Giáo trình Tiếng Việt II: Phần 2

Chia sẻ: Bin Bin | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:155

Thêm vào BST

Báo xấu

562
lượt xem 130
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phần 2 của cuốn Giáo trình Tiếng Việt II có nội dung giới thiệu về cú pháp Tiếng Việt, ngữ pháp văn bản. Theo đó nội dung cụ thể của phần 2 được trình bày trong phần 2 và 3 của cuốn giáo trình với các nội dung về: câu, cấu trúc cú pháp của câu, các thành phần ý nghĩa của câu, các dấu câu, giản yếu về ngữ pháp văn bản, đoạn văn, liên kết trong văn bản.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Tiếng Việt II: Phần 2

PhÇn hai: Có PH¸P TIÕNG VIÖT C¢U Lµ G× 1. Kh¸i niÖm 1.1. C©u lµ ph¹m vi lín nhÊt cña nh÷ng quan hÖ ng÷ ph¸p (quan hÖ ®¼ng lËp, quan hÖ chÝnh phô, quan hÖ chñ vÞ) chÝnh danh, nãi c¸ch kh¸c, tÊt c¶ c¸c quan hÖ ng÷ ph¸p chØ cã thÓ cã ®−îc ®Çy ®ñ trong ph¹m vi c©u. Trong ph¹m vi ng«n b¶n hoÆc côm c©u, gi÷a c©u nµy víi c©u kia, ®o¹n nµy víi ®o¹n kia chØ cã quan hÖ vÒ ®Ò tµi, vÒ chñ ®Ò mµ kh«ng cã quan hÖ ng÷ ph¸p (xem Cao Xu©n H¹o, 1991). Ch¼ng h¹n, so s¸nh c¸c vÝ dô: a. häc, t×m, vµ, cïng, binh lÝnh, gµ quÐ, häc sinh, gi¸o viªn b. h«m nay; TÝnh vµ HiÒn cïng ®i häc. c. H«m nay, TÝnh vµ HiÒn cïng ®i häc. d. Trong ®Çm g× ®Ñp b»ng sen L¸ xanh, b«ng tr¾ng l¹i chen nhÞ vµng NhÞ vµng b«ng tr¾ng l¸ xanh GÇn bïn mµ ch¼ng h«i tanh mïi bïn. (Ca dao) ta thÊy: VÝ dô (a) gåm c¸c tõ ®¬n, tõ phøc. Trong ®ã cã thÓ thÊy quan hÖ chÝnh phô ë c¸c tõ häc sinh, gi¸o viªn, quan hÖ ®¼ng lËp ë c¸c tõ binh lÝnh, gµ quÐ; c¸c tr−êng hîp cßn l¹i kh«ng cã quan hÖ ng÷ ph¸p nµo. Cã thÓ biÓu diÔn c¸c quan hÖ võa nªu b»ng c¸c l−îc ®å sau: a. binh lÝnh gµ quÐ häc sinh gi¸o viªn VÝ dô (b) bao gåm c¸c côm tõ, gi÷a c¸c thµnh tè trong côm cã thÓ cã quan hÖ chÝnh phô (h«m vµ nay; cïng víi ®i häc; ®i víi häc), quan hÖ ®¼ng lËp gi÷a TÝnh vµ HiÒn. Cã thÓ biÓu diÔn mèi quan hÖ võa nªu qua c¸c l−îc ®å d−íi ®©y: b. h«m nay TÝnh vµ HiÒn cïng ®i häc VÝ dô (c) lµ mét c©u, ta cã thÓ t×m thÊy quan hÖ chÝnh phô gi÷a h«m nay (thµnh phÇn phô tr¹ng ng÷) víi TÝnh vµ HiÒn cïng ®i häc (thµnh phÇn chÝnh); quan hÖ chñ - vÞ gi÷a TÝnh vµ HiÒn (chñ ng÷) víi cïng ®i häc (vÞ ng÷), quan hÖ ®¼ng lËp gi÷a TÝnh vµ HiÒn (bé phËn ®ång chøc - cïng lµm chñ ng÷). Cã thÓ biÓu diÔn c¸c quan hÖ võa nªu qua l−îc ®å sau: c. H«m nay, TÝnh vµ HiÒn cïng ®i häc 70
Cßn vÝ dô (d) lµ mét ng«n b¶n cã 4 c©u. C¸c c©u nµy liªn quan víi nhau vÒ chñ ®Ò - cïng nãi vÒ vÎ ®Ñp cña c©y sen, hoa sen. Trong hÖ thèng t«n ti cña c¸c ®¬n vÞ lêi nãi lµm thµnh ng«n b¶n, c©u lµ ®¬n vÞ trung t©m, ®¬n vÞ b¶n lÒ. Bëi lÏ c©u lµ ®¬n vÞ lêi nãi nhá nhÊt cã chøc n¨ng th«ng b¸o. C©u lµ ®¬n vÞ t¹o nªn nh÷ng ®¬n vÞ th«ng b¸o lín h¬n nh− ®o¹n v¨n, v¨n b¶n. Ng«n b¶n cã thÓ gåm nhiÒu c©u, nhiÒu ®o¹n, nhiÒu phÇn nh−ng còng cã nh÷ng ng«n b¶n chØ do mét c©u t¹o thµnh (ca dao, tôc ng÷). §o¹n vµ phÇn cã thÓ gåm nhiÒu c©u, nh−ng còng cã nh÷ng ®o¹n hoÆc phÇn chØ cã mét c©u. Ch¼ng h¹n, xÐt c¸c vÝ dô: a. NhÊt n−íc, nh× ph©n, tam cÇn, tø gièng. (Tôc ng÷) b. TiÕng suèi trong nh− tiÕng h¸t xa. Tr¨ng lång cæ thô, bãng lång hoa. C¶nh khuya nh− vÏ ng−êi ch−a ngñ Ch−a ngñ v× lo nçi n−íc nhµ. (Hå ChÝ Minh, C¶nh khuya) c. Tuæi th¬ cña t«i ®−îc n©ng lªn tõ nh÷ng c¸nh diÒu. ChiÒu chiÒu trªn b·i th¶, ®¸m trÎ môc ®ång chóng t«i hß hÐt nhau th¶ diÒu thi. C¸nh diÒu mÒm m¹i nh− c¸nh b−ím. Chóng t«i vui s−íng ®Õn ph¸t d¹i khi nh×n lªn trêi. S¸o l«ng ngçng vi vu trÇm bæng. S¸o ®¬n råi s¸o kÐp, s¸o bÌ nh− gäi thÊp xuèng nh÷ng v× sao sím. Ban ®ªm, trªn b·i th¶ diÒu thËt kh«ng cßn g× huyÒn ¶o h¬n. Cã c¶m gi¸c diÒu ®ang tr«i trªn d¶i Ng©n Hµ. BÇu trêi tù do ®Ñp nh− mét tÊm th¶m nhung khæng lå. Cã c¸i g× cø ch¸y lªn, ch¸y m·i trong t©m hån chóng t«i. Sau nµy t«i míi hiÓu ®Êy lµ kh¸t väng [...]. (TiÕng ViÖt 4, tËp mét) Ta thÊy ë (a), ng«n b¶n lµ mét c©u. ë (b), ng«n b¶n gåm nhiÒu c©u. ë (c) lµ mét phÇn trÝch tõ mét ng«n b¶n gåm nhiÒu phÇn, ®o¹n; trong ®ã ®o¹n thø nhÊt ®ång thêi lµ phÇn më ®Çu chØ do mét c©u t¹o thµnh. 1.2. C©u lµ “sù thÓ hiÖn ng«n ng÷ häc cña néi dung mÖnh ®Ò”, lµ ®¬n vÞ cña ng«n ng÷ dïng ®Ó biÓu hiÖn mét nhËn ®Þnh gåm mét chñ ®Ò ®−îc kÕt hîp víi ®iÒu nãi vÒ chñ ®Ò ®ã. VÝ dô: a. Trêi thu xanh ng¾t mÊy tõng cao. (NguyÔn KhuyÕn) b. Tr¨m c©y trong v−ên ®Òu sinh ra tõ ®Êt. (TrÇn M¹nh H¶o) c. Tre gi÷ lµng, gi÷ n−íc, gi÷ m¸i nhµ tranh, gi÷ c¸nh ®ång lóa chÝn. (ThÐp Míi) d. Nh÷ng häc sinh nµy rÊt th«ng minh. 71
1.3. VÊn ®Ò ®Þnh nghÜa c©u lµ mét vÊn ®Ò nan gi¶i ch¼ng kh¸c g× ®Þnh nghÜa vÒ tõ mÆc dï ng−êi ta vÉn c¶m nhËn ®−îc sù hiÖn h÷u cña nã. Nh×n chung khi ®Þnh nghÜa vÒ c©u, c¸c t¸c gi¶ th−êng nªu bèn yÕu tè sau: 1 YÕu tè h×nh thøc: C©u cã cÊu t¹o ng÷ ph¸p nhÊt ®Þnh, cã tÝnh chÊt tù lËp, cã ng÷ ®iÖu kÕt thóc (1). 2 YÕu tè néi dung: C©u biÓu thÞ mét néi dung sù t×nh nhÊt ®Þnh, vµ cã thÓ kÌm theo th¸i ®é cña ng−êi nãi hoÆc néi dung cña c©u lµ th¸i ®é, t×nh c¶m cña ng−êi nãi. 3 YÕu tè chøc n¨ng: C©u lµ ®¬n vÞ th«ng b¸o nhá nhÊt. Nã cã chøc n¨ng h×nh thµnh, biÓu hiÖn, truyÒn ®¹t t− t−ëng, t×nh c¶m. 4 LÜnh vùc nghiªn cøu: C©u lµ ®èi t−îng nghiªn cøu cña ng÷ ph¸p häc. Cã thÓ ®Þnh nghÜa: C©u lµ ®¬n vÞ lêi nãi cã cÊu t¹o ng÷ ph¸p nhÊt ®Þnh, mang mét ý nghÜa t−¬ng ®èi trän vÑn, gióp h×nh thµnh vµ biÓu hiÖn, truyÒn ®¹t t− t−ëng, t×nh c¶m. C©u ®ång thêi lµ ®¬n vÞ lêi nãi nhá nhÊt cã chøc n¨ng th«ng b¸o. 2. Mét vµi ®Æc tr−ng cña c©u 2.1. C©u cã c¸i Ên t−îng trän vÑn mµ ng−êi b¶n ng÷ thÓ nghiÖm NhËn ®Þnh nµy ®−îc xuÊt ph¸t tõ c¬ së: C©u biÓu hiÖn trän vÑn mét mÖnh ®Ò (mét nhËn ®Þnh), biªn giíi cña c©u còng lµ biªn giíi cña mäi quan hÖ ng÷ ph¸p. Nãi c¸ch kh¸c, nã cã tÝnh ®éc lËp vÒ ng÷ ph¸p vµ cã thÓ dïng mét m×nh. TÝnh ®éc lËp lµ hÖ qu¶ cña tÝnh trän vÑn vµ còng lµ nguyªn do cña Ên t−îng trän vÑn. 2.2. C©u cã tÝnh ®éc lËp vÒ ng÷ ph¸p TÝnh ®éc lËp vÒ ng÷ ph¸p (tù lËp vÒ ng÷ ph¸p) ®−îc biÓu hiÖn ë kh¶ n¨ng mang néi dung th«ng b¸o, kh¶ n¨ng ®éc lËp t¹o ®o¹n tèi gi¶n. NÕu ë giai ®o¹n cña chñ nghÜa cÊu tróc luËn, ng÷ häc tËp trung chó ý ®èi víi cÊu tróc h×nh thøc cña c©u th× hiÖn nay, ng÷ häc hiÖn ®¹i ®X rÏ sang mét b−íc ngÆt quan träng. C©u kh«ng chØ ®−îc xem xÐt d−íi b×nh diÖn cÊu tróc h×nh thøc thuÇn tuý mµ c©u cßn ®−îc xem xÐt, ®−îc kh¶o s¸t vÒ c¸c ph−¬ng diÖn ng÷ nghÜa, ph−¬ng diÖn sö dông. 3. C©u vµ ph¸t ng«n HiÖn cã hai quan niÖm vÒ ph¸t ng«n: - Ph¸t ng«n lµ mét lêi ph¸t biÓu ra mét h¬i liªn tôc kÓ tõ lóc b¾t ®Çu cho ®Õn khi im lÆng døt kho¸t. - Ph¸t ng«n lµ c©u ho¹t ®éng hµnh chøc “mçi lÇn nãi ra t−¬ng ®−¬ng víi c©u ta cã ®−îc ph¸t ng«n”. (1) Thùc ra vÊn ®Ò ng÷ diÖu kÕt thóc cña c©u còng nh− vÊn ®Ò c©u lµ ®¬n vÞ cña ng«n ng÷ hay lµ ®¬n vÞ cña lêi nãi cßn rÊt nhiÒu ®iÒu cÇn ph¶i bµn (xem Cao Xu©n H¹o, TiÕng ViÖt - S¬ th¶o ng÷ ph¸p chøc n¨ng, NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi, 2004). 72
Quan niÖm thø hai th−êng ®−îc sö dông nhiÒu h¬n v× nã chØ ®−îc ranh giíi, cÊu t¹o cña ph¸t ng«n vµ tiÖn cho viÖc nghiªn cøu. Ng÷ häc truyÒn thèng g¹t ph¸t ng«n ra khái ®èi t−îng nghiªn cøu v× quan niÖm ph¸t ng«n thuéc lêi nãi mµ lêi nãi th× kh«ng ph¶i lµ ®èi t−îng cña ng«n ng÷ häc. Ng÷ häc hiÖn ®¹i, ®Æc biÖt trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, xem c©u vµ ph¸t ng«n ®Òu lµ ®èi t−îng cña ng«n ng÷ häc. Trong ®ã, c©u lµ ®èi t−îng nghiªn cøu cña ng«n ng÷ häc thuéc b×nh diÖn kÕt häc (ng÷ ph¸p häc), cßn ph¸t ng«n còng lµ ®èi t−îng nghiªn cøu cña ng«n ng÷ häc nh−ng thuéc b×nh diÖn dông häc (ng÷ dông häc). C©u ®−îc xÐt ë d¹ng tÜnh, tho¸t li khái hoµn c¶nh nãi n¨ng. Ph¸t ng«n ®−îc xÐt ë d¹ng ®éng, g¾n chÆt víi t×nh huèng (t×nh huèng ®iÓn h×nh). 4. C¸C B×NH DIÖN NGHI£N CøU C¢U Ng÷ häc truyÒn thèng xem xÐt c©u d−íi d¹ng h»ng thÓ, chØ chó ý ®Õn b×nh diÖn có ph¸p vµ tËp trung vµo cÊu tróc h×nh thøc, ch−a chó ý ®Õn b×nh diÖn nghÜa vµ dông ph¸p cña c©u. HiÖn nay, nhÊt lµ tõ nh÷ng n¨m 80 cña thÕ kØ XX ®Õn nay, c©u vµ nh÷ng vÊn ®Ò quan träng cña nã ®Òu ®−îc xem xÐt d−íi ba b×nh diÖn: nghÜa, có ph¸p vµ dông ph¸p. 4.1. Nghiªn cøu c©u d−íi b×nh diÖn nghÜa häc C©u thùc hiÖn chøc n¨ng t− duy, chøc n¨ng c«ng cô giao tiÕp th«ng qua nghÜa cña nã. Nghiªn cøu c©u d−íi b×nh diÖn nghÜa häc lµ nghiªn cøu néi dung ng÷ nghÜa mµ c©u biÓu thÞ. NghÜa cña c©u lµ mét phøc thÓ vµ kh«ng ®¬n gi¶n lµ phÐp céng nghÜa cña c¸c tõ ng÷ trong c©u. Ch¼ng h¹n, xÐt vÝ dô: a. B©y giê lµ mÊy giê? b. ChÞ ®i d¹y vÒ µ? ta thÊy: vÝ dô (a) cã thÓ cã nhiÒu nghÜa kh¸c nhau: hái giê thuÇn tuý, lêi nh¾c khÐo ®· trÔ giê,...; vÝ dô (b) cã thÓ kh«ng ph¶i lµ c©u hái mµ lµ lêi chµo, lµ sù kh¼ng ®Þnh quan hÖ gi÷a ng−êi nãi vµ ng−êi nghe. NghÜa cña c©u cã thÓ ®−îc nhËn biÕt qua cÊu tróc bÒ mÆt cña nã nh−ng kh«ng hiÕm khi ®Ó hiÓu nghÜa cña nã, ng−êi nghe cÇn t×m ®Õn tÇng s©u Èn chøa ®»ng sau bÒ mÆt cña c©u ch÷. Ch¼ng h¹n: a. H«m nay, trêi rÊt ®Ñp. b. Tõ lóc t«i mÆc c¸i ¸o míi nµy ®Õn giê ch¼ng thÊy con lîi nµo ch¹y qua ®©y c¶. (TruyÖn d©n gian ViÖt Nam) c1. - ¥ k×a, sao c¸c b¸c kh«ng x¬i ®i? c2. - Th«i, mêi anh x¬i nèt ®Ó nã khái l¹c ®µn. (TruyÖn d©n gian ViÖt Nam) 73
d. Con ph¶i lu«n kh¾c ghi c©u “uèng n−íc nhí nguån”. C¸i hµm nghÜa khoe khoang t«i cã ¸o míi cña (b); còng nh− hµm ý diÔu cît kÎ tham ¨n tôc uèng cña (c); hoÆc hµm nghÜa ph¶i biÕt ¬n ng−êi gióp ®ì, d¹y dç, t¹o dùng,... cho m×nh cña (d) - c¸i l−îng nghÜa mµ ng−êi nãi göi g¾m vµ muèn chuyÓn t¶i ®−îc cho ng−êi nghe - kh«ng hiÖn diÖn trªn bÒ mÆt cña c¸c tõ ng÷ trong c©u mµ Èn giÊu ®»ng sau néi dung cña c©u ch÷. Muèn hiÓu ®−îc nghÜa nµy, ng−êi nghe ph¶i suy ý. Tãm l¹i, b×nh diÖn nghÜa häc nghiªn cøu vÒ nghÜa cña c©u tøc néi dung sù t×nh mµ c©u biÓu thÞ vµ c¸ch thøc tæ chøc cÊu tróc ng÷ nghÜa. 4.2. Nghiªn cøu c©u d−íi b×nh diÖn kÕt häc B×nh diÖn kÕt häc lµ b×nh diÖn nghiªn cøu vÒ mèi quan hÖ gi÷a kÝ hiÖu nµy víi kÝ hiÖu kh¸c trong mét th«ng ®iÖp. Trong ng«n ng÷ häc nã th−êng ®−îc hiÓu lµ b×nh diÖn có ph¸p. §©y lµ b×nh diÖn nghiªn cøu truyÒn thèng, ®· ®¹t ®−îc nh÷ng thµnh tùu to lín. D−íi b×nh diÖn kÕt häc, c©u ®−îc xem xÐt vÒ c¸c mÆt h×nh thøc, chøc n¨ng có ph¸p nh− chñ ng÷, vÞ ng÷, thµnh phÇn phô. Nh÷ng chøc n¨ng nµy ®−îc ®¸nh dÊu b»ng nh÷ng t¸c tö có ph¸p, sù phï øng vÒ ng«i, sè, mèi quan hÖ gi÷a c¸c yÕu tè có ph¸p trªn trôc ng÷ ®o¹n... 4.3. Nghiªn cøu c©u d−íi b×nh diÖn dông häc Theo nhiÒu nhµ ng÷ häc, nghiªn cøu c©u d−íi gãc ®é cña b×nh diÖn dông häc lµ nghiªn cøu vÒ cÊu tróc th«ng b¸o cña c©u, tiªu ®iÓm th«ng b¸o, th«ng tin cò, th«ng tin míi cña c©u, c¸c gi¸ trÞ ng«n chung vµ lùc ng«n chung, c¸c quy t¾c sö dông ng«n tõ, v.v... Thuéc b×nh diÖn dông ph¸p lµ cÊu tróc ®Ò - thuyÕt (cÊu tróc nªu - b¸o) cña c©u, cÊu tróc th«ng b¸o cña c©u vµ c¸c quy t¾c sö dông ng«n tõ, v.v... Ch¼ng h¹n, xÐt ph¸t ng«n Nã viÕt th−, nhiÒu nhµ ng÷ häc cho r»ng nÕu ph©n tÝch nã trªn mçi b×nh diÖn th× kÕt qu¶ nh− sau: B×nh diÖn Nã viÕt th− Có ph¸p S V O Ng÷ nghÜa Ag Ac Ob Th«ng tin T R Nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kØ XX, b×nh diÖn thø ba ®−îc hiÓu nhiÒu c¸ch kh¸c nhau: “ng÷ c¶nh”, “giao tiÕp th«ng tin”, “ph©n ®o¹n thùc t¹i”, “l«gic - ng÷ ph¸p”. Sang nh÷ng n¨m 80 cña thÕ kØ XX, nã ®−îc gäi lµ b×nh diÖn “siªu ng÷ ph¸p”. HiÖn nay, nã ®−îc gäi lµ b×nh diÖn “ng÷ dông”. Khi ph©n tÝch theo b×nh diÖn có ph¸p th× ta hiÓu ®ã lµ c¸c thµnh phÇn c©u S (Subject) chñ ng÷, V (Verb) vÞ ng÷, O (Object) bæ ng÷. 74
Khi ph©n tÝch theo b×nh diÖn nghÜa, ta cã: Ag ng−êi hµnh ®éng (Agent = Actor = Subject), Ac (Action) hµnh ®éng vµ Ob (Object) ®èi t−îng t¸c ®éng cña hµnh ®éng ®ã. §©y chÝnh lµ trËt tù cña c¸c thµnh tè ng÷ nghÜa cña c©u. Khi ph©n tÝch theo b×nh diÖn thø ba (ng«n ng÷ häc truyÒn thèng gäi lµ th«ng tin, lµ ng÷ c¶nh cña v¨n b¶n, hiÖn nay th−êng gäi lµ b×nh diÖn ng÷ dông), ta cã kÕt qu¶: T (Theme) vµ R (Rhme). B×nh diÖn thø nhÊt - b×nh diÖn trËt tù có ph¸p - chÞu ¶nh h−ëng cña trËt tù ng÷ nghÜa vµ trËt tù th«ng b¸o (T - R) cña c©u. Nh−ng trong thùc tÕ, kh«ng ph¶i bao giê còng cã sù trïng hîp nh− trªn. Ch¼ng h¹n, xÐt vÝ dô: Bµi nµy, t«i ®äc råi. O Ob Theme ta thÊy, cïng mét yÕu tè Bµi nµy nh−ng xÐt d−íi gãc ®é có ph¸p, nã ®−îc xem lµ mét thø bæ ng÷ ®−îc ®¶o vÞ trÝ (cã t¸c gi¶ xem lµ phÇn ®Ò); xÐt d−íi gãc ®é ch÷ nghÜa, nã lµ ®èi t−îng mµ hµnh ®éng h−íng tíi; xÐt d−íi gãc ®é ng÷ dông, nã l¹i lµ phÇn mang th«ng tin cò (phÇn Rhme = phÇn ®Ò). Cã thÓ nãi mçi b×nh diÖn nghiªn cøu vÒ c©u cho ta th©m mét gãc nh×n, mét c¸ch nh×n vÒ sù kiÖn ng«n ng÷ - c©u - mét c¸ch toµn diÖn h¬n, ®Çy ®ñ h¬n ®Ó tiÕp cËn víi nã mét c¸ch s¸t thùc h¬n. 1. C¸C M¤ H×NH LÝ THUYÕT VÒ BA B×NH DIÖN TRONG NG¤N NG÷ HäC HIÖN §¹I 1.1. LÝ thuyÕt kÝ hiÖu häc cña Ch. W. Morris Trong “Foundations of the Theory of SÝgn” (International Encyclopedia of Unifed Science, voi. l, no. 2. Chicago: University of Chicago Press. 1938), Morris cho r»ng: Ng«n ng÷ lµ mét lo¹i hÖ thèng kÝ hiÖu tÝn hiÖu ®Æc biÖt, ng«n ng÷ häc lµ mét bé phËn cña kÝ hiÖu häc. Ng÷ häc hiÖn ®¹i tiÕp thô kh«ng Ýt nh÷ng thµnh tùu cña kÝ hiÖu häc, ®Æc biÖt lµ ba b×nh diÖn kÕt häc, nghÜa häc vµ dông häc cña kÝ hiÖu häc hiÖn ®¹i. Trong mäi hÖ thèng kÝ hiÖu, Ch. Morris cho r»ng cÇn ph©n biÖt ba lÜnh vùc: - Mét, lµ b×nh diÖn kÕt ph¸p (Syntacetics) (trong lÜnh vùc ng«n ng÷, b×nh diÖn nµy ®−îc gäi lµ có ph¸p). §©y lµ b×nh cã nhiÖm vô nghiªn cøu c¸c kÝ hiÖu trong mèi quan hÖ víi kÝ hiÖu kh¸c. B×nh diÖn có ph¸p lµ b×nh diÖn cña nh÷ng kh¸i niÖm ®−îc x¸c ®Þnh b»ng nh÷ng tiªu chuÈn h×nh thøc thuÇn tuý. C¸c chøc n¨ng có ph¸p nh− chñ ng÷, vÞ ng÷, bæ ng÷ trùc tiÕp, bæ ng÷ gi¸n tiÕp, ®Þnh ng÷ ®−îc x¸c ®Þnh b»ng mèi quan hÖ gi÷a c¸c yÕu tè trªn trôc ng÷ ®o¹n. Ch¼ng h¹n mèi quan hÖ gi÷a danh tõ lµm chñ ng÷ víi ®éng tõ, tÝnh tõ lµm vÞ ng÷, mèi quan hÖ gi÷ phô tõ vµ thùc tõ lµm trung t©m trong ng÷ ®o¹n... - Hai, lµ b×nh diÖn nghÜa häc (Semantics) nghiªn cøu c¸c kÝ hiÖu trong mèi quan hÖ víi c¸c sù vËt ë bªn ngoµi hÖ thèng kÝ hiÖu. B×nh diÖn nghÜa häc lµ b×nh diÖn cña sù t×nh ®−îc biÓu thÞ vµ nh÷ng tham tè tham gia biÓu thÞ sù t×nh Êy. C¸c tham tè tham gia biÓu thÞ sù t×nh ®Òu xoay quanh mét vÞ tõ lµm cèt lâi cña néi dung sù t×nh. 75
- Ba, lµ b×nh diÖn dông ph¸p (Pragmatics) (trong ng«n ng÷ häc ®−îc gäi lµ b×nh diÖn ng÷ dông) cã nhiÖm vô nghiªn cøu c¸c kÝ hiÖu trong mèi quan hÖ víi ng−êi sö dông nã. Trong ng«n ng÷ häc th× ®©y lµ b×nh diÖn cña viÖc sö dông ng«n tõ trong c¸c t×nh huèng cô thÓ, trong nh÷ng cuéc ®èi tho¹i cô thÓ, trong nh÷ng v¨n c¶nh cô thÓ nh»m vµo nh÷ng môc ®Ých cô thÓ. 1.2. M« h×nh cña tr−êng ng«n ng÷ häc chøc n¨ng Praha ph©n biÖt 1 CÊp ®é cña cÊu tróc ng÷ ph¸p cña c©u; 2 CÊp ®é cña cÊu tróc ng÷ nghÜa cña c©u; 3 CÊp ®é cña c¸ch tæ chøc ph¸t ng«n. Néi dung cña c¸c cÊp ®é tæ chøc ph¸t ng«n theo quan niÖm nµy t−¬ng tù nh− b×nh diÖn dông ph¸p cña c¸c nhµ ng÷ häc ph−¬ng T©y. 1.3. M« h×nh tam ph©n cña M.A. Halliday Theo Halliday, c©u lµ s¶n phÈm cña ba qu¸ tr×nh biÓu diÔn nghÜa diÔn ra ®ång thêi. Nã bao gåm: 1 Thµnh phÇn nghÜa biÓu niÖm: thµnh phÇn nghÜa biÓu niÖm cña c©u biÓu thÞ nh÷ng ®Æc tÝnh néi dung cña sù t×nh ®−îc ph¶n ¸nh trong c©u. 2 Thµnh phÇn nghÜa liªn nh©n: thµnh phÇn nghÜa cã h×nh thøc nh− mét sù t¸c ®éng, ng−êi nãi hay ng−êi viÕt dïng ng«n ng÷ ®Ó t¸c ®éng nh− thÕ nµo ®ã vµo ng−êi ®äc, ng−êi nghe. Thµnh phÇn nghÜa nµy thùc hiÖn chøc n¨ng liªn nh©n cña c©u. Vµ chøc n¨ng liªn nh©n lu©n phiªn thay ®æi vai trß trong nh÷ng t¸c ®éng b»ng ng«n tõ. 3 Thµnh phÇn nghÜa v¨n b¶n: lµ thµnh phÇn nghÜa biÓu thÞ tÝnh quan yÕu ®èi víi ng«n c¶nh tøc ®èi víi ng«n b¶n ®i tr−íc hoÆc ®i sau ph¸t ng«n ®ang ®−îc xÐt vµ ®èi víi t×nh huèng ph¸t ng«n. 1.4. LÝ thuyÕt ba quan ®iÓm cña C. HagÌge C. HagÌge cho r»ng khi nghiªn cøu vÒ c©u cÇn ph¶i xem xÐt nã trong sù thèng nhÊt cña ba quan ®iÓm: 1 Quan ®iÓm mét: xem xÐt vÒ có ph¸p vµ h×nh th¸i. 2 Quan ®iÓm hai: xem xÐt vÒ nghÜa häc vµ së chØ. 3 Quan ®iªm ba: xem xÐt vÒ t«n ti vµ ph¸t ng«n. LÝ thuyÕt ba quan ®iÓm cña C. HagÌge t−¬ng øng víi ba b×nh ®iÖn cña tæ chøc c©u. §ã lµ: 1 h×nh th¸i có ph¸p; 2 nghÜa häc së chØ; 3 t«n ti ph¸t ng«n. 1.5. M« h×nh tam ph©n cña V.G. Gak C©u ®−îc V.G. Gak ph©n tÝch lµm ba b×nh diÖn. Cô thÓ lµ: 1 B×nh diÖn nghÜa häc: ph¶n ¶nh cÊu tróc cña m¶ng sù t×nh ®−îc nãi ®Õn trong c©u (ph¸t ng«n). Nã bao gåm hai thµnh tè sau: • Chñ thÓ nghÜa häc: chØ ng−êi, vËt thùc hiÖn hµnh ®éng, tr¹ng th¸i, tÝnh chÊt ®−îc biÓu thÞ ë néi dung sù t×nh cña c©u. 76
• VÞ ng÷ nghÜa: thÓ hiÖn hµnh ®éng, tr¹ng th¸i, tÝnh chÊt cña chñ htÓ nghÜa häc. 2 B×nh diÖn l«gic th«ng b¸o: ph¶n ¸nh néi dung th«ng b¸o cña c©u. 3 B×nh diÖn có ph¸p: ph¶n ¸nh bÒ ngoµi cña cÊu tróc c©u. NghÜa lµ qua b×nh diÖn nµy, ta thÊy ®−îc c©u cã cÊu t¹o nh− thÕ nµo. 1.6. M« h×nh ba b×nh diÖn cña ng÷ ph¸p chøc n¨ng 1 B×nh diÖn nghÜa häc ®−îc hiÓu lµ b×nh diÖn cña sù t×nh ®−îc biÓu thÞ trong c©u vµ nh÷ng tham tè tham gia biÓu diÔn sù t×nh Êy. 2 B×nh diÖn có ph¸p lµ b×nh diÖn cña nh÷ng kh¸i niÖm ®−îc x¸c ®Þnh b»ng nh÷ng tiªu chuÈn h×nh thøc thuÇn tuý (ch¼ng h¹n: chñ ng÷, vÞ ng÷, tr¹ng ng÷, h« ng÷, chuyÓn tiÕp ng÷, bæ ng÷, ®Þnh ng÷,...). 3 B×nh diÖn dông ph¸p lµ b×nh diÖn cña viÖc sö dông ng«n tõ trong nh÷ng t×nh huèng cô thÓ, trong nh÷ng cuéc ®èi tho¹i cô thÓ. 2. S¬ l−îc vÒ cÊu tróc ®Ò - thuyÕt trong ng«n ng÷ häc hiÖn ®¹i 2.1. Hai h−íng quan niÖm vÒ cÊu tróc ®Ò - thuyÕt 2.1.1. H−íng quan niÖm chung PhÇn lín c¸c nhµ ng÷ häc hiÖn nay xÕp cÊu tróc ®Ò - thuyÕt vµo b×nh diÖn th«ng b¸o. Theo quan niÖm nµy th×: - PhÇn ®Ò lµ phÇn th«ng b¸o cò. - PhÇn thuyÕt lµ phÇn th«ng tin míi. Ch¼ng h¹n, tr−íc mét c©u nh−: H«m qua em ®i chïa H−¬ng. NÕu xÐt theo quan niÖm nµy th× nã sÏ ®−îc ph©n tÝch thµnh phÇn ®Ò - thuyÕt theo s¸u kh¶ n¨ng sau: (1) H«m qua lµ ®Ò, em ®i chïa H−¬ng lµ thuyÕt (nÕu x¶y ra trong ng÷ c¶nh H«m qua nhµ m×nh cã chuyÖn g× kh«ng?) (2) H«m qua em lµ ®Ò cßn ®i chïa H−¬ng lµ thuyÕt (nÕu x¶y ra trong ng÷ c¶nh H«m qua em lµm g×?) (3) H«m qua vµ ®i chïa H−¬ng lµ ®Ò cßn em lµ thuyÕt (nÕu x¶y ra trong ng÷ c¶nh H«m qua ai ®i chïa H−¬ng?) (4) Em ®i chïa H−¬ng lµ ®Ò cßn H«m qua lµ thuyÕt (nÕu x¶y ra trong ng÷ c¶nh Em ®i chïa H−¬ng khi nµo?) (5) H«m qua em ®i chïa lµ ®Ò cßn H−¬ng lµ thuyÕt (nÕu x¶y ra trong ng÷ c¶nh H«m qua em ®i chïa nµo?) (6) Toµn bé ph¸t ng«n H«m qua em ®i chïa H−¬ng, sÏ lµ phÇn thuyÕt (nÕu nã x¶y ra trong ng÷ c¶nh Cã chuyÖn g× mµ vui thÕ?). 77
2.1.2. H−íng quan niÖm cña ng÷ ph¸p chøc n¨ng Ng÷ ph¸p chøc n¨ng quan niÖm cÊu tróc ®Ò - thuyÕt thuéc tæ chøc có ph¸p cña c©u, cÊu tróc nªu b¸o thuéc tæ chøc th«ng b¸o cña c©u. Vµ v× vËy, cÊu tróc ®Ò - thuyÕt cã tÝnh æn ®Þnh kh«ng lÖ thuéc ng÷ c¶nh, cßn cÊu tróc nªu b¸o cã tÝnh kh«ng æn ®Þnh v× hoµn toµn lÖ thuéc vµo c¶nh hoÆc t×nh huèng ph¸t ng«n. Theo quan niÖm nµy, c©u H«m qua em ®i chïa H−¬ng sÏ ®−îc ph©n tÝch nh− sau: Vµ nh− vËy nã thuéc b×nh diÖn ng÷ ph¸p chø kh«ng thuéc b×nh diÖn dông ph¸p. (Xem Cao Xu©n H¹o, 2004, s®d) 3. VÊN §Ò DôNG HäC VÒ C¢U 3.1. Néi dung cña vÊn ®Ò dông häc vÒ c©u Theo quan niÖm cña phÇn lín c¸c nhµ ng÷ häc hiÖn nay, thuéc b×nh diÖn dông ph¸p lµ cÊu tróc th«ng b¸o cña c©u, c¸c quy t¾c sö dông ng«n tõ do phong tôc d©n téc quyÕt ®Þnh, v.v... 3.2. CÊu tróc nªu b¸o - cÊu tróc th«ng b¸o cña c©u C©u, ®¬n vÞ lêi nãi nhá nhÊt cã chøc n¨ng th«ng b¸o, nªn cÊu tróc nªu b¸o lµ cÊu tróc th«ng b¸o cña c©u. Trong ®ã, phÇn nªu lµ phÇn mang th«ng tin cña phÇn dÔ nhËn biÕt, cßn phÇn b¸o lµ phÇn mang th«ng tin míi (dïng ®Ó b¸o vÒ c¸i ch−a biÕt). C¨n cø ®Ó x¸c ®Þnh phÇn nªu vµ phÇn b¸o (theo cÊu tróc th«ng b¸o hay nãi mét c¸ch kh¸c, xÐt c©u trong ho¹t ®éng hµnh chøc, trong mèi quan hÖ víi t×nh huèng, c©u ë d¹ng ®éng, tøc ph¸t ng«n) lµ v¨n c¶nh hoÆt t×nh huèng giao tiÕp. Cã thÓ dùa vµo n¨m dÊu hiÖu h×nh thøc sau ®Ó hç trî cho viÖc ph©n tÝch thµnh phÇn cÊu tróc c©u trong ho¹t ®éng hµnh chøc: 1 Dùa vµo träng ©m: phÇn b¸o th−êng ®−îc ph¸t ©m nhÊn m¹nh h¬n so víi phÇn nªu. 2 Dùa vµo sù cã mÆt cña h− tõ: phÇn b¸o th−êng ®−îc ®¸nh dÊu b»ng mét sè h− tõ nhÊt ®Þnh. Ch¼ng h¹n, trong tiÕng ViÖt, nh÷ng h− tõ sau th−êng b¸o hiÖu sù b¾t ®Çu cña phÇn b¸o: Nh÷ng trî tõ cã t¸c dông nhÊn m¹nh nh− ngay, chÝnh, ®Ých thÞ (lµ), c¶, ngay c¶, chØ, chØ cã, míi,... a. Nã ¨n c¶ bÌo t©y. b. Th»ng nµy ®Ých thÞ lµ th»ng ¨n c¾p. c. ChØ cã ChÝ PhÌo míi yªu ThÞ Në. 78
d. ChÝnh nã còng yªu th−¬ng ng−êi Êy tha thiÕt. Nh÷ng phô tõ chØ thêi gian hoÆc chØ sù tiÕp diÔn, sù ®ång nhÊt nh− ®·, sÏ, ®ang, còng, vÉn, cø,... (trõ tr−êng hîp chóng ®øng sau trî tõ ®Ó nhÊn m¹nh hoÆc träng ©m r¬i vµo bé phËn kh¸c trong ph¸t ng«n) th−êng b¸o hiÖu sù b¾t ®Çu cña phÇn b¸o, vÝ dô: a. H«m qua, hä ®· lªn ®−êng ra Thñ ®«. b. Nã rÊt thÝch xem truyÖn, t«i còng nh− vËy. c. Nã võa míi ®Õn t×m anh. Tõ lµ (trõ tr−êng hîp tõ lµ ®øng sau trî tõ nhÊn m¹nh kiÓu nh− ChØ B¾c lµ yªu Nam) còng b¸o hiÖu sù më ®Çu cña phÇn b¸o, vÝ dô: a. Nã sî nhÊt lµ sù dèi tr¸. b. Nh©n d©n lµ bÓ, v¨n nghÖ lµ thuyÒn. (Tè H÷u) c. Qu©n ®éi kÞ nhÊt lµ sù hÌn nh¸t, v« kØ luËt. 3 Dùa vµo kh¶ n¨ng l−îc bá: phÇn b¸o lµ phÇn kh«ng thÓ l−îc bá, cßn phÇn nªu lµ phÇn cã thÓ l−îc bá. Ch¼ng h¹n, ®Ó tr¶ lêi c©u hái: “Anh lµm bµi ch−a?”, ta cã thÓ nãi mét c¸ch ®Çy ®ñ lµ T«i lµm bµi råi hoÆc phÇn ®Ò Lµm råi, chØ nãi v¾n t¾t Råi! 4 Dùa vµo sù trïng lÆp hoÆc t−¬ng liªn vÒ ý nghÜa së chØ víi mét thµnh phÇn cña c©u ®øng tr−íc th× phÇn nªu lµ phÇn th−êng biÓu thÞ nh÷ng sù vËt, hiÖn t−îng, t×nh huèng ®· ®−îc nh¾c tíi hoÆc cã thÓ suy ra tõ ph¸t ng«n tr−íc ®ã b»ng c¸ch lÆp l¹i tªn gäi hoÆc thay thÕ b»ng tõ ng÷ ®ång nghÜa hay ®ång së chØ, hay gÇn nghÜa hoÆc cïng tr−êng nghÜa (tr−êng nghÜa däc)... Ch¼ng h¹n, xÐt vÝ dô (phÇn b¸o ®−îc in ®Ëm): V−ên nhµ Loan kh«ng réng l¾m. Nã chØ b»ng c¸i s©n nhá nh−ng cã bao nhiªu lµ c©y. Mçi c©y cã mét ®êi sèng riªng, mét tiÕng nãi riªng. C©y lan, c©y huÖ, c©y hång nãi chuyÖn b»ng h−¬ng, b»ng hoa. 5 Dùa vµo kiÓu cÊu tróc có ph¸p ®Æc biÖt: mét sè kiÓu cÊu tróc có ph¸p kh«ng b×nh th−êng còng cã thÓ gióp nhËn diÖn ranh giíi phÇn nªu vµ phÇn b¸o. Ch¼ng h¹n trong tiÕng ViÖt, nh÷ng c©u cã chñ ng÷ ®øng sau vÞ ng÷ lµ ®éng tõ néi ®éng lµ nh÷ng ph¸t ng«n chØ cã phÇn b¸o mµ kh«ng cã phÇn phÇn nªu, vÝ dô: Tõ ®»ng cuèi b·i tiÕn l¹i lµ hai chó bÐ. Dông häc vÒ c©u nãi riªng vµ ng÷ dông häc nãi chung, hiÖn lµ vÊn ®Ò thêi sù cña ng«n ng÷ häc hiÖn ®¹i, chóng cßn nhiÒu vÊn ®Ò bá ngá, vµ nhiÒu vÊn ®Ò ®ang ®−îc bµn luËn. (Xem §ç H÷u Ch©u - Bïi Minh To¸n, §¹i c−¬ng ng«n ng÷ häc, tËp hai, NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1993) 79
CÊU TRóC Có PH¸P CñA C¢U D−íi b×nh diÖn kÕt häc, c©u ®−îc xem xÐt tõ gãc ®é mèi quan hÖ gi÷a c¸c ®¬n vÞ có ph¸p trong c©u. Cô thÓ lµ c©u ®−îc xem xÐt vÒ cÊu tróc h×nh thøc nh− c¸c thµnh phÇn c©u (chñ ng÷, vÞ ng÷, tr¹ng ng÷, khëi ng÷, gi¶i thÝch ng÷,...) vµ mèi quan hÖ gi÷a c¸c thµnh phÇn c©u. 1. VÊN §Ò THµNH PHÇN C¢U Trong viÖc kiÕn gi¶i vÒ cÊu tróc c©u, lèi ph©n tÝch c©u theo thµnh phÇn lµ lÝ thuyÕt cã sím nhÊt, phæ biÕn nhÊt. Theo ng÷ ph¸p cæ ®iÓn, mçi thùc tõ trong c©u ®Òu lµ mét thµnh phÇn c©u. §Ó quy thùc tõ nµo ®Êy vµo thµnh phÇn c©u nµo th× c¨n cø vµo h×nh th¸i cña thùc tõ Êy. Thµnh thö, x¸c ®Þnh thµnh phÇn c©u thùc chÊt lµ ph©n lo¹i c¸c tõ cã trong c©u dùa theo h×nh th¸i cña chóng. LÝ thuyÕt ng÷ ph¸p cæ ®iÓn ph©n thµnh phÇn c©u thµnh hai lo¹i lµ thµnh phÇn chÝnh vµ thµnh phÇn phô. Thµnh phÇn chÝnh gåm chñ ng÷ vµ vÞ ng÷. Cßn thµnh phÇn phô lµ tr¹ng ng÷, bæ ng÷, ®Þnh ng÷. VÒ sau, do sù hiÓu biÕt thªm nhiÒu ng«n ng÷ míi ngoµi c¸c ng«n ng÷ ch©u ¢u, do thµnh tùu cña ng«n ng÷ häc, ng÷ ph¸p häc vµ cña nh÷ng khoa häc liªn ngµnh, lÝ thuyÕt thµnh phÇn c©u lu«n ®−îc ®iÒu chØnh. Theo lÝ thuyÕt côm tõ, nhiÒu t¸c gi¶ ng÷ häc hiÖn ®¹i cho r»ng thµnh phÇn c©u cã thÓ lµ c¶ mét côm tõ vµ ph©n biÖt thµnh phÇn c©u víi thµnh phÇn côm tõ. Do ®ã, theo lÝ thuyÕt nµy, bæ ng÷, ®Þnh ng÷ lµ thµnh phÇn phô cña côm tõ chÝnh phô chø kh«ng ph¶i lµ thµnh phÇn c©u... Ch¼ng h¹n, c©u H«m qua em g¸i t«i ®i chïa H−¬ng sÏ ®−îc lÝ thuyÕt thµnh phÇn c©u cæ ®iÓn ph©n tÝch: H«m qua, em g¸i t«i ®i chïa H−¬ng. TN §N CN §N §N VN BN §N (TN: tr¹ng ng÷, §N: ®Þnh ng÷, CN: chñ ng÷, VN: vÞ ng÷, BN bæ ng÷) Cßn lÝ thuyÕt thµnh phÇn c©u cña ng÷ häc hiÖn ®¹i ph©n tÝch: H«m qua, em g¸i t«i // ®i chïa H−¬ng. CN VN TN (Gi¸o tr×nh nµy theo h−íng quan niÖm cña ng÷ ph¸p hiÖn ®¹i: xem bæ ng÷, ®Þnh ng÷ lµ thµnh phÇn cña côm tõ, kh«ng ph¶i lµ thµnh phÇn c©u). Nh÷ng cø liÖu míi vÒ nh÷ng ng«n ng÷ míi còng dÉn ®Õn quan niÖm cÊu tróc có ph¸p cña c©u ë c¸c ng«n ng÷ kh«ng hoµn toµn nh− nhau. Cã nh÷ng ng«n ng÷ thiªn vÒ cÊu tróc chñ - vÞ, ch¼ng h¹n tiÕng Nga, TiÖp, Ba Lan, §øc; cã nh÷ng ng«n ng÷ thiªn vÒ cÊu tróc ®Ò - thuyÕt, ch¼ng h¹n c¸c tiÕng ViÖt, H¸n, NhËt, v.v... 80
2. THµNH PHÇN NßNG CèT (thµnh phÇn chÝnh) 2.1. Kh¸i niÖm Thµnh phÇn nßng cèt lµ bé khung ng÷ ph¸p cña c©u ®¶m b¶o cho c©u ®éc lËp vÒ néi dung vµ hoµn chØnh vÒ h×nh thøc. §Æc ®iÓm ®éc lËp vÒ néi dung cña c©u ®−îc thÓ hiÖn ë chç c©u cã thÓ ®−îc hiÓu ®óng mµ kh«ng cÇn dùa vµo chu c¶nh (c¸c c©u tr−íc vµ sau nã) hay t×nh huèng nãi n¨ng. §Æc ®iÓm hoµn chØnh vÒ h×nh thøc ®−îc thÓ hiÖn ë chç kh«ng thÓ chØ ra c¸c thµnh phÇn có ph¸p bÞ l−îc bá vµ kh«i phôc chóng mét c¸ch cã c¨n cø. Ch¼ng h¹n, xÐt c¸c vÝ dô: a. Cã lÏ nµo anh l¹i mª em. (Ph¹m TiÕn DuËt) b. Mïa xu©n, dßng xanh ngäc bÝch chø n−íc s«ng §µ kh«ng xanh mµu xanh canh hÕn cña s«ng G©m, s«ng L«. (NguyÔn Tu©n) c. C« bÐ nhµ bªn (cã ai ngê) còng vµo du kÝch. (Giang Nam) ta thÊy kh«ng thÓ l−îc bá c¸c tæ hîp: anh l¹i mª em; dßng xanh ngäc bÝch, n−íc s«ng §µ kh«ng xanh mµu xanh canh hÕn cña s«ng G©m, s«ng L«; c« bÐ nhµ bªn còng vµo du kÝch; còng nh− ta kh«ng thÓ l−îc bá anh hoÆc mª em (vÝ dô a); dßng, n−íc s«ng §µ hoÆc xanh ngäc bÝch, xanh mµu xanh canh hÕn cña s«ng G©m, s«ng L« (vÝ dô b), c« bÐ nhµ bªn hoÆc còng vµo du kÝch, v× nÕu l−îc bá c¸c yÕu tè võa nªu th× ta kh«ng thÓ tiÕp nhËn néi dung th«ng tin. Muèn hiÓu anh nh− thÕ nµo hoÆc ai mª em, hay S«ng §µ nh− thÕ nµo hoÆc c¸i g× xanh ngäc bÝch,... th× ph¶i dùa vµo chu c¶nh hoÆc t×nh huèng ph¸t ng«n. Nh−ng tr¸i l¹i, ta hoµn toµn cã thÓ l−îc bá c¸c tæ hîp: cã lÏ nµo (vÝ dô a), mïa xu©n (vÝ dô b), cã ai ngê (vÝ dô c) mµ c©u vÉn hoµn chØnh vÒ néi dung vµ h×nh thøc. Néi dung th«ng tin cña c©u ®Òu tËp trung trong bé phËn chÝnh - bé phËn kh«ng thÓ l−îc bá (anh l¹i mª em; dßng s«ng xanh ngäc bÝch, n−íc s«ng §µ kh«ng xanh mµu xanh canh hÕn cña s«ng G©m, s«ng L«; C« bÐ nhµ bªn còng vµo du kÝch). Tuy nhiªn, cã nh÷ng tr−êng hîp c©u chØ gåm mét hoÆc hai yÕu tè kiÓu nh− A!. MÑ ¬i!, Chao «i!,... Nh÷ng tr−êng hîp nµy ®−îc xem lµ nh÷ng nßng cèt ®Æc biÖt. 2.2. C¸c kiÓu nßng cèt c©u 2.2.1. Cã nh÷ng c©u cã nßng cèt ®¬n thuÇn: chØ do mét yÕu tè t¹o thµnh. a. M−a! Giã! N·o nïng! (NguyÔn C«ng Hoan) b. Ch¸y; ¤i chao!; V©ng c. ïng oµng. (TiÕng ®¹i b¸c tõ miÖt Trµ Vinh thØnh tho¶ng l¹i väng lªn.) (S¸ch) d. Hµ Néi, ngµy mång 2 th¸ng 9 n¨m 1945. (S¸ch) 81
ta thÊy trong nßng cèt ®¬n phÇn, cã nh÷ng tr−êng hîp lµ nßng cèt ®¬n phÇn ®¬n, tøc chØ cã mét ng÷ ®o¹n, nh− (a, b); l¹i cã nh÷ng tr−êng hîp lµ nßng cèt ®¬n phÇn kÐp, tøc cã hai hoÆc h¬n hai ng÷ ®o¹n (cã quan hÖ ®¼ng lËp, gi÷a chóng cã thÓ cã hoÆc kh«ng cã kÕt tõ), nh− (c, d). 2.2.2. Cã nh÷ng c©u cã nßng cèt c©u song phÇn: do hai yÕu tè t¹o thµnh. Ch¼ng h¹n, xÐt c¸c nhãm vÝ dô: a. Chim hãt.; Giã thæi.; Hä ®ang x©y nhµ. b. (H«m Êy), chóng t«i ®· cïng nhau vÒ th¨m tr−êng cò. c. V× c¬n giã thæi hoa c−êi víi tr−êng.; NÕu trêi m−a th× t«i ë nhµ. d. Dï cho b·o t¸p m−a sa, NghÖ An X« viÕt vÉn lµ NghÖ An. ta thÊy c¸c c©u cã nßng cèt song phÇn ®Òu cã chñ ng÷ vµ vÞ ng÷. Trong ®ã cã nh÷ng tr−êng hîp lµ nßng cèt song phÇn ®¬n gi¶n, chØ cã mét tæ hîp chñ vÞ (a, b); vµ cã nh÷ng tr−êng hîp lµ nßng cèt c©u song phÇn phøc hîp - mçi nßng cèt c©u lµ mét kÕt cÊu chñ - vÞ (c, d). Cã thÓ tæng hîp l¹i c¸c kiÓu nßng cèt c©u qua l−îc ®å sau: ChØ cã mét ng÷ ®o¹n §¬n §¬n M−a!, Ch¸y!, V©ng., Chao «i. thuÇn Cã hai hoÆc h¬n hai ng÷ ®o¹n KÐp Tïng, tïng, tïng... (Mét håi trèng vang lªn) Nßng cèt ChØ cã mét tæ hîp chñ - vÞ §¬n §µn bß ®ang thung th¨ng gÆm cá. Song Cã hai hoÆc h¬n hai tæ hîp chñ - vÞ phÇn KÐp Trêi r¶i m©y tr¾ng nh¹t, biÓn m¬ mµng dÞu h¬i s−¬ng. 2.3. C¸c bé phËn cña thµnh phÇn nßng cèt c©u 2.3.1. Chñ ng÷ 2.3.1.1. §Þnh nghÜa Trong c¸c tµi liÖu ng÷ ph¸p tiÕng ViÖt, kh¸i niÖm Chñ ng÷ th−êng ®−îc ®Þnh nghÜa lµ thµnh phÇn chÝnh cña c©u biÓu thÞ ®èi t−îng mµ hµnh ®éng, tÝnh chÊt, tr¹ng th¸i cña nã ®éc lËp víi c¸c thµnh phÇn kh¸c cña c©u vµ ®−îc x¸c ®Þnh bëi vÞ ng÷. a. Nh÷ng chó nghÐ nh¶y cÉng lªn. b. SÇu riªng lµ lo¹i tr¸i quý, tr¸i hiÕm cña miÒn Nam. (Mai V¨n T¹o) c. ViÕt tiÓu thuyÕt ®· trë thµnh mét nghÒ riªng. (NguyÔn §×nh Thi) 2.3.1.2. CÊu t¹o 82
* XÐt vÒ ph−¬ng diÖn tæ chøc cÊu tróc, chñ ng÷ cã cÊu t¹o kh¸ ®a d¹ng, nã cã thÓ lµ mét tõ, mét (nh÷ng) côm tõ, mét (nh÷ng) tiÓu có. Chñ ng÷ lµ mét tõ a. Thêi c¬ ®· ®Õn. b. Cô ®· ra. c. Nµy chång, nµy mÑ, nµy cha. (NguyÔn Du) Chñ ng÷ lµ mét côm tõ (côm tõ ®¼ng lËp hoÆc côm tõ chÝnh phô) a. HiÕu ®éng, c−¬ng th−êng, qu¶ c¶m lµ thãi th−êng cña nh÷ng kÎ míi lín vµ sung s−íng. (Nam Cao) (Chñ ng÷ lµ côm tõ ®¼ng lËp) b. Ba vµ mÑ ®Òu ®i lµm v¾ng. (Chñ ng÷ lµ côm tõ ®¼ng lËp) c. XÊu ®Òu h¬n tèt lái. (Tôc ng÷) (Chñ ng÷ lµ côm tõ chÝnh phô) d. N¬i ®©y, ®êi ®êi yªn nghØ nh÷ng liÖt sÜ v« danh. (Chñ ng÷ lµ côm tõ chÝnh phô) e. Ch¼ng ai nãi mét lêi. (Chñ ng÷ lµ côm tõ chÝnh phô) Chñ ng÷ cã thÓ lµ côm tõ tù do (xem c¸c vÝ dô võa nªu) hoÆc côm tõ cè ®Þnh, ch¼ng h¹n: g. ChØ tay n¨m ngãn lµ th¸i ®é kh«ng tèt. h. Câng r¾n c¾n gµ nhµ bÞ xö tr¶m lµ ®¸ng. Chñ ng÷ lµ mét tiÓu có a. C¸ch m¹ng th¸ng T¸m thµnh c«ng ®· mang l¹i ®éc lËp, tù do, Êm no, h¹nh phóc cho d©n téc. b. Con gµ trèng choai cÊt tiÕng g¸y khiÕn bÐ söng sèt. c. Giã thæi t¾t ®Ìn. * XÐt vÒ ph−¬ng diÖn tõ lo¹i, chñ ng÷ th−êng lµ danh tõ (/côm danh tõ) hoÆc ®¹i tõ. Ngoµi ra, còng cã thÓ cã chñ ng÷ lµ mét ®éng tõ (/côm ®éng tõ), tÝnh tõ (/côm tÝnh tõ) hoÆc mét kÕt cÊu giíi tõ. ThËm chÝ chñ ng÷ lµ mét sè tõ (d¹ng nµy gÆp ë nh÷ng c¸ch diÔn ®¹t cã tÝnh mÖnh ®Ò cña to¸n häc). (Còng gÆp c¸c kiÓu cÊu tróc “danh - lµ - danh” hoÆc c¸c kiÓu m« h×nh ph¸i sinh, nh− “®éng tõ/tÝnh tõ - (/kÕt cÊu chñ - vÞ) - lµ - danh”, “danh tõ - lµ - ®éng tõ/tÝnh tõ (/kÕt cÊu chñ - vÞ)”), “giíi ng÷ - lµ - danh”). Ch¼ng h¹n: a. N−íc quËt vµo mÆt, trµo qua ®Çu hµng rµo sèng. (Chu V¨n) (Chñ ng÷ lµ danh tõ) 83
b. Ng−êi b¶n t«i nh×n lªn c¸i « xanh treo l¬ löng l−ng trêi Êy mµ biÕt ®−îc søc giã. (Vi Hång - Hoµng Thuû Giang) (Chñ ng÷ lµ côm danh tõ) c. §ã lµ mét buæi chiÒu mïa h¹ cã m©y tr¾ng x« ®uæi nhau trªn cao. (Chñ ng÷ lµ ®¹i tõ) d. Nãi chuyÖn víi Hång rÊt thó vÞ. (Chñ ng÷ lµ côm ®éng tõ) e. DÞu dµng lµ phÈm chÊt ®¸ng yªu cña phô n÷. (Chñ ng÷ lµ tÝnh tõ) g. Ngoµi bê ®ª lµ chç m¸t nhÊt. (Chñ ng÷ lµ côm giíi tõ) h. ChÝn lµ sè lín nhÊt trong d·y sè tù nhiªn. (Chñ ng÷ lµ sè tõ) 2.3.1.3. VÞ trÝ Chñ ng÷ th−êng ®øng tr−íc vÞ ng÷ (c¸c vÝ dô trªn). §©y lµ vÞ trÝ thuËn cña nã. Khi cÇn nhÊn m¹nh vµo néi dung th«ng b¸o, cã thÓ ®¶o vÞ ng÷ ®øng tr−íc chñ ng÷. Tuy nhiªn, do trong tiÕng ViÖt, trËt tù tõ lµ mét ph−¬ng thøc ng÷ ph¸p quan träng nªn viÖc ®¶o vÞ ng÷ lªn tr−íc chñ ng÷ ®ßi hái nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh (xem 2.2.3. VÞ trÝ vÞ ng÷). Chñ ng÷ l«gic lµ phÇn c©u øng víi c¸i ®−îc ®Ò cËp ®Õn, ®−îc nãi ®Õn trong mét ph¸t ng«n. VÝ dô: a. QuyÓn s¸ch mµ anh tÆng em rÊt hay. b. Tr−êng nµy s©n rÊt réng. c. Nh÷ng con bß bÐo mËp b−íc ®i ®ñng ®Ønh. Chñ ng÷ ng÷ ph¸p lµ lo¹i chñ ng÷ liªn quan ®Õn cÊu tróc có ph¸p cña c©u. Nã th−êng cã h×nh th¸i t−¬ng øng víi vÞ ng÷. Theo nhiÒu nhµ ViÖt ng÷ häc, do ®Æc ®iÓm cña lo¹i h×nh ng«n ng÷ ®¬n lËp - tõ kh«ng biÕn ®æi h×nh th¸i trong ho¹t ®éng hµnh chøc -, tiÕng ViÖt kh«ng cã chñ ng÷ ng÷ ph¸p. Hay nãi c¸ch kh¸c, thµnh phÇn c©u tiÕng ViÖt kh«ng thÓ ph©n tÝch theo kiÓu cÊu tróc chñ - vÞ mµ ph¶i ph©n tÝch theo cÊu tróc kh¸c, cÊu tróc ®Ò - thuyÕt. (Xem môc 3. CÊu tróc ®Ò - thuyÕt cña c©u tiÕng ViÖt; Cao Xu©n H¹o, 2004, s®d). 2.3.2. VÞ ng÷ 2.3.2.1. §Þnh nghÜa VÞ ng÷ lµ thuËt ng÷ cña l«gic häc biÓu thÞ mét thµnh phÇn kÕt cÊu cña ph¸n ®o¸n, tøc lµ c¸i nãi vÒ chñ thÓ. Trong ng«n ng÷ häc, thuËt ng÷ vÞ ng÷ th−¬ng ®−îc dïng ®Ó biÓu thÞ thµnh phÇn chÝnh cña c©u, t−¬ng øng víi c¸i ®−îc th«ng b¸o. Hay nãi c¸ch kh¸c, nã lµ thµnh phÇn biÓu thÞ hµnh ®éng, tÝnh chÊt, tr¹ng th¸i, qu¸ tr×nh hoÆc quan hÖ cña sù vËt (chñ thÓ) ®−îc thÓ hiÖn qua chñ ng÷. 84
2.3.2.2. CÊu t¹o * XÐt vÒ ph−¬ng diÖn tæ chøc cÊu tróc, nh− chñ ng÷, cÊu t¹o cña vÞ ng÷ cã thÓ lµ tõ hoÆc mét (nh÷ng) côm tõ hoÆc mét (nh÷ng) tiÓu có. VÞ ng÷ lµ tõ a. MÆt trêi mäc. b. Nã h¸t. c. Ph¸p ch¹y, NhËt hµng, vua B¶o §¹i tho¸i vÞ. (Hå ChÝ Minh) VÞ ng÷ lµ mét (nh÷ng) côm tõ (côm tõ tù do, xem vÝ dô (a, b) hoÆc côm tõ cè ®Þnh, xem cè ®Þnh, xem bÝ dô (c)) a. C¸i mµu tr¾ng cña ®iÖp còng lµ mét sù s¸ng t¹o gãp phÇn vµo kho tµng mµu s¾c cña d©n téc trong héi häa. (NguyÔn Tu©n) b. Anh nhÑ nhµng c¹y ®¸y hép thuèc, rót ra mét m¶nh giÊy nhá, thay vµo ®ã th− b¸o c¸o cña m×nh, råi th¶ hép thuèc vÒ chç cò. (H÷u Mai) c. L·o Êy ba voi kh«ng ®−îc b¸t n−íc x¸o. VÞ ng÷ lµ mét tiÓu có a. Tr−êng nµy s©n rÊt réng. b. V¶i nµy khæ rÊt hÑp. * XÐt vÒ ph−¬ng diÖn b¶n chÊt tõ lo¹i, vÞ ng÷ th−êng do ®éng tõ, tÝnh tõ, côm ®éng tõ, côm tÝnh tõ ®¶m nhËn (vÝ dô a, b, c). Ngoµi ra, vÞ ng÷ cã thÓ lµ côm danh tõ, côm giíi tõ (vÝ dô d, e). ThËm chÝ cã thÓ gÆp vÞ ng÷ lµ ®¹i tõ (vÝ dô g). Ch¼ng h¹n: a. Giã thæi. M©y bay. b. Hoa b−ëi nång nµn. Hoa nh·n ngät. (NguyÔn Kiªn) c. C¸i cèi xinh xinh xuÊt hiÖn nh− mét giÊc méng, ngåi chÔm chÖ gi÷a gian nhµ trèng. (Duy Kh¸n) d. Xoµi c¸t Hoµ Léc ba m−¬i ngµn ®ång. e. S¸ch nµy cña th− viÖn tr−êng t«i. g. Chóng nã th× vËy. (Anh chí cã b¨n kh¨n lµm g× mÖt ng−êi) 2.3.2.3. VÞ trÝ VÞ ng÷ th−êng ®øng sau chñ ng÷ (xem c¸c vÝ dô ®X dÉn ë trªn), trõ c¸c tr−êng hîp cÇn nhÊn m¹nh vµo néi dung th«ng b¸o th× cã thÓ ®¶o vÞ ng÷ lªn tr−íc chñ ng÷. Tuy nhiªn, ë nh÷ng tr−êng hîp nµy, viÖc ®¶o trËt tù ph¶i tho¶ mXn nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh vµ néi dung vµ h×nh thøc tæ chøc cÊu tróc. §ã lµ: vÞ ng÷ h¹t nh©n lµ ®éng tõ néi ®éng, nh− ngåi, ch¹y, ®øng, næi, ch¸y,...; tÝnh tõ chØ l−îng, nh− nhiÒu, Ýt, ®«ng, ®Çy, v¾ng, th−a...; vµ tÝnh tõ cã tÝnh t−îng h×nh - t−îng thanh, 85
nh− l÷ng th÷ng, sõng s÷ng, lªnh khªnh, Çm Çm, ra r¶, rãc r¸ch,....; (2) vÞ ng÷ ®−îc ®¶o lªn tr−íc chñ ng÷ ®Ó biÓu thÞ sù xuÊt hiÖn, tån t¹i, tiªu biÕn cña sù vËt; (3) trõ nh÷ng tr−êng hîp ®Æc biÖt, c©u cã trËt tù vÞ ng÷ ®øng tr−íc chñ ng÷ cÇn ®−îc më ®Çu b»ng tr¹ng ng÷; vÞ ng÷ vµ chñ ng÷ cña nã th−êng cã thµnh tè phô ®i kÌm (bæ ng÷ hoÆc ®Þnh ng÷ bæ sung cho thµnh tè trung t©m cña côm chÝnh phô lµm chñ ng÷ vµ /hoÆc vÞ ng÷). VÝ dô: a. D−íi bãng tre cña ngµn x−a, thÊp tho¸ng nh÷ng m¸i chïa cæ kÝnh. (ThÐp Míi) b. Trong c¸i hang t¨m tèi bÈn thØu Êy, sèng mét ®êi khèn n¹n nh÷ng ng−êi gÇy gß, r¸ch r−íi. (Th¹ch Lam) c. §ã ®©y, tõ nh÷ng gèc r¹ ®ang môc n¸t, lÊp l¸nh nh÷ng ®èm s¸ng li ti, biªng biÕc, l¹nh lÏo cña nh÷ng con s©u ®Êt. (§Æng V−¬ng H−ng) VÞ ng÷ l«gic (vÞ ng÷ ý), tøc th«ng b¸o chøa ®ùng trong c©u, ®èi lËp l¹i vÞ ng÷ ng÷ ph¸p, vÞ ng÷ t©m lÝ. VÝ dô: QuyÓn s¸ch Êy b×a mµu xanh thÉm., b×a mµu xanh thÉm lµ th«ng b¸o vÒ ®èi t−îng ®· ®−îc ®Ò cËp ë chñ ng÷ (l«gic) cña c©u - quyÓn s¸ch Êy. VÞ ng÷ ng÷ ph¸p lµ vÞ ng÷ ®Ých thùc, kh¸c víi vÞ ng÷ l«gic, vÞ ng÷ t©m lÝ. VÝ dô: Nh÷ng ng−êi thî Êy võa x©y song ng«i biÖt thù nµy. Kh¸c víi vÞ ng÷ l«gic võa dÉn ë trªn, võa x©y xong ng«i biÖt thù nµy ®ãng vai trß trung t©m có ph¸p cña c©u vµ cã nh÷ng dÊu hiÖu ng÷ ph¸p biÓu thÞ ®iÒu nµy (ch¼ng h¹n phô tõ võa). MÆt kh¸c, nã còng t−¬ng øng víi chñ ng÷ ng÷ ph¸p nh÷ng ng−êi thî Êy ®· ®−îc nªu ë bé phËn chÝnh thø nhÊt. VÞ ng÷ t©m lÝ lµ biÓu t−îng (quan niÖm) thø hai theo tr×nh tù xuÊt hiÖn trong nhËn thøc vµ gi¸ trÞ t©m lÝ, kh«ng lÖ thuéc vµo h×nh th¸i ng÷ ph¸p cña nã. Ch¼ng h¹n, trong c©u C¶ líp im lÆng., vÞ ng÷ t©m lÝ lµ im lÆng v× nã t−¬ng quan víi biÓu t−îng (c¸ch quan niÖm) c¶ líp xuÊt hiÖn ë tr−íc nã. (Xem NguyÔn ThiÖn Gi¸p (Chñ biªn). DÉn luËn ng«n ng÷ häc, NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1993) 3. THµNH PHÇN PHô CñA C¢U 3.1. Kh¸i niÖm HiÓu theo nghÜa hÑp: Thµnh phÇn phô cña c©u lµ thµnh phÇn ng÷ ph¸p phô thuéc vµo toµn bé nßng cèt c©u vµ cã t¸c dông më réng nßng cèt c©u ®Ó bæ sung nh÷ng chi tiÕt cÇn thiÕt cho nßng cèt c©u hoÆc bæ sung cho c©u mét chøc n¨ng, mét ý nghÜa t×nh th¸i nµo ®ã. HiÓu theo nghÜa réng: Thµnh phÇn phô cña c©u lµ nh÷ng bé phËn n»m ngoµi nßng cèt c©u nãi chung. Nã cã thÓ cã t¸c dông më réng nßng cèt c©u ®Ó bæ sung cho nßng cèt c©u nh÷ng chi tiÕt cÇn thiÕt nµo ®ã. Nã còng cã thÓ kh«ng liªn quan víi nßng cèt c©u, mµ chØ liªn quan tíi mét chøc n¨ng, mét chi tiÕt nµo ®ã cña c©u. (Gi¸o tr×nh nµy sö dông kh¸i niÖm thµnh phÇn phô theo nghÜa hÑp). a. Nhµ, bµ cã hµng d·y ë phè. (NguyÔn C«ng Hoan) 86
b. H«m qua, em ®i chïa H−¬ng. (NguyÔn Nh−îc Ph¸p) c. H×nh nh− chóng nã ®Òu tin t−ëng mét c¸ch tuyÖt ®èi. d. Tay «m chång s¸ch, chÞ b−íc vµo phßng. 3.2. C¸c thµnh phÇn phô cña c©u 3.2.1. Tr¹ng ng÷ 3.2.1.1. §Æc tr−ng * VÒ chøc n¨ng Tr¹ng ng÷ bæ sung c¸c ý nghÜa vÒ ®Þa ®iÓm, thêi gian, c¸ch thøc, ph−¬ng tiÖn, ph−¬ng diÖn, t×nh h×nh, nguyªn nh©n, môc ®Ých,... cho sù t×nh ®−îc ®Ò cËp ®Õn trong c©u. VÝ dô: a. Cã lÇn, nhµ v¨n Bíc-na S« nhËn ®−îc tËp b¶n th¶o truyÖn ng¾n cña mét ng−êi ®ang tËp viÕt v¨n, kÌm theo mét bøc th− ng¾n. (TiÕng ViÖt 5) b. Gi÷a mïa hÌ nãng nùc, ch¸u bÐ n»m trong chiÕc thuyÒn nhá hÑp, ng−êi ®Çy môn mñ. (TrÇn Ph−¬ng H¹nh) c. §ªm Êy ngñ, trong giÊc m¬, ChÊm l¹i khãc mÊt bao nhiªu n−íc m¾t. (§µo Vò) * VÒ cÊu t¹o Tr¹ng ng÷ th−êng cã cÊu t¹o lµ mét (nh÷ng) côm giíi tõ (vÝ dô a), côm danh tõ (vÝ dô b), côm tÝnh tõ (vÝ dô c), côm ®éng tõ (vÝ dô d), hoÆc tr¹ng ng÷ còng cã thÓ lµ mét tõ (vÝ dô e) hay mét tiÓu có (vÝ dô g): a. Trong miªu t¶, ng−êi ta th−êng hay so s¸nh. (Ph¹m Hæ) b. Ngµy mai, c¸c em cã quyÒn m¬ t−ëng mét cuéc sèng t−¬i ®Ñp v« cïng. (ThÐp Míi) c. Nhanh nh− mét con sãc, nã vôt biÕn mÊt. d. §øng ë ®©y, nh×n ra xa, phong c¶nh thËt lµ ®Ñp. (§oµn Minh TuÊn) e. ThØnh tho¶ng, c©u ru em l¹i cÊt lªn mét ®o¹n ¹ êi... (B¨ng S¬n) g. Tay x¸ch chiÕc nãn, chÞ rôt rÌ b−íc lªn thÒm. (Ng« TÊt Tè) * VÒ vÞ trÝ Tr¹ng ng÷ cã vÞ trÝ kh¸ linh ho¹t, nã cã thÓ ®øng ®Çu, hoÆc cuèi hoÆc gi÷a c©u, th−êng gÆp nhÊt lµ tr−êng hîp tr¹ng tõ ®øng ®Çu c©u. Ch¼ng h¹n: 87
a. Hai bªn bê s«ng, lÇn l−ît diÔu qua nh÷ng ®ång ruéng vµ c¶ nh÷ng khãm tre, nh÷ng lµng m¹c xo ro. (Nam Cao) b. Hå Chñ tÞch, b»ng thiªn tµi trÝ tuÖ vµ sù ho¹t ®éng c¸ch m¹ng cña m×nh, ®· kÞp thêi ®¸p øng nhu cÇu bøc thiÕt cña lÞch sö. (S¸ch) c. ChÞ sÏ rêi xa anh, dï ®au khæ ®Õn mÊy. Trong c¸c lo¹i thµnh phÇn phô, tr¹ng ng÷ lµ lo¹i thµnh phÇn phô quan trong nhÊt do chøc n¨ng, t¸c dông cña nã ®èi víi sù t×nh ®−îc diÔn ®¹t trong c©u vµ do kh¶ n¨ng c¶i biÕn cña nã. Ch¼ng h¹n, ta cã thÓ quan s¸t kh¶ n¨ng c¶i biÕn cña tr¹ng ng÷ qua vÝ dô sau: Ngoµi v−ên, nh÷ng b«ng hoa ®ang në ré. (ngoµi v−ên lµ tr¹ng ng÷). → Nh÷ng b«ng hoa ®ang në ré ngoµi v−ên. (ngoµi v−ên thµnh mét bé phËn cña vÞ ng÷). → Nh÷ng b«ng hoa ngoµi v−ên ®ang më ré. (ngoµi v−ên thµnh mét bé phËn cña chñ ng÷). 3.2.1.2. C¸c lo¹i tr¹ng ng÷ * Tr¹ng ng÷ chØ kh«ng gian vµ thêi gian th−êng cã kÕt cÊu lµ mét côm danh tõ hoÆc mét côm giíi tõ. Nã cã chøc n¨ng biÓu thÞ thêi gian hoÆc kh«ng gian cña sù t×nh ®−îc ®Ò cËp ë thµnh phÇn nßng cèt. VÝ dô: a. Gi÷a nh÷ng ®¸m m©y x¸m ®ôc, vßm trêi hiÖn ra nh− nh÷ng kho¶ng vùc xanh vßi väi. (L−u Quang Vò) b. MÊy n¨m ë Sµi Gßn, y ®· cè t¹o cho y mét c¸ tÝnh kh¸c h¼n c¸ tÝnh cña y. (Nam Cao) c. Ngµy nay, kh¸ch vµo th¨m V¨n MiÕu Quèc Tö Gi¸m cßn thÊy bªn giÕng Thiªn Quang, d−íi nh÷ng hµng muçm giµ cæ kÝnh, 82 tÊm bia kh¾c tªn tuæi cña 1306 vÞ tiÕn sÜ tõ khoa thi n¨m 1442 ®Õn khoa thi n¨m 1779 nh− chøng tÝch vÒ mét nÒn v¨n hiÕn l©u ®êi. (Mai Hång & HB) * Tr¹ng ng÷ chØ t×nh h×nh bao gåm tr¹ng ng÷ chØ t×nh huèng vµ tr¹ng ng÷ chØ c¸ch thøc - ph−¬ng tiÖn. Tr¹ng ng÷ t×nh huèng th−êng cã cÊu tróc lµ mét côm ®éng tõ hoÆc côm giíi tõ hoÆc côm tÝnh tõ. Nã cã chøc n¨ng bæ sung cho sù t×nh ®−îc diÔn ®¹t ë nßng cèt c©u ý nghÜa vÒ t×nh huèng. VÝ dô: a. Tíi cæng tr−êng cò, chÞ tÇn ngÇn dõng l¹i håi l©u. b. Trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay, ai còng ph¶i nç lùc nhiÒu h¬n. c. Tr«ng tõ xa, c©y cÇu nh− mét d¶i lôa b¹c v¾t qua dßng s«ng xanh. 88
♦ Tr¹ng ng÷ chØ c¸ch thøc - ph−¬ng tiÖn th−êng cã cÊu tróc lµ mét côm giíi tõ më ®Çu b»ng c¸c giíi tõ nh− nhê, víi, b»ng, qua,... Nã cã chøc n¨ng bæ sung ý nghÜa vÒ c¸ch thøc thùc hiÖn sù t×nh hoÆc ph−¬ng thøc thùc hiÖn sù t×nh ®X ®−îc ®Ò cËp ë nßng cèt c©u. VÝ dô: a. Nhê c¸i thÇn thÕ Êy, h¾n míi chöi to, thÐt m¾ng kh¾p cho oai. (Ng« TÊt Tè) b. NguyÔn Du, b»ng ngßi bót thiªn tµi, ®· dùng nªn mét kiÖt t¸c bÊt hñ - “§o¹n tr−êng t©n thanh”. c. Víi trÝ th«ng minh vµ lßng say mª t×m tßi nh÷ng ®iÒu míi l¹, nã ®· chiÕm gi¶i nhÊt cña cuéc thi “S¸ng t¹o TrÎ”. * Tr¹ng tõ chØ nguyªn nh©n th−êng lµ mét côm giíi tõ, dÉn nhËp b»ng giíi tõ chØ nguyªn nh©n nh− v×, do, bëi, bëi v×, t¹i v×. Nã cã chøc n¨ng bæ sung ý nghÜa nguyªn nh©n cña sù t×nh ®−îc biÓu hiÖn ë nßng cèt c©u. Nã th−êng ®øng ®Çu hoÆc cuèi c©u, hiÕm khi ®øng gi÷a c©u. VÝ dô: a. V× t×nh nªn ph¶i ®i ®ªm, VÊp n¨m b¶y c¸i vÉn ªm h¬n gi−êng. (Ca dao) b. V× m©y cho nói lªn trêi, V× c¬n giã thæi hoa c−êi víi tr¨ng. (Ca dao) c. ¤ng Êy ®· ®i tèi qua mµ kh«ng thÓ chê anh, v× qu¸ véi. * Tr¹ng ng÷ chØ môc ®Ých cã chøc n¨ng bæ sung ý nghÜa môc ®Ých cña sù t×nh ®−îc biÓu ®¹t ë nßng cèt c©u. Nã th−êng cã cÊu tróc lµ mét giíi tõ chØ môc ®Ých nh− ®Ó, nh»m, ®Ó cho,... Nã th−êng ®øng ®Çu hoÆc cuèi c©u. VÝ dô: a. §Ó häc hái kinh nghiÖm, hä ®· kh«ng qu¶n ng¹i ®−êng xa. b. §Ó gi÷ v÷ng nÒn ®éc lËp tù do cho Tæ quèc, nh÷ng ng−êi chiÕn sÜ Êy ®· anh dòng hi sinh. c. Nã ch¨m chØ häc tËp, ®Ó giµnh kÕt qu¶ cao trong k× thi tíi. * Tr¹ng ng÷ chØ ®iÒu kiÖn/gi¶ thiÕt cã chøc n¨ng bæ sung ý nghÜa vÒ ®iÒu kiÖn vµ gi¶ thiÕt cña sù t×nh ®−îc miªu t¶ ë nßng cèt c©u. Nã th−êng cã cÊu t¹o lµ mét côm ®éng tõ hoÆc côm danh tõ cã c¸c kÕt tõ nÕu, nÕu nh−, gi¸, gi¸ nh− dÉn nhËp. VÞ trÝ ®Çu c©u lµ vÞ trÝ chñ yÕu cña lo¹i tr¹ng ng÷ nµy. VÝ dô: a. NÕu h¸t nhanh th× bµi h¸t nµy sÏ tuyÖt. b. NÕu khãc ®−îc, th× nã sÏ ®ì ®au ®ín h¬n mét phÇn, c. Gi¸ nh− cã tiÒn tØ nã sÏ ch¼ng ë ®©y. * Tr¹ng tõ chØ ý nh−îng bé th−êng cã cÊu tróc lµ mét ng÷ ®o¹n ®éng tõ hoÆc ng÷ ®o¹n tÝnh tõ ®−îc dÉn nhËp b»ng c¸c kÕt tõ chØ ý nh−îng bé tuy, dï, mÆc dï, dÇu, dï r»ng,... a. Tuy nghÌo nh−ng c« Êy rÊt tèt bông. b. Dï m−a b·o, chóng t«i vÉn lªn ®−êng theo kÕ ho¹ch ®· ®Þnh. 89