tâm tù receptor vè trung uong thàn kinh duôi dang nhùng loat xung. Do môi loai kich thich cô su khâc n h au vè tàn so và sô" lugng xung trong môi loat xung nên m ât m â cùa lugng thông tin phong phù dâ phàn nào dugc phàn biêt (giâi mâ) truôc khi vè tôi nâo bô. CÀU HÖI ÔN TÂP Càu hôi tu lu â n 1. Ccy quan càm giâc là gi? Nêu câc hoc thuyêt vè c a quan càm giâc truôc Pavlov. 2 . Phân tich n h ù n g dâc diém c a bàn trong hoat dông cùa c a quan câm giâc. 3. Phân biêt nguông tuyêt dôi và ngu&ng sai biêt. 4. Mot c a q uan càm giâc dién hinh thuông cô câc bô phân chinh nào? 5. Mâ hoâ thô n g tin giâc q uan là gi? Cô bao nhiêu câch m â hoâ thông tin? 6 . Trinh bày câc chùc n âng c a bàn cùa giâc quan. 7. Su thich nghi cùa giâc quan dièn ra n h u th é nào? 8. l ai sao khi cô tiéng dông m anh, dé dè phông diêc tai nguôi ta thuông hâ m iêng ra? 9. Phân tich môi q uan hê giùa cuông dô kich thich và m ùc dû câm giâc. 246
Cáu hói trac nghiçm 1 . Các co quan càm giác dugc goi là các co quan A. phàn xa B. thu càm C. thông tin D. dieu khiën 2. Bô phàn ngoai bien cùa c a quan càm giác góm cô n h ù n g té bào càm giàc A. chuyên biêt vôi tùng loai kich thich khàc nhau. B. không chuyên biçt vôi tùng loai kich thich khàc nhau. C. chuyên biêt vôi m ot sô loai kich thich khàc nhau. D. không chuyên biêt vôi moi loai kich thich. 3. Bô phàn dàn truyèn cùa c a quan càm giàc gôm cô càc dây th ân kinh dân truyèn thông tin tù câc te bào A. ngoai vi vè trung uong thàn kinh. B. ngoai vi vè th àn kinh ngoai biên. C. càm giâc vè thàn kinh ngoai biên. D. càm giâc vè tru n g ucmg th àn kinh. 4. Bô phân trung uong cùa c a quan câm giàc là A. câc càu trùc tuong ùng trong hê thàn kinh trung uong. B. toàn bô hê th àn kinh trung uong. C. càc càu trùc bât ki trong hê thàn kinh trung uong. D. càc càu trùc dâc tru n g trong hê thàn kinh. 5. Khi nhân dugc kich thich, câc thu thé câm giàc cùa c a thé phàn ùng bàng câch A. gùi kich thich vê trung uong thàn kinh. B. sinh ra câc tin hiêu dâc trung. C. sinh ra câc xung thân kinh. D. kich thich càc té bào thân kinh. 247
6. C o n n g u ô i ch i c ô t h é n h â n th â y d u g c h o a t d o n g p h a n xa khi A. thông tin câm giâc tôi nâo duôi dang xung th an kinh. B. thông tin càm giâc tôi nâo duôi dang kich thich thân kinh. C. kich thich dirge truyên tôi nâo ci liai dang không doi. D. thông tin càm giâc tôi nâo dirai dang sông kich thich. 7. N hùng kich thich dû ngirông môi dû sire làm xuâl hiên A. kich thich lan truyèn trên sgi thàn kinh. 15. diên hoat dông chay trong seji thàn kinh. C. diên tinh lan truyén trên soi thân kinh. D. diên hoat dông lan truyèn trên sgi thân kinh. 8. Sir giâi m â câc câm giâc n hân duge tù câc recep to r phâi dirgc thuc hiên bôi A. m ot sô vùng n h ât dinh cüa nâo bô. B. m ot vùng nhât dinh cüa nâo bô. C. toàn bô nâo bô. D. câ hê thông thàn kinh trung irang. 9. Tân sô, biên dô và toc dô cûa xung thàn kinh p h u thuôc vào A. cirong dô cüa kich thich. B. co quan câm giâc. C. loai dây thàn kinh. D. Cà ba yeu tô trên. 10. Kich thich duge m â hoâ th àn h xung thàn kinh A. ph u thuôc vào cuông dô cüa kich thich. B. không phu thuôc vào cuông dô cüa kich thich. C. ph u thuôc vào bàn chat cüa kich thich. I). không phu thuôc vào bàn chat cüa kich thich. 248