Giáo trình Văn học Việt Nam: Giai đoạn cuối TK XVIII - Nửa đầu TK XIX: Phần 1 - Nguyễn Lộc

Chia sẻ: Bin Bin | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:44

Thêm vào BST

Báo xấu

351
lượt xem 96
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phần 1 của cuốn Giáo trình Văn học Việt Nam - Giai đoạn cuối TK XVIII - Nửa đầu TK XIX giới thiệu đến người học kiến thức tổng hợp về khái quát Văn học Việt Nam - Giai đoạn cuối TK XVIII - Nửa đầu TK XIX với nội dung cụ thể trình bày về: diện mạo của văn học Việt Nam giai đoạn nữa cuối TK 18 - nữa đầu TK 19, đặc trưng cơ bản có tính lịch sử chi phối sự phát triển của văn học Việt Nam giai đoạn nữa cuối TK 18 - nửa đầu TK 19, văn học Việt Nam giai đoạn nữa cuối TK 18 - nửa đầu TK 19 và sự ra đời của trào lưu nhân đạo chủ nghĩa,...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Văn học Việt Nam: Giai đoạn cuối TK XVIII - Nửa đầu TK XIX: Phần 1 - Nguyễn Lộc

§¹i häc huÕ Trung t©m ®µo t¹o tõ xa NguyÔn Léc Gi¸o tr×nh V¨n häc viÖt nam Giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX (S¸ch dïng cho hÖ ®µo t¹o tõ xa) (T¸i b¶n lÇn thø nhÊt) HuÕ - 2008
môc lôc Trang Môc lôc ..................................................................................................................... 2 PhÇn i: kh¸i qu¸t v¨n häc viÖt nam giai ®o¹n n÷a cuèi thÕ kû xviii ®Õn n÷a ®Çu thÕ kû xix................................................................................ 4 I - DiÖn m¹o cña V¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII - nöa ®Çu thÕ kû XIX ........................................................................................................................ 5 II - §Æc tr−ng c¬ b¶n cã tÝnh lÞch sö chi phèi sù ph¸t triÓn cña v¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII - nöa ®Çu thÕ kû XIX ............................................... 15 III - V¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII - nöa ®Çu thÕ kû XIX vµ sù ra ®êi cña trµo l−u nh©n ®¹o chñ nghÜa................................................................... 20 IV - vÊn ®Ò kh¸i qu¸t ho¸ nghÖ thuËt trong v¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII - nöa ®Çu thÕ kû XIX ............................................................................. 41 PhÇn Ii: t¸c gi¶ vµ t¸c phÈm tiªu biÓu .................................................. 45 CH−¬NG MéT: chinh phô ng©m ................................................................ 45 I - TiÓu sö §Æng TrÇn C«n, T¸c gi¶ Chinh phô ng©m ...................................... 45 II - VÊn ®Ò dÞch gi¶ Chinh phô ng©m................................................................. 46 III - Chinh phô ng©m vµ h×nh ¶nh cuéc chiÕn tranh phong kiÕn..................... 50 IV - Mét sè vÊn ®Ò vÒ nghÖ thuËt trong Chinh phô ng©m ................................ 58 CH¦¥NG hai: hoµng lª nhÊt thèng chÝ ............................................. 69 I - Lai lÞch cña t¸c phÈm ..................................................................................... 69 II - Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ, bøc tranh cña x· héi phong kiÕn ViÖt Nam nh÷ng n¨m nöa cuèi thÕ kû XVIII............................................................................ 72 III - NghÖ thuËt cña Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ .................................................. 79 CH¦¥NG ba: hå xu©n h−¬ng...................................................................... 84 I - Nh÷ng khã kh¨n trong viÖc nghiªn cøu Hå Xu©n H−¬ng ............................ 84 II - Hå Xu©n H−¬ng, nhµ th¬ cña phô n÷ .......................................................... 88 III - Hå Xu©n H−¬ng, nhµ th¬ trµo phóng......................................................... 92 IV - Hå Xu©n H−¬ng, nhµ th¬ tr÷ t×nh yªu ®êi ................................................. 96 V - Phong c¸ch th¬ Hå Xu©n H−¬ng .................................................................. 98 VI - KÕt luËn ...................................................................................................... 102 CH¦¥NG bèn: nguyÔn du ........................................................................... 104 I - Gia thÕ vµ cuéc ®êi cña NguyÔn Du............................................................. 104 II - TruyÖn kiÒu, tËp ®¹i thµnh cña v¨n häc cæ ViÖt Nam ............................. 106 2
CH¦¥NG n¨m: nguyÔn c«ng trø ........................................................... 153 I - Cuéc ®êi NguyÔn C«ng Trø ......................................................................... 153 II - Th¬ v¨n NguyÔn C«ng Trø......................................................................... 156 CH¦¥NG s¸u: cao b¸ qu¸t ........................................................................ 172 I - Cuéc ®êi Cao B¸ Qu¸t.................................................................................. 172 II - Th¬ v¨n Cao B¸ Qu¸t ................................................................................. 174 KÕt luËn ............................................................................................................. 195 3
PhÇn I Kh¸i qu¸t v¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII ®Õn nöa ®Çu thÕ kû XIX V¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII – nöa ®Çu thÕ kû XIX thùc sù b¾t ®Çu víi Chinh phô ng©m cña §Æng TrÇn C«n (1741), vµ kÕt thóc vµo gi÷a thÕ kû XIX víi sù kiÖn Ph¸p x©m l−îc n−íc ta. §©y lµ giai ®o¹n v¨n häc ®¹t ®−îc nhiÒu thµnh tùu rùc rì nhÊt trong thêi kú phong kiÕn. Nh÷ng t¸c gi¶ vµ t¸c phÈm tiªu biÓu cho v¨n häc thêi kú phong kiÕn chñ yÕu tËp trung trong giai ®o¹n nµy : NguyÔn Du, Hå Xu©n H−¬ng, NguyÔn C«ng Trø, Cao B¸ Qu¸t, vµ nh÷ng t¸c phÈm nh− TruyÖn KiÒu, Chinh phô ng©m, Cung o¸n ng©m khóc, Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ, Lôc V©n Tiªn(1), v.v. V¨n häc ViÖt Nam nöa cuèi thÕ kû XVIII – nöa ®Çu thÕ kû XIX ra ®êi trong giai ®o¹n chÕ ®é phong kiÕn ®i vµo con ®−êng khñng ho¶ng, bÕ t¾c. Giai cÊp phong kiÕn thèng trÞ giai ®o¹n nµy tá ra kh«ng cßn n¨ng lùc qu¶n lý vµ l·nh ®¹o Nhµ n−íc, mµ lao vµo c¶nh ¨n ch¬i trôy l¹c vµ tranh giµnh quyÒn lîi, sinh ra ®©m chÐm lÉn nhau. Nh÷ng thiÕt chÕ cña x· héi phong kiÕn lµm trë ng¹i cho sù ph¸t triÓn søc s¶n xuÊt cña x· héi. N«ng nghiÖp ®×nh ®èn, kinh tÕ hµng ho¸ manh nha tõ sím kh«ng cã ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn, c«ng th−¬ng nghiÖp giÉm ch©n t¹i chç, ®êi sèng nh©n d©n ®ãi kÐm,... TÊt c¶ t×nh h×nh Êy ®−a ®Õn mét l« gÝch lÞch sö lµ cuéc ®Êu tranh giai cÊp trong x· héi diÔn ra gay g¾t tr−íc kia ch−a tõng cã, mµ biÓu hiÖn cô thÓ lµ phong trµo n«ng d©n khëi nghÜa bïng næ liªn tiÕp trong suèt giai ®o¹n, suèt tõ Nam chÝ B¾c, víi ®Ønh cao cña nã lµ cuéc c¸ch m¹ng T©y S¬n. C¸c nhµ sö häc m¸c xÝt gäi thÕ kû nµy lµ thÕ kû n«ng d©n khëi nghÜa. Nh−ng n«ng d©n, nãi nh− M¸c trong Ngµy 18 th¸ng S−¬ng mï cña Lui B«nap¸ct¬ : “Trong chõng mùc mµ hµng triÖu gia ®×nh n«ng d©n sèng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ lµm cho hä t¸ch rêi nhau vµ ®èi lËp lèi sèng cña hä, lîi Ých cña hä vµ tr×nh ®é gi¸o dôc cña c¸c giai cÊp kh¸c, th× c¸c gia ®×nh Êy häp l¹i thµnh mét giai cÊp. Nh−ng c¸c gia ®×nh Êy kh«ng thµnh mét giai cÊp n÷a trong chõng mùc mµ gi÷a nh÷ng ng−êi chñ n«ng chØ cã mét mèi liªn hÖ ®Þa ph−¬ng th«i vµ lîi Ých gièng nhau cña hä kh«ng t¹o nªn gi÷a hä mét mèi liªn hÖ céng ®ång nµo c¶, mét mèi liªn hÖ toµn quèc nµo c¶, hay mét tæ chøc chÝnh trÞ nµo c¶...”(2). ChÝnh v× vËy cho nªn phong trµo n«ng d©n T©y S¬n sau khi giµnh ®−îc th¾ng lîi huy hoµng, ®· kh«ng ph¸t huy ®−îc vai trß tÝch cùc cña m×nh, mµ dÇn dÇn ®i vµo con ®−êng phong kiÕn ho¸, ®Ó cuèi cïng thÊt b¹i tr−íc søc tÊn c«ng cña tËp ®oµn phong kiÕn NguyÔn ¸nh, cã c¬ së x· héi trong tÇng líp ®¹i ®Þa chñ §µng Trong, l¹i cã sù viÖn trî vÒ qu©n sù cña bän t− b¶n n−íc ngoµi. NguyÔn ¸nh lªn ng«i, thµnh lËp triÒu ®¹i nhµ NguyÔn, ®ã lµ nhµ n−íc chuyªn chÕ nhÊt trong lÞch sö. Cuéc ®Êu tranh giai cÊp trong x· héi cµng gay g¾t, nh−ng diÔn ra cã phÇn phøc t¹p h¬n tr−íc. TËp ®oµn phong kiÕn thèng trÞ triÒu NguyÔn (1) Lôc V©n Tiªn cña NguyÔn §×nh ChiÓu ra ®êi tr−íc khi thùc d©n Ph¸p x©m l−îc n−íc ta, lµ t¸c phÈm lín cuèi cïng kÕt thóc giai ®o¹n nµy. Nh−ng Lôc V©n Tiªn l¹i lµ t¸c phÈm ®Çu tiªn trong qu¸ tr×nh s¸ng t¸c cña NguyÔn §×nh ChiÓu, mµ NguyÔn §×nh ChiÓu chñ yÕu s¸ng t¸c vµo giai ®o¹n sau khi Ph¸p x©m l−îc n−íc ta. V× vËy chóng t«i kh«ng viÕt mét ch−¬ng riªng vÒ Lôc V©n Tiªn ë ®©y, mµ kÕt hîp tr×nh bµy trong ch−¬ng viÕt vÒ NguyÔn §×nh ChiÓu. Xem : V¨n häc ViÖt Nam nöa cuèi thÕ kû XIX, Ch−¬ng II, NXB §¹i häc vµ Trung häc chuyªn nghiÖp, Hµ Néi, 1971. (2) C. M¸c, Ph. ¨ngghen, TuyÓn tËp, tËp I, NXB Sù thËt, Hµ Néi, 1960, tr. 402. 4
kh«ng nh−îng bé tr−íc cuéc ®Êu tranh cña quÇn chóng, khi thùc d©n Ph¸p næ sóng x©m chiÕm n−íc ta, v× sù b¹c nh−îc cña m×nh, hä kh«ng ®øng vÒ phÝa nh©n d©n chèng x©m l−îc, nªn kÕt qu¶ lµ thÊt b¹i. N¨m 1858 kÕt thóc mét giai ®o¹n trong lÞch sö d©n téc vµ më ra mét giai ®o¹n míi. Trong v¨n häc, n¨m 1858 còng kÕt thóc mét giai ®o¹n, vµ më ra mét giai ®o¹n míi. Nh−ng c¶ giai ®o¹n nµy vµ giai ®o¹n kÕ tiÕp chÊm døt vµo cuèi thÕ kû XIX, vÉn thuéc vÒ thêi kú thø nhÊt trong v¨n häc ViÖt Nam, thêi kú v¨n häc ®−îc s¸ng t¸c trong khu«n khæ cña ý thøc hÖ phong kiÕn(1). V¨n häc ViÖt Nam nöa cuèi thÕ kû XVIII – nöa ®Çu thÕ kû XIX lµ mét giai ®o¹n ph¸t triÓn hÕt søc rùc rì trong khi chÕ ®é phong kiÕn ®ang khñng ho¶ng, bÕ t¾c. §iÒu ®ã míi nh×n cã vÎ m©u thuÉn, kú thùc kh«ng cã g× m©u thuÉn c¶. M¸c nãi : “§èi víi nghÖ thuËt cã nh÷ng thêi kú phån vinh nhÊt ®Þnh, tuyÖt nhiªn kh«ng cã quan hÖ g× víi sù ph¸t triÓn chung cña x· héi c¶, vµ do ®ã còng tuyÖt nhiªn kh«ng cã quan hÖ g× víi c¬ së vËt chÊt, víi c¸i cèt c¸ch cña x· héi, nÕu cã thÓ nãi nh− thÕ ®−îc”(2). Vµ theo Plªkhanèp th× : “... Nãi r»ng nghÖ thuËt – còng nh− v¨n häc – lµ ph¶n ¶nh cña cuéc sèng, nh− thÕ lµ nãi lªn quan niÖm, mÆc dï ®óng, nh−ng vÉn cßn rÊt m¬ hå. Muèn biÕt nghÖ thuËt ph¶n ¸nh cuéc sèng nh− thÕ nµo, cÇn ph¶i hiÓu c¬ cÊu cña cuéc sèng ®ã. ë c¸c d©n téc v¨n minh, th× ®Êu tranh giai cÊp lµ mét trong nh÷ng ®éng lùc cña c¬ cÊu Êy. Vµ chØ sau khi ®· xem xÐt ®éng lùc nµy, ®· kh¶o s¸t cuéc ®Êu tranh giai cÊp vµ ®· nghiªn cøu c¸c sù chuyÓn biÕn mu«n h×nh v¹n tr¹ng cña nã, chóng ta míi cã thÓ ph¸t biÓu ý kiÕn mét c¸ch tho¶ ®¸ng ®«i chót vÒ lÞch sö tinh thÇn cña x· héi v¨n minh(3). §èi víi V¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII – nöa ®Çu thÕ kû XIX còng cÇn ph¶i nh×n nhËn trªn mét quan ®iÓm nh− vËy. Chóng ta kh«ng thÓ chØ dõng l¹i ë nhËn xÐt vÒ sù ph¸t triÓn kh«ng t−¬ng øng gi÷a v¨n häc vµ x· héi, mµ ph¶i ®i s©u vµo c¬ cÊu cña x· héi, ph¶i “kh¶o s¸t cuéc ®Êu tranh giai cÊp vµ nghiªn cøu sù chuyÓn biÕn mu«n h×nh v¹n tr¹ng cña nã”, nh− thÕ chóng ta sÏ thÊy rÊt râ r»ng v¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII – nöa ®Çu thÕ kû XIX, nÕu mét mÆt cã sù ph¸t triÓn kh«ng t−¬ng øng víi c¬ së kinh tÕ cña x· héi, th× mÆt kh¸c, nã l¹i ph¸t triÓn rÊt t−¬ng øng víi t×nh h×nh cuéc ®Êu tranh giai cÊp quyÕt liÖt trong giai ®o¹n nµy mµ lùc l−îng tiÕn bé, lùc l−îng cña quÇn chóng n«ng d©n cã mét −u thÕ kh«ng chèi c·i ®−îc. §óng nh− Tr−êng Chinh nãi : “... khi nµo nh÷ng häc thuyÕt chÝnh trÞ vµ nh÷ng t¸c phÈm v¨n nghÖ diÔn ®¹t quyÒn lîi cña giai cÊp tiªn phong th× th−êng nã l¹i ®i tr−íc thùc tr¹ng kinh tÕ”(4). I - DiÖn m¹o cña V¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII - nöa ®Çu thÕ kû XIX NÒn v¨n häc d©n téc cña ta thùc sù ra ®êi cïng víi nÒn ®éc lËp cña d©n téc. Tõ thÕ kû X ®Õn gi÷a thÕ kû XVIII, gÇn t¸m thÕ kû tr«i qua, lÞch sö ®· x©y dùng cho nã mét truyÒn thèng vÒ v¨n häc d©n gian còng nh− vÒ v¨n häc b¸c häc, vÒ v¨n ch−¬ng ch÷ H¸n, còng nh− vÒ v¨n (1) VÒ vÊn ®Ò ph©n chia c¸c thêi kú v¨n häc sö, chóng t«i cã tr×nh bµy râ h¬n trong cuèn V¨n häc ViÖt Nam nöa cuèi thÕ kû XIX. S®d. (2) C.M¸c, Lêi më ®Çu phª ph¸n kinh tÕ chÝnh trÞ. Xem : M¸c – ¨ng ghen, VÒ v¨n häc nghÖ thuËt, NXB Sù thËt, Hµ Néi, 1958, tr. 99. (3) V¨n häc kÞch vµ héi ho¹ ë n−íc Ph¸p trong thÕ kû XVIII xÐt theo quan ®iÓm x· héi. Xem : Plªkhanèp, NghÖ thuËt vµ ®êi sèng x· héi (b¶n dÞch cña Tõ L©m), NXB V¨n ho¸ – NghÖ thuËt, Hµ Néi, 1963, tr. 283. (4) Tr−êng Chinh, Chñ nghÜa M¸c vµ v¨n ho¸ ViÖt Nam (in lÇn thø hai), NXB Sù thËt, Hµ Néi, 1974, tr. 13. 5
ch−¬ng ch÷ N«m. TruyÒn thèng v¨n häc d©n téc ®Õn giai ®o¹n nµy, trong ®iÒu kiÖn lÞch sö míi, l¹i cµng ph¸t triÓn mét c¸ch v÷ng ch¾c. Tr−íc kia lÞch sö ch−a bao giê chøng kiÕn mét giai ®o¹n nµo v¨n häc l¹i ph¸t triÓn mét c¸ch phong phó kh«ng nh÷ng vÒ sè l−îng mµ vÒ c¶ chÊt l−îng nh− giai ®o¹n nµy. §iÒu ®ã cã mét lo¹t nguyªn nh©n vÒ lùc l−îng s¸ng t¸c, vÒ c«ng chóng v¨n häc, còng nh− vÒ ®iÒu kiÖn in vµ xuÊt b¶n,... lóc bÊy giê. D−íi thêi kú Lý – TrÇn, tõ thÕ kû X ®Õn thÕ kû XVIII, lùc l−îng s¸ng t¸c v¨n häc chñ yÕu lµ c¸c nhµ s−, hÇu hÕt lµ nhµ s− ë triÒu ®×nh. BÊy giê PhËt gi¸o ®ang thÞnh. VÒ sau, tõ cuèi ®êi TrÇn ®Õn ®êi Lª, Nho gi¸o ph¸t triÓn, lùc l−îng s¸ng t¸c v¨n häc chñ yÕu lµ c¸c nhµ nho, hÇu hÕt còng lµ nho sÜ ë triÒu ®×nh, nho sÜ quan liªu. Nhµ n−íc phong kiÕn tËp quyÒn ViÖt Nam h×nh thµnh trong ®iÒu kiÖn ®Æc biÖt, thiÕu mét c¬ së x· héi v÷ng ch¾c nªn nhanh chãng biÕn thµnh nhµ n−íc quan liªu, vµ ®Ó cñng cè ®Þa vÞ thèng trÞ cña m×nh, nã cÇn rÊt nhiÒu quan l¹i. ViÖc tiÕn cö kh«ng ®¸p øng ®−îc ph¶i dïng thi cö. Nh−ng thùc tÕ cöa tr−êng chØ më ra ®ãn lÊy con em bän quan l¹i quyÒn quý, con em c¸c tÇng líp b×nh d©n h·n h÷u l¾m míi cã ng−êi ®−îc ®i häc. Thµnh phÇn lùc l−îng s¸ng t¸c v× vËy mµ mÆc dï cã ®«ng h¬n tr−íc vÒ sè l−îng th× còng chØ ®«ng vÒ mÆt sè l−îng, cßn vÒ mÆt chÊt l−îng c¬ b¶n ch−a cã g× thay ®æi. §Õn giai ®o¹n nµy, lùc l−îng s¸ng t¸c tuy vÉn lµ nho sÜ, nh−ng bªn c¹nh tÇng líp nho sÜ quan liªu, ®Ëu cao vµ lµm quan to, nho sÜ b×nh d©n chiÕm mét vÞ trÝ ®¸ng kÓ. Nhµ n−íc Lª s¬ trong buæi thÞnh thêi rÊt chó träng viÖc thi cö. Nãi chung, viÖc häc, viÖc thi ®−îc tæ chøc cã quy cñ, nghiªm ngÆt. §iÒu ®ã mét mÆt ®¶m b¶o chÊt l−îng ®µo t¹o theo nhu cÇu cña giai cÊp thèng trÞ, mÆt kh¸c, v× tæ chøc nghiªm ngÆt nh− thÕ, nªn kh«ng nhiÒu ng−êi cã ®iÒu kiÖn ®i häc, ®i thi. B−íc sang nöa cuèi thÕ kû XVIII, chÕ ®é phong kiÕn suy tµn, viÖc häc, viÖc thi kh«ng ®−îc chó träng. Tr−êng häc cã thÓ tuú tiÖn më ra kh¾p n¬i. Häc trß kh«ng cÇn giái còng cã thÓ ®i thi. Bän thèng trÞ nhiÒu lóc cÇn tiÒn s½n sµng biÕn thi cö thµnh chuyÖn mua b¸n. Ch¼ng h¹n, n¨m 1750 chóa TrÞnh quy ®Þnh trong kú thi H−¬ng ai nép ba quan ®−îc miÔn kh¶o h¹ch, coi nh− ®ç sinh ®å,... T×nh h×nh häc vµ thi nh− thÕ, râ rµng chÊt l−îng kh«ng ®¶m b¶o nh− tr−íc, mét sè kÎ giµu cã thÓ nhê tiÒn mµ ®Ëu ®¹t. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ ghi l¹i khoa thi n¨m T©n DËu (1741) nh÷ng kÎ nhê thÕ nhê cña mµ ®Ëu cã ®Õn mét nöa(1). C¸c nhµ chÐp sö phong kiÕn th−êng phµn nµn giai ®o¹n nµy cã nh÷ng anh lµm ruéng, ®i bu«n, nh÷ng anh l¸i lîn, l¸i tr©u còng ®ua nhau nép ba quan ®Ó vµo thi. Nh−ng mÆt kh¸c, ph¶i thÊy lµ do bu«ng láng viÖc häc, viÖc thi nh− thÕ, nªn nhiÒu ng−êi míi cã ®iÒu kiÖn ®i häc, ®i thi. Vµ ngay ®iÒu mµ c¸c sö gia phong kiÕn phµn nµn còng ph¶n ¸nh mét thùc tÕ lµ giai ®o¹n nµy con em nh÷ng ng−êi thuéc tÇng líp d−íi, nh÷ng ng−êi lµm ruéng, ®i bu«n cã ®−îc häc tËp Ýt nhiÒu. ChÝnh ®iÒu kiÖn ®ã lµm h×nh thµnh mét tÇng líp nho sÜ b×nh d©n t¨ng c−êng cho ®éi ngò s¸ng t¸c. Kh«ng nh÷ng thÕ, ngay nho sÜ thuéc tÇng líp trªn vµ nho sÜ quan liªu trong giai ®o¹n nµy còng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c víi tÇng líp nho sÜ quan liªu nh÷ng giai ®o¹n tr−íc, cã lîi cho s¸ng t¸c. Thêi Lª s¬ viÖc häc kinh ®iÓn rÊt nÆng, ng−êi ®i häc ngoµi viÖc nhåi nhÐt c¸c kinh ®iÓn cña Nho gi¸o kh«ng cßn mÊy thêi giê ®Ó häc thªm s¸ch vë g× kh¸c. Giai ®o¹n nµy viÖc häc kinh ®iÓn kh«ng nÆng nÒ nh− tr−íc. Chóa TrÞnh sai so¹n nh÷ng bé To¸t yÕu thay thÕ cho nh÷ng bé §¹i toµn, ng−êi ®i häc chØ cÇn häc nh÷ng bé To¸t yÕu Êy ®Ó ®i thi lµ ®ç. Do ®ã, ng−êi cã chÝ cã ®iÒu kiÖn më réng kiÕn v¨n b»ng c¸ch ®äc thªm nhiÒu s¸ch vë kh¸c, nhÊt lµ nh÷ng “ngo¹i th−”, lµ nh÷ng mãn rÊt hÊp dÉn ®èi víi ng−êi cã häc, nh−ng l¹i lµ thø kiªng kþ, “quèc cÊm” ë c¸c nhµ tr−êng. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ giai ®o¹n nµy s¶n sinh ra ®−îc nhiÒu ng−êi cã kiÕn thøc uyªn b¸c vÒ (1) Phan Huy Chó, LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ, b¶n dÞch tËp III, NXB Sö häc, Hµ Néi, 1961, tr. 19. 6
nhiÒu mÆt nh− Lª Quý §«n, NguyÔn Gia ThiÒu, Lª H÷u Tr¸c, Bïi Huy BÝch, NguyÔn Du, Phan Huy Chó, v.v. Mét ®Æc ®iÓm n÷a cña lùc l−îng s¸ng t¸c trong v¨n häc giai ®o¹n nµy lµ vèn sèng cña hä kh¸ phong phó. C¸c nhµ v¨n thuéc tÇng líp b×nh d©n gÇn gòi quÇn chóng, vèn sèng cña hä phong phó ®· ®µnh, mµ ngay c¸c nhµ v¨n thuéc tÇng líp trªn trong giai ®o¹n nµy, tr−íc nh÷ng biÕn ®éng d÷ déi cña thêi ®¹i, kh«ng mét ng−êi nµo cã thÓ ë yªn trong lÇu son g¸c tÝa, nhiÒu ng−êi bÞ qu¨ng ra gi÷a cuéc ®êi, còng l¨n lén, tõng tr¶i nh÷ng c¶nh nghÌo khæ, long ®ong cña quÇn chóng, vèn sèng cña hä còng rÊt phong phó. Tr−êng hîp NguyÔn Du lµ mét vÝ dô tiªu biÓu. TÊt c¶ t×nh h×nh ®ã ®−a ®Õn kÕt qu¶ lµ lùc l−îng s¸ng t¸c trong v¨n häc giai ®o¹n nµy kh¸c tr−íc vÒ chÊt. ViÖc häc, viÖc thi më réng kh«ng nh÷ng t¨ng c−êng ®éi ngò nho sÜ b×nh d©n vµo lùc l−îng s¸ng t¸c v¨n häc, mµ nã còng lµm cho c«ng chóng v¨n häc thay ®æi. Tr−íc kia c«ng chóng cña v¨n häc b¸c häc chØ lµ mét sè Ýt nh÷ng ng−êi cã häc thuéc tÇng líp trªn. Giai ®o¹n nµy c«ng chóng v¨n häc ®−îc më réng, gåm nhiÒu ng−êi cã häc kh«ng nh÷ng thuéc tÇng líp trªn, mµ kh¸ ®«ng thuéc l¹i tÇng líp trung vµ d−íi, vµ th«ng qua nh÷ng ®éc gi¶ thuéc tÇng líp trung vµ d−íi, c«ng chóng v¨n häc − chñ yÕu lµ c«ng chóng cña bé phËn v¨n häc ch÷ N«m − ®−îc më réng ®Õn ®«ng ®¶o quÇn chóng. §−¬ng thêi TruyÖn KiÒu, Chinh phô ng©m, Cung o¸n ng©m khóc vµ nhiÒu truyÖn N«m b×nh d©n kh«ng ph¶i chØ nho sÜ míi th−ëng thøc, mµ quÇn chóng réng r·i còng th−ëng thøc ®−îc. Cã ng−êi kh«ng biÕt ch÷ N«m, nhê thuéc TruyÖn KiÒu, Chinh phô ng©m mµ vÒ sau häc ®−îc ch÷ N«m. §ã lµ mét b−íc ph¸t triÓn cã ý nghÜa. Ngoµi ra, sù tiÕn bé chót Ýt cña nghÒ in s¸ch vµ b¸n s¸ch mét chõng mùc nµo còng cã t¸c dông kÝch thÝch ®èi víi s¸ng t¸c v¨n häc, mÆc dï t¸c dông nµy ®−¬ng thêi vÉn cßn rÊt h¹n chÕ. NghÒ in ë giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX vÉn lµ in kh¾c gç. In ®−îc mét cuèn s¸ch c«ng phu vµ tèn kÐm kh«ng ph¶i Ýt. Lª H÷u Tr¸c kh«ng thÝch ra kinh ®« ch÷a bÖnh cho thÕ tö TrÞnh C¸n, cuèi cïng l¹i ®ång ý ®i, v× «ng muèn nh©n c¬ héi ®ã s¾p xÕp ®Ó in bé s¸ch thuèc cña m×nh. ThÕ mµ cho ®Õn khi nh¾m m¾t, −íc m¬ cña «ng vÉn kh«ng thùc hiÖn ®−îc(1). RÊt nhiÒu t¸c phÈm trong giai ®o¹n nµy vÉn l−u hµnh b»ng c¸ch chÐp tay. Song dï sao so víi tr−íc còng ph¶i nhËn lµ cã tiÕn bé. Tr−íc kia phÇn lín s¸ch in lµ mua tõ Trung Quèc. S¸ch cña ng−êi ViÖt Nam viÕt, trõ s¸ch cña vua chóa, hay cña nhµ n−íc tæ chøc biªn so¹n míi ®−îc in. §Õn giai ®o¹n nµy, mét sè s¸ch kinh ®iÓn cña Nho gi¸o kh«ng mua tõ Trung Quèc n÷a mµ tæ chøc in l¹i trong n−íc cho rÎ h¬n, vµ kh«ng ph¶i chØ cã s¸ch cña vua chóa, cña nhµ n−íc míi ®−îc kh¾c in, mµ s¸ch cña t− nh©n còng cã thÓ kh¾c in. ë kinh ®« b¾t ®Çu h×nh thµnh mét sè c¬ së kinh doanh b»ng nghÒ in s¸ch vµ b¸n s¸ch nh− TÝch ThiÖn ®−êng, L¹c ThiÖn ®−êng, v.v. N¨m 1662 TrÞnh T¹c trong 47 ®iÒu gi¸o ho¸ ®· ra lÖnh : "Phµm s¸ch vë cã quyÓn nµo quan hÖ ®Õn sù gi¸o ho¸ trong ®êi míi ®−îc xuÊt b¶n. L©u nay nh÷ng ng−êi hiÕu sù hay l−îm lÆt c¸c s¸ch vë b»ng ch÷ N«m, kh«ng ph©n biÖt c¸i g× nªn xem hay kh«ng, cø xuÊt b¶n ®Ó lÊy lîi. §iÒu ®ã nªn nghiªm cÊm. Tõ nay trë ®i, nhµ nµo cã tµng tr÷ c¸c s¸ch Êy hay lµ b¶n in, chÝnh phñ ®Òu thu ®èt hÕt". VÒ sau c¸c chóa TrÞnh C−¬ng, TrÞnh (1) Cho m·i ®Õn n¨m 1879, nghÜa lµ sau khi Lª H÷u Tr¸c qua ®êi gÇn 90 n¨m, nhµ y häc Vò Xu©n Hiªn cïng víi hoµ th−îng ThÝch Thanh Cao ë chïa §ång Nh©n, tØnh B¾c Ninh (nay thuéc huyÖn QuÕ Vâ, B¾c Ninh) míi quyªn ®ñ tiÒn ®Ó kh¾c in t¸c phÈm cña Lª H÷u Tr¸c. C«ng viÖc kh¾c in kÐo dµi trong h¬n s¸u n¨m míi hoµn thµnh. 7
Doanh nhiÒu lÇn nh¾c l¹i lÖnh nµy. N¨m 1760, TrÞnh Doanh cßn sai Nh÷ §×nh To¶n diÔn N«m cho dÔ nhí. §ã lµ nh÷ng b»ng cø chøng tá nghÒ in s¸ch vµ b¸n s¸ch trong giai ®o¹n nµy cã ph¸t triÓn, mÆc dï nhµ v¨n ch−a hÒ biÕt mét tý g× gäi lµ quyÒn nhuËn bót(1). Tãm l¹i, mét lùc l−îng s¸ng t¸c ®−îc t¨ng c−êng vµ ®æi míi, mét c«ng chóng v¨n häc ®−îc më réng, nghÒ in s¸ch vµ b¸n s¸ch cã nh÷ng tiÕn bé chót Ýt,... §ã lµ nh÷ng tiÒn ®Ò trùc tiÕp cho sù ph¸t triÓn cña v¨n häc giai ®o¹n nµy. * * * V¨n häc ViÖt Nam nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX vÉn gåm hai bé phËn v¨n häc ch÷ H¸n vµ v¨n häc ch÷ N«m. C¶ hai ®Òu ph¸t triÓn h¬n tr−íc rÊt nhiÒu, ®Æc biÖt lµ bé phËn v¨n häc ch÷ N«m. Ngµy nay nãi ®Õn thµnh tùu cña v¨n häc ViÖt Nam nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX, chñ yÕu lµ nãi ®Õn bé phËn v¨n häc ch÷ N«m, mÆc dï v¨n häc ch÷ H¸n kh«ng ph¶i kh«ng cã nh÷ng thµnh tùu ®¸ng kÓ. V¨n häc ch÷ N«m ph¸t triÓn m¹nh trong giai ®o¹n nµy c¶ vÒ sè l−îng lÉn chÊt l−îng. S¸ng t¸c v¨n häc b»ng ch÷ N«m Ýt ra ®· cã tõ thêi Hµn Thuyªn, ®êi TrÇn. §Õn ®êi Lª, víi s¸ng t¸c cña NguyÔn Tr·i, cña Lª Th¸nh T«ng vµ héi Tao ®µn, cña NguyÔn BØnh Khiªm, Thiªn Nam ng÷ lôc,... v¨n häc ch÷ N«m ®· kh¼ng ®inh ®−îc vÞ trÝ cña nã trong ®êi sèng v¨n häc d©n téc, vµ ®Õn gi÷a thÕ kû XVIII nã ph¸t triÓn rùc rì. Gi¶i thÝch t×nh h×nh trªn ®©y kh«ng thÓ kh«ng chó ý ®Õn nh÷ng phÈm chÊt míi cña lùc l−îng s¸ng t¸c, ®Õn sù t¨ng c−êng nh÷ng t¸c gi¶ thuéc tÇng líp d−íi, ®ång thêi qua ®ã t¨ng c−êng ¶nh h−ëng cña v¨n häc d©n gian, cña ca dao, d©n ca ®èi víi s¸ng t¸c cña v¨n häc thµnh v¨n. VÒ ph−¬ng diÖn thÓ tµi, nh×n chung nh÷ng thÓ tµi cña v¨n häc ch÷ N«m ®Òu ®· manh nha tõ tr−íc, nh−ng ®Õn giai ®o¹n nµy nã míi thËt ph¸t triÓn hoµn chØnh, míi thËt khai hoa kÕt qu¶. Nh÷ng giai ®o¹n tr−íc, thÓ tµi ®−îc dïng trong v¨n häc ch÷ N«m chñ yÕu lµ thÓ th¬ §−êng luËt, nghÜa lµ thÓ tµi dïng trong thi cö, vèn b¾t nguån tõ v¨n häc n−íc ngoµi. Do nhu cÇu diÔn ®¹t néi dung d©n téc vµ nhiÒu khi cÇn diÔn ®¹t víi quy m« lín, viÖc dïng nguyªn vÑn thÓ th¬ §−êng luËt cã chç kh«ng thÝch hîp, nhµ th¬ thÊy cÇn ph¶i cã nh÷ng s¸ng t¹o trong ph−¬ng tiÖn ph¶n ¸nh. NhiÒu nhµ th¬ N«m c¸c giai ®o¹n tr−íc ®· ®i ®Õn viÖc c¶i biÕn thÓ th¬ thÊt ng«n b¸t có §−êng luËt thµnh thÓ b¸t có xen kÏ c©u s¸u ch÷ víi c©u b¶y ch÷ ; ®ång thêi kÕt nh÷ng bµi th¬ §−êng luËt l¹i thµnh thÓ truyÖn th¬ ®Ó cã kh¶ n¨ng ph¶n ¸nh cuéc sèng réng lín h¬n. KÕt qu¶ lµ sù ra ®êi lo¹i th¬ N«m b¸t có cña NguyÔn Tr·i, Lª Th¸nh T«ng vµ c¸c truyÖn th¬ V−¬ng T−êng, T« C«ng phông sø, v.v. Xu h−íng nµy cã ý nghÜa ë xuÊt ph¸t ®iÓm cña nã nhiÒu h¬n lµ ë kÕt qu¶ cña nã. Nh÷ng bµi th¬ b¸t có xen kÏ c©u s¸u ch÷ víi c©u b¶y ch÷ kh«ng më réng g× vÒ dung l−îng, mµ vÒ nh¹c ®iÖu l¹i cã chç kh«ng hµi hoµ nh− bµi th¬ §−êng luËt cæ ®iÓn. Cßn kÕt nh÷ng bµi th¬ §−êng luËt l¹i ®Ó viÕt vÒ mét c©u chuyÖn tù sù th× gÆp ph¶i m©u thuÉn gi÷a kÕt cÊu chÆt chÏ cña tõng bµi víi tÝnh liªn tôc cña thÓ lo¹i tù sù. Mét xu h−íng t×m tßi kh¸c h−íng vÒ v¨n häc d©n gian, dïng thÓ tµi cña v¨n häc d©n gian ®Ó s¸ng t¸c. KÕt qu¶ lµ sù ra ®êi nh÷ng t¸c phÈm viÕt b»ng thÓ lôc b¸t vµ song thÊt lôc (1) Bé LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ cña Phan Huy Chó khi t¸c gi¶ d©ng cho Minh MÖnh xem, ®−îc Minh MÖnh khen th−ëng cho 30 l¹ng b¹c, mét chiÕc ¸o sa, 30 ngßi bót vµ 30 thoi mùc. 8
b¸t nh− Thiªn Nam ng÷ lôc, Ngo¹ long c−¬ng v·n cña §µo Duy Tõ (viÕt b»ng lôc b¸t), Tø thêi khóc vÞnh cña Hoµng SÜ Kh¶i, §µo nguyªn hµnh cña Phïng Kh¾c Khoan (viÕt b»ng song thÊt lôc b¸t),... ngoµi ra cßn cã mét vµi t¸c phÈm viÕt b»ng thÓ ca trï nh− bµi NghÜ hé tam gi¸p gi¶i th−ëng h¸t ¶ ®µo cña Lª §øc Mao,... Xu h−íng nµy cã triÓn väng lín, nh−ng míi b¾t ®Çu nªn ch−a cã kinh nghiÖm. ThÓ song thÊt lôc b¸t trong Tø thêi khóc vÞnh gieo vÇn ch−a thËt chØnh, nhµ th¬ l¹i viÕt vÒ mét ®Ò tµi kh«ng phï hîp víi së tr−êng vµ ®Æc ®iÓm cña nã. Cßn thÓ lôc b¸t dïng vµo lo¹i tù sù ®óng chç h¬n, nh−ng tõ mét thÓ lôc b¸t quen thuéc trong nh÷ng c©u ca dao tr÷ t×nh ng¾n, lÇn ®Çu tiªn ®−îc dïng vµo thÓ lo¹i tù sù dµi hµng mÊy ngh×n c©u nh− Thiªn Nam ng÷ lôc, ®ßi hái nhµ th¬ kh«ng ph¶i chØ n¾m ®−îc ®Æc tr−ng cña lôc b¸t mµ cßn ph¶i n¾m ®−îc ®Æc tr−ng cña thÓ lo¹i tù sù n÷a. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã, tr−íc thÕ kû XVIII ch−a cã ®iÒu kiÖn thùc hiÖn, mµ ph¶i chê ®Õn giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX míi thùc hiÖn ®−îc. Trong v¨n häc ch÷ N«m nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX ch−a cã v¨n xu«i nghÖ thuËt(1), th¬ vÉn lµ chñ yÕu. §iÒu nµy ch¾c ch¾n cã phÇn quan träng lµ do ®Æc ®iÓm cña ch÷ viÕt, mét phÇn n÷a lµ do ®Æc ®iÓm cña ng«n ng÷ vµ thãi quen t− duy cña nh©n d©n, còng do c¸i ng«n ng÷ Êy quy ®Þnh. Cã mét gi¶ thiÕt cho r»ng ch÷ viÕt cña ta d−íi mét d¹ng nµo ®ã ®· cã tr−íc thêi B¾c thuéc. Nhµ n−íc thêi c¸c vua Hïng ph¸t triÓn ®Õn mét tr×nh ®é nh− thÕ ph¶i ch¨ng ®· cã mét thø v¨n tù nµo ®ã ®Ó ghi l¹i nh÷ng thµnh tùu vµ kinh nghiÖm cña nã ? TÊt nhiªn ch÷ viÕt nµy nÕu cã th× còng rÊt ®¬n gi¶n vµ vÒ sau d−íi thêi B¾c thuéc nã bÞ mai mét ®i. Cßn ch÷ N«m ®−îc cÊu t¹o trªn c¬ së ch÷ H¸n còng cã thÓ ra ®êi tõ sím, nh−ng cho m·i ®Õn ngµy tËn cïng, khi nã ®−îc thay thÕ b»ng ch÷ quèc ng÷, phiªn ©m theo mÉu tù La tinh, ch÷ N«m vÉn ch−a bao giê cã mét d¹ng æn ®Þnh, quy ph¹m ho¸ cã tÝnh chÊt thèng nhÊt c¶. Mét t×nh tr¹ng v¨n tù nh− thÕ, nÕu viÕt b»ng v¨n xu«i rÊt khã kh¨n trong viÖc th−ëng thøc, c¶m thô. MÆt kh¸c, vÒ ph−¬ng diÖn ng«n ng÷, tiÕng ViÖt lµ mét ng«n ng÷ giµu ©m thanh, giµu nh¹c ®iÖu, ngay trong viÖc giao tÕ h»ng ngµy nh©n d©n ta còng th−êng dïng mét ng«n ng÷ cã vÇn vµ nhÞp ®iÖu, th−êng thÝch lèi nãi vÝ von, so s¸nh. §ã lµ nh÷ng yÕu tè cña mét ng«n ng÷ th¬. Râ rµng nh÷ng ®Æc ®iÓm nµy võa lµ sù rµng buéc, ®ång thêi lµ sù kÝch thÝch cho th¬ ph¸t triÓn. Th¬ tr÷ t×nh giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX chñ yÕu ®−îc viÕt b»ng thÓ §−êng luËt, h¸t nãi vµ song thÊt lôc b¸t, cßn th¬ tù sù ®−îc viÕt b»ng thÓ lôc b¸t. Th¬ §−êng luËt th−êng diÔn t¶ mét kho¶nh kh¾c cña t©m tr¹ng hay mét c¶m xóc nµo ®ã cña nhµ th¬ tr−íc cuéc sèng. Dung l−îng cña thÓ tµi h¹n chÕ, vµ c¸ch luËt cña nã còng chÆt chÏ. Tuy vËy, c¸c nhµ th¬ N«m viÕt b»ng thÓ th¬ §−êng luËt vÉn cã nh÷ng thµnh tùu rÊt ®¸ng kÓ, nh− Hå Xu©n H−¬ng, Bµ HuyÖn Thanh Quan. D−íi ngßi bót cña Hå Xu©n H−¬ng, th¬ §−êng luËt ®−îc vËn dông theo h−íng d©n téc ho¸ triÖt ®Ó trong khu«n khæ mµ thÓ tµi cho phÐp. Xu©n H−¬ng lîi dông nh÷ng c©u th¬ ®èi nhau trong thÓ th¬ §−êng luËt t¹o ra c¸i (1) VÒ v¨n xu«i hµnh chÝnh giai ®o¹n nµy cã mét sè bµi nh− : − Bµi Kh¶i cña Lª Quý §«n tr×nh bµy vÒ c«ng viÖc cña sø bé sang nhµ Thanh n¨m 1760 trong B¾c sø th«ng lôc. − Tê ChiÕu cña NguyÔn HuÖ göi La S¬n Phu Tö n¨m 1788. − Bøc th− NguyÔn HuÖ viÕt cho La S¬n Phu Tö n¨m 1788. − Dô nhÞ suý quèc ©m chiÕu v¨n n¨m 1794. − DiÖu qu©n qu©n thø quèc ©m biÓu v¨n n¨m 1800, v.v. 9
thÕ ®èi lËp, t−¬ng ph¶n dïng vµo môc ®Ých trµo phóng, ®¶ kÝch. Bµ l¹i khai th¸c triÖt ®Ó c¸ch ng¾t nhÞp vµ gieo vÇn ®Ó lµm cho bµi th¬ cã kh¶ n¨ng biÓu hiÖn mét c¸ch sinh ®éng. Bµ ®· ®−a ®−îc vµo mét thÓ th¬ vèn ®µi c¸c, trang träng, mét néi dung th«ng tôc, h»ng ngµy, vµ còng diÔn ®¹t c¸i néi dung Êy b»ng thø ng«n ng÷ th«ng tôc, h»ng ngµy. Cßn th¬ §−êng luËt cña Bµ HuyÖn Thanh Quan, xuÊt hiÖn d−íi d¹ng cæ ®iÓn, niªm luËt chÆt chÏ, néi dung trang nh·, ®Æc biÖt vÒ mÆt ©m h−ëng th× th¬ bµ hÕt søc dåi dµo, hÊp dÉn. Bµ HuyÖn Thanh Quan chØ cßn l¹i cã mÊy bµi th¬ §−êng luËt, vÒ ph−¬ng diÖn nghÖ thuËt, cã thÓ nãi ®ã lµ nh÷ng viªn ngäc ®−îc mét ng−êi thî lµnh nghÒ mµi giòa kü l−ìng, nªn nã lãng l¸nh tr¨m ngh×n mµu s¾c. So víi thÓ th¬ §−êng luËt, thÓ h¸t nãi còng lµ mét thÓ th¬ tr÷ t×nh ng¾n, nh−ng cã dung l−îng lín h¬n vµ c¸ch luËt còng tho¶i m¸i h¬n. ThÓ h¸t nãi xuÊt hiÖn tõ thÕ kû XVI víi Lª §øc Mao, sau ®ã kh«ng thÊy ®−îc dïng. §Çu thÕ kû XIX nã ®−îc dïng l¹i víi c¸c nhµ th¬ NguyÔn C«ng Trø, Cao B¸ Qu¸t, NguyÔn Hµm Ninh. H¸t nãi vèn lµ nh÷ng bµi h¸t g¾n liÒn víi sinh ho¹t ¶ ®µo, néi dung cña nã th−êng nãi chuyÖn ¨n ch¬i, h−ëng l¹c. CÊu t¹o bµi h¸t nãi kÕt hîp ®−îc mét c¸ch linh ho¹t nh÷ng c©u th¬ dµi víi nh÷ng c©u th¬ ng¾n, nã kh«ng thÓ kÐo dµi v« h¹n, nh−ng còng kh«ng h¹n chÕ vµo mÊy c©u Ýt ái nh− thÓ th¬ §−êng luËt. Do ®Æc ®iÓm Êy nªn th¬ h¸t nãi cã kh¶ n¨ng diÔn ®¹t nh÷ng t×nh c¶m phãng tóng, nh÷ng hoµi b·o m¹nh mÏ. H¸t nãi nöa ®Çu thÕ kû XIX ph¸t triÓn theo hai h−íng, mét mÆt cã nh÷ng bµi nãi vÒ cuéc sèng h−ëng l¹c, ¨n ch¬i, mÆt kh¸c cã nh÷ng bµi l¹i nãi vÒ chÝ nam nhi, vÒ lý t−ëng hµnh ®éng cña con ng−êi. H¸t nãi cña NguyÔn C«ng Trø, Cao B¸ Qu¸t ®¹t ®Õn tr×nh ®é mÉu mùc cña thÓ th¬ nµy, mµ vÒ sau víi D−¬ng L©m, D−¬ng Khuª hay T¶n §µ,… còng chØ cã tiÕp tôc chø kh«ng cã ph¸t triÓn. H¸t nãi cña Cao B¸ Qu¸t kh«ng nhiÒu. Cao B¸ Qu¸t bªn c¹nh nh÷ng bµi h¸t nãi b»ng ch÷ N«m, cã rÊt nhiÒu th¬ viÕt b»ng ch÷ H¸n. Cßn víi NguyÔn C«ng Trø th× h¸t nãi cña «ng kh«ng nh÷ng cã chÊt l−îng nghÖ thuËt cao, mµ sè l−îng bµi còng nhiÒu. NguyÔn C«ng Trø lµ nhµ th¬ ®¹t ®Õn ®Ønh cao nhÊt trong thÓ tµi nµy... Nh−ng th¬ tr÷ t×nh trong v¨n häc giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX chñ yÕu ®−îc viÕt b»ng thÓ song thÊt lôc b¸t. Song thÊt lôc b¸t b¾t ®Çu víi b¶n dÞch Chinh phô ng©m cña §oµn ThÞ §iÓm(1), råi Cung o¸n ng©m khóc cña NguyÔn Gia ThiÒu, tiÕp theo lµ Ai t− v·n cña Lª Ngäc H©n, V¨n triÖu linh cña Ph¹m Th¸i, V¨n chiªu hån cña NguyÔn Du, b¶n dÞch Chinh phô ng©m cña Phan Huy Ých, BÇn n÷ th¸n, khuyÕt danh, Tù t×nh khóc cña Cao B¸ Nh¹, b¶n dÞch Tú bµ hµnh cña Phan Huy Thùc, b¶n dÞch Chøc cÈm håi v¨n cña Hoµng Quang, v.v. ®−îc n©ng lªn thµnh thÓ tr−êng ca tr÷ t×nh, th−êng gäi lµ thÓ ng©m hay ng©m khóc, ph¸t huy truyÒn thèng cña Chinh phô ng©m vµ Cung o¸n ng©m khóc. §©y lµ mét trong nh÷ng thÓ lo¹i tiªu biÓu nhÊt cña v¨n häc giai ®o¹n nµy vµ ®¹t ®−îc nh÷ng thµnh tùu rùc rì. Tr−íc kia víi Tø thêi khóc vÞnh, song thÊt lôc b¸t ®−îc dïng ®Ó miªu t¶ thiªn nhiªn, qua ®ã nh»m ca ngîi nÒn thèng trÞ cña triÒu ®¹i phong kiÕn ®−¬ng thêi ; víi thÓ ng©m khóc, song thÊt lôc b¸t chñ yÕu dïng ®Ó diÔn t¶ t©m tr¹ng. VÒ c¸ch luËt, song thÊt lôc b¸t kh«ng gß bã nh− thÓ th¬ §−êng luËt, vÒ dung l−îng, nã l¹i cã kh¶ n¨ng më réng h¬n c¶ h¸t nãi. NhÊt lµ ®Æc ®iÓm vÒ nhÞp ®iÖu, võa chËm l¹i võa cã nh÷ng chu kú l¸y ®i l¸y l¹i, nã thÝch hîp trong viÖc diÔn t¶ nh÷ng t©m tr¹ng buån, ®øng yªn, hay Ýt ph¸t triÓn. §inh NhËt ThËn viÕt Thu d¹ l÷ hoµi ng©m b»ng ch÷ H¸n diÔn t¶ t©m tr¹ng buån cña mét ng−êi l÷ thø còng t×m ®Õn song (1) Cã thÓ b¶n dÞch Chinh phô ng©m hiÖn hµnh kh«ng ph¶i cña §oµn ThÞ §iÓm, nh−ng cã nhiÒu c¬ së ®Ó kh¼ng ®Þnh b¶n dÞch Chinh phô ng©m cña §oµn ThÞ §iÓm ®· dïng thÓ song thÊt lôc b¸t. Xem Ch−¬ng I vÒ Chinh phô ng©m. 10
thÊt lôc b¸t, Ph¹m Th¸i viÕt S¬ kÝnh t©n trang − mét truyÖn th¬, nh−ng khi diÔn t¶ t©m tr¹ng buån, «ng còng th−êng chuyÓn sang song thÊt lôc b¸t,... Giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX, cuéc sèng ®Çy biÕn ®éng, con ng−êi ®øng tr−íc nh÷ng vÊn ®Ò hÕt søc lín lao thuéc vÒ vËn mÖnh cña m×nh vµ cña x· héi. V¨n häc kh«ng thÓ ngñ yªn trong nh÷ng thÓ tµi cò nhá bÐ, mµ ph¶i ®æi míi, ph¶i v−¬n lªn nh÷ng thÓ tµi lín. Ng©m khóc ra ®êi ®¸nh dÊu mét b−íc ph¸t triÓn cña thÓ lo¹i tr÷ t×nh trong v¨n häc ViÖt Nam, ¶nh h−ëng cña nã rÊt lín ®èi víi ®−¬ng thêi, còng nh− ®èi víi sù ph¸t triÓn cña v¨n häc trong t−¬ng lai. Nh−ng dï sao ng©m khóc còng chØ diÔn t¶ t©m tr¹ng, nãi ®óng h¬n lµ diÔn t¶ t©m tr¹ng buån. Cuéc sèng ®ßi hái ph¶i cã nh÷ng thÓ lo¹i lín ®Ó ph¶n ¸nh mét c¸ch ®a d¹ng vµ bao qu¸t. V¨n xu«i ch÷ N«m ch−a ra ®êi, truyÖn th¬ ®¶m nhiÖm c«ng viÖc Êy. Giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX kh«ng cã truyÖn th¬ §−êng luËt, lo¹i truyÖn th¬ viÕt theo thÓ v¨n cña h¸t béi nh− Lôc sóc tranh c«ng chØ lµ c¸ biÖt. Giai ®o¹n nµy chñ yÕu lµ truyÖn th¬ lôc b¸t. Cã thÓ nãi, truyÖn th¬ lôc b¸t lµ ®Ønh cao cña v¨n häc ch÷ N«m, lµ thµnh tùu xuÊt s¾c nhÊt cña v¨n häc ViÖt Nam nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX. ThÓ lôc b¸t, do ®Æc ®iÓm vÒ cÊu t¹o − chñ yÕu còng lµ cÊu t¹o nhÞp ®iÖu − nã linh ho¹t h¬n song thÊt lôc b¸t. Lôc b¸t cã thÓ diÔn t¶ t×nh c¶m u buån, còng cã thÓ diÔn t¶ t×nh c¶m trong s¸ng, cã thÓ ®i s©u vµo ®êi sèng néi t©m, còng cã thÓ miªu t¶ sù viÖc, hµnh ®éng, cã thÓ tr÷ t×nh, còng cã thÓ trµo phóng, kh«i hµi, v.v. Mét thÓ tµi kÕt hîp ®−îc nhiÒu mÆt, nhiÒu chøc n¨ng, nhiÒu s¾c th¸i thÈm mü nh− thÕ, thÝch hîp víi lèi ph¶n ¸nh cuéc sèng cã tÝnh chÊt sö thi. Nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX ra ®êi hµng mÊy chôc truyÖn th¬, cã lo¹i h÷u danh, cã lo¹i khuyÕt danh, cã lo¹i b×nh d©n, cã lo¹i b¸c häc. Ngoµi truyÖn th¬ lôc b¸t, giai ®o¹n nµy còng xuÊt hiÖn lo¹i ký sù lôc b¸t. TruyÖn th¬ th−êng viÕt dùa theo c©u chuyÖn n−íc ngoµi, hay diÔn ca truyÖn cæ tÝch ; cßn ký sù th× ghi chÐp c¸c viÖc t¸c gi¶ ®· tr¶i qua. Cã ký sù ®Çy tÝnh chÊt h− cÊu th¬ méng, thùc chÊt kh«ng kh¸c g× mét truyÖn th¬ nh− Mai ®×nh méng ký cña NguyÔn Huy Hæ. Cã ký sù mét nöa lµ truyÖn nh− BÊt phong l−u truyÖn cña Lý V¨n Phøc. Ngoµi ra thÓ lôc b¸t cßn ®−îc dïng ®Ó diÔn ca lÞch sö nh− : §¹i Nam quèc sö diÔn ca cña Lª Ng« C¸t vµ Ph¹m §×nh To¸i, tiÕp tôc truyÒn thèng diÔn ca lÞch sö cña Thiªn Nam ng÷ lôc. Nh×n chung v¨n häc ch÷ N«m giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX ph¸t triÓn theo hai h−íng : 1. Trªn c¬ së cña v¨n häc d©n gian, vµ tiÕp thu s©u s¾c ¶nh h−ëng cña v¨n häc d©n gian, chñ yÕu lµ ca dao, d©n ca, vÌ, nã ph¸t triÓn m¹nh theo h−íng d©n téc ho¸. 2. MÆc dï ch−a cã v¨n xu«i nghÖ thuËt, mµ chØ cã th¬, nh−ng th¬ N«m giai ®o¹n nµy kh«ng dõng l¹i ë nh÷ng thÓ tµi nhá, mµ v−¬n lªn vµ ®· thµnh c«ng ë nh÷ng thÓ tµi lín, cã kh¶ n¨ng bao qu¸t s©u réng cuéc sèng : thµnh tùu chñ yÕu cña nã lµ truyÖn th¬ vµ ng©m khóc. * * * V¨n häc ch÷ H¸n giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX kh«ng ph¸t triÓn rùc rì b»ng v¨n häc ch÷ N«m, nh−ng khèi l−îng l¹i rÊt nhiÒu vµ kh«ng ph¶i kh«ng cã 11
nh÷ng thµnh tùu ®¸ng kÓ. Nã vÉn lµ mét b−íc tiÕn cao h¬n so víi v¨n häc ch÷ H¸n nh÷ng giai ®o¹n tr−íc. Nãi chung, kh¸c víi v¨n häc ch÷ N«m, v¨n häc ch÷ H¸n ngay tõ ®Çu ®· bao gåm c¶ v¨n xu«i vµ th¬. Th¬ − vµ mét chõng mùc nµo ®ã lµ phó – g¾n liÒn víi thÓ lo¹i tr÷ t×nh ; cßn v¨n xu«i g¾n liÒn víi thÓ lo¹i tù sù, chÝnh luËn. Th¬ ch÷ H¸n giai ®o¹n nµy khèi l−îng rÊt nhiÒu, kh«ng thÓ kÓ hÕt c¸c thi tËp cña c¸c t¸c gi¶. Trong c¸c thi tËp Êy, cã ng−êi viÕt hµng tr¨m bµi, cã ng−êi viÕt hµng ngh×n bµi. Tuy nhiªn, th¬ ch÷ H¸n kh«ng v× sè l−îng lín cña nã mµ ®−îc ®¸nh gi¸ cao h¬n th¬ N«m. VÒ thÓ tµi, th¬ ch÷ H¸n c¨n b¶n kh«ng cã g× kh¸c tr−íc. Phæ biÕn vÉn lµ th¬ §−êng luËt, ngoµi ra cßn mét sè thÓ kh¸c nh− cæ phong, tr−êng thiªn,... T¸c ®éng cña cuéc sèng ®èi víi th¬ ch÷ H¸n ®Ó l¹i dÊu vÕt trong néi dung cña nã h¬n lµ trong thÓ tµi. §èi víi c¸c nhµ th¬ s¸ng t¸c b»ng ch÷ H¸n, d−êng nh− ®· vay m−în ®−îc ng«n ng÷ n−íc ngoµi, th× vay m−în thÓ tµi cña n−íc ngoµi còng lµ viÖc ®−¬ng nhiªn, kh«ng cã nhu cÇu c¶i tiÕn. Tuy vËy, ë nh÷ng nhµ th¬ lín, viÖc vay m−în thÓ tµi cña n−íc ngoµi kh«ng ng¨n c¶n hä viÕt nh÷ng bµi th¬ xuÊt s¾c, cã néi dung phong phó vµ cã gi¸ trÞ nghÖ thuËt cao. §ã lµ tr−êng hîp §Æng TrÇn C«n viÕt Chinh phô ng©m, Ng« ThÕ L©n viÕt nh÷ng bµi trong Phong tróc téc, ®ã lµ tr−êng hîp th¬ ch÷ H¸n cña NguyÔn Du, Cao B¸ Qu¸t, NguyÔn V¨n Siªu,... Phó kh«ng ph¶i lµ th¬, nh−ng vÉn gÇn víi th¬. NÕu th¬ ch÷ H¸n giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX vÉn lµ mét b−íc ph¸t triÓn so víi tr−íc, th× phó ch÷ H¸n l¹i cã vÎ thôt lïi. Sè l−îng c¸c bµi phó kh«ng ®Õn nçi qu¸ Ýt. Riªng bé Ng« gia v¨n ph¸i còng cã ®Õn d¨m chôc bµi, ®¸ng tiÕc lµ kh«ng mÊy bµi cã néi dung x· héi s©u s¾c. Phó th−êng nÆng vÒ miªu t¶. C¸c nhµ lµm phó ch÷ H¸n cña ta cã truyÒn thèng viÕt vÒ thiªn nhiªn. NÕu c¸c giai ®o¹n tr−íc, thiªn nhiªn lµm ®Ò tµi cho phó th−êng lµ nh÷ng di tÝch lÞch sö, nh÷ng chiÕn c«ng hiÓn h¸ch cña d©n téc ®−îc c¸c nhµ lµm phó ph¶n ¸nh víi mét c¶m høng ®Çy tù hµo, th× giai ®o¹n nµy thiªn nhiªn trong c¸c bµi phó lµ c¸c c¶nh ®Ñp, cã giã m¸t tr¨ng thanh, cã non cã n−íc, vµ nhµ th¬ diÔn t¶ víi mét c¶m gi¸c th−êng lµ tho¶ m·n, kh«ng cã mÊy bµi ®−îc nh− §¨ng ¶i V©n phó cña Ng« Th× ChÝ, Ýt nhiÒu cã g¾n bã víi viÖc ca ngîi nhµ T©y S¬n… Ngoµi ra, mét sè bµi phó cã tÝnh chÊt diÔn gi¶ng vÒ triÕt häc còng kh«ng g¾n bã nhiÒu víi nh÷ng vÊn ®Ò trong cuéc sèng tr−íc m¾t. Nh÷ng bµi phó hay nhÊt, cã gi¸ trÞ nhÊt cña giai ®o¹n nµy kh«ng thuéc phÇn v¨n häc ch÷ H¸n mµ thuéc bé phËn v¨n häc ch÷ N«m nh− Tông T©y hå phó cña NguyÔn Huy L−îng, Hµn nho phong vÞ phó cña NguyÔn C«ng Trø, Tµi tö ®a cïng phó cña Cao B¸ Qu¸t, nh−ng còng kh«ng nhiÒu l¾m. Trong v¨n häc ch÷ H¸n giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX phÇn v¨n xu«i cã ý nghÜa h¬n th¬, vµ so víi tr−íc nã cã mét b−íc ph¸t triÓn kh¸ râ. V¨n xu«i ch÷ H¸n giai ®o¹n nµy gåm cã v¨n xu«i chÝnh luËn vµ v¨n xu«i tù sù. V¨n xu«i chÝnh luËn gåm cã v¨n biÖn luËn triÕt häc vµ v¨n chÝnh luËn cã tÝnh chÊt ngo¹i giao, nh− nh÷ng th− tõ giao dÞch víi nhµ Thanh d−íi triÒu ®¹i T©y S¬n. Giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX, triÕt häc ë n−íc ta nãi chung cã ph¸t triÓn. NhiÒu t¸c phÈm chó gi¶i c¸c kinh ®iÓn cña Nho gi¸o, §¹o gi¸o, PhËt gi¸o ra ®êi. C¸c nhµ triÕt häc chõng nµo ®ã kÕt hîp ®−îc chñ nghÜa duy lý cña Nho gi¸o víi nh÷ng nh©n tè cña mét thø triÕt häc duy vËt th« s¬, nªn c¸ch lý gi¶i vÊn ®Ò, còng nh− c¸ch lËp luËn cña hä, phÇn nµo cã c¬ së h¬n, chÆt chÏ h¬n. Nh÷ng t¸c phÈm triÕt häc cña Lª Quý §«n tiªu biÓu cho lèi v¨n biÖn luËn triÕt häc cña giai ®o¹n nµy. 12
D−íi thêi T©y S¬n, sau khi chiÕn th¾ng qu©n Thanh, c«ng viÖc giao dÞch víi triÒu ®×nh phong kiÕn ph−¬ng B¾c trë thµnh mét c«ng t¸c ®èi ngo¹i hÕt søc quan träng vµ phøc t¹p. NguyÔn HuÖ mét mÆt ph¶i tá cho triÒu ®×nh nhµ Thanh thÊy ®−îc lßng tù hµo d©n téc vµ søc m¹nh bÊt kh¶ chiÕn th¾ng cña mét d©n téc chiÕn ®Êu ®Ó b¶o vÖ Tæ quèc, b¶o vÖ nh÷ng quyÒn lîi sèng cßn cña m×nh, mÆt kh¸c l¹i ph¶i gi÷ quan hÖ tèt víi mét n−íc l¸ng giÒng lín võa thua trËn ®Ó ®¶m b¶o cho c«ng cuéc x©y dùng ®Êt n−íc. Nh÷ng v¨n kiÖn ngo¹i giao d−íi thêi T©y S¬n do Ng« Th× NhËm vµ Phan Huy Ých khëi th¶o cã tÝnh chÊt nh÷ng bµi v¨n chÝnh luËn mÒm dÎo vµ s¾c s¶o, kÕ tôc ®−îc truyÒn thèng v¨n ngo¹i giao, v¨n chÝnh luËn cña NguyÔn Tr·i. Nh−ng nãi ®Õn v¨n xu«i ch÷ H¸n giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX th× tiªu biÓu h¬n c¶ lµ lo¹i v¨n xu«i tù sù, chñ yÕu lµ v¨n ký sù. Nh÷ng giai ®o¹n tr−íc, ký sù ch÷ H¸n ch−a ph¸t triÓn. Thµnh tùu næi bËt vÒ v¨n xu«i tù sù ch÷ H¸n nh÷ng giai ®o¹n tr−íc lµ lo¹i truyÖn chÝ qu¸i vµ truyÒn kú, nghÜa lµ nh÷ng truyÖn d©n gian cã nhiÒu yÕu tè hoang ®−êng, qu¸i ®¶n, t¸c gi¶ ghi l¹i b»ng v¨n xu«i. Tõ ViÖt ®iÖn u linh, LÜnh Nam chÝnh qu¸i, ®Õn Th¸nh T«ng di th¶o,... vµ cuèi cïng ®Ønh cao cña nã lµ TruyÒn kú m¹n lôc cña NguyÔn D÷, lo¹i truyÖn nµy ®i tõ chç cã nhiÒu tÝnh chÊt hoang ®−êng ®Õn Ýt tÝnh chÊt hoang ®−êng h¬n ; tõ chç ghi chÐp nh»m môc ®Ých cóng tÕ, cã tÝnh chÊt phi v¨n häc ®Õn chç s¸ng t¸c l¹i trªn c¬ së h− cÊu cña nhµ v¨n, nh»m môc ®Ých v¨n häc. Lo¹i truyÖn truyÒn kú sang giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX cßn tiÕp tôc víi TruyÒn kú t©n ph¶ cña §oµn ThÞ §iÓm. §oµn ThÞ §iÓm cã ý thøc kÕ thõa truyÒn thèng cña NguyÔn D÷, biÓu hiÖn ngay trong c¸ch ®Æt tªn t¸c phÈm cña bµ (truyÒn kú t©n ph¶ cßn cã tªn n÷a lµ Tôc TruyÒn kú). VÒ ph−¬ng diÖn nghÖ thuËt, TruyÒn kú t©n ph¶ kh«ng ®uæi kÞp TruyÒn kú m¹n lôc, nh−ng vÒ ph−¬ng diÖn néi dung th× TruyÒn kú t©n ph¶ l¹i cã phÇn gÇn víi cuéc sèng, víi con ng−êi h¬n TruyÒn kú m¹n lôc. Cã thÓ nãi, nÕu TruyÒn kú m¹n lôc lµ nh÷ng chuyÖn hoang ®−êng cã nhiÒu yÕu tè cuéc sèng con ng−êi th× TruyÒn kú t©n ph¶ chñ yÕu l¹i lµ chuyÖn cña con ng−êi nh−ng cßn nhiÒu yÕu tè hoang ®−êng. V¨n ký sù ®¹t ®−îc nh÷ng thµnh tùu rùc rì lµ biÓu hiÖn cña ý thøc con ng−êi thÊy kh«ng thÓ döng d−ng tr−íc nh÷ng vÊn ®Ò, nh÷ng biÕn cè x¶y ra trong x· héi. Sö häc phong kiÕn chØ ghi chÐp viÖc lµm cña vua chóa, nh÷ng “quèc gia ®¹i sù”, kh«ng chÐp chuyÖn h»ng ngµy, chuyÖn sinh ho¹t, c¸ch viÕt l¹i kh« khan, nªn c¸c nhµ v¨n ®· t×m ®Õn lo¹i v¨n ký sù. Trong Vò trung tuú bót cña Ph¹m §×nh Hæ, Tang th−¬ng ngÉu lôc cña Ph¹m §×nh Hæ vµ NguyÔn ¸n, trong C«ng d− tiÖp ký cña Vò Ph−¬ng §Ò, Tho¸i thùc ký v¨n cña Tr−¬ng Quèc Dông cã nhiÒu bµi ký vÒ sinh ho¹t vµ phong tôc. Th−îng kinh ký sù lµ mét tËp bót ký ®Æc s¾c cña nhµ y häc næi tiÕng Lª H÷u Tr¸c, ghi l¹i nh÷ng ®iÒu tai nghe m¾t thÊy vµ t©m tr¹ng cña «ng trong chuyÕn ra kinh th¨m bÖnh cho thÕ tö TrÞnh C¸n. Th−îng kinh phong vËt chÝ ra ®êi trong giai ®o¹n nµy, t−¬ng truyÒn cña Lª Quý §«n, nh−ng kh«ng ®óng, lµ mét bµi tuú bót dµi viÕt vÒ con ng−êi, thiªn nhiªn vµ s¶n phÈm cña kinh ®«, ngoµi ra cßn cã nhiÒu bµi du ký ng¾n hay nh÷ng bµi ký viÕt cho c¸c ®Òn, chïa r¶i r¸c trong nhiÒu v¨n tËp. §Ønh cao cña v¨n ký sù trong v¨n häc nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX lµ lo¹i ký sù vÒ lÞch sö mµ t¸c phÈm tiªu biÓu lµ Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ. Trong Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ nhµ v¨n tiÕp thu truyÒn thèng chÐp sö theo lèi biªn niªn víi lo¹i tiÓu thuyÕt ch−¬ng håi cña Trung Quèc, ®· kÕt hîp ®−îc ch©n lý lÞch sö víi ch©n lý nghÖ thuËt. Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ cã nhiÒu yÕu tè tiÓu thuyÕt nh−ng ch−a ph¶i lµ mét tiÓu thuyÕt lÞch sö. Suèt trong thêi kú x· héi phong kiÕn kh«ng cã mét t¸c phÈm ký sù lÞch sö nµo cã quy m« lín vµ viÕt cã nghÖ thuËt nh− Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ. Tãm l¹i, sù ph¸t triÓn cña bé phËn 13
v¨n häc ch÷ H¸n giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sau : 1. Ph¸t triÓn m¹nh mÏ vÒ v¨n xu«i h¬n lµ vÒ th¬. ThÓ lo¹i cã quy m« lín vµ thµnh c«ng nhÊt trong v¨n xu«i ch÷ H¸n giai ®o¹n nµy lµ ký sù vÒ lÞch sö. 2. C¶ th¬ ch÷ H¸n lÉn v¨n xu«i ch÷ H¸n giai ®o¹n nµy ®Òu t¨ng c−êng néi dung hiÖn thùc, chÊt l−îng hiÖn thùc, ®Òu cè g¾ng b¸m s¸t cuéc sèng, ®ång thêi cè g¾ng v−¬n lªn møc ®é hoµn thiÖn vÒ ph−¬ng diÖn nghÖ thuËt. * * * Cã thÓ nãi, qua hai bé phËn vÒ v¨n häc ch÷ H¸n vµ v¨n häc ch÷ N«m giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX, chóng ta thÊy hai lo¹i h×nh c¬ b¶n cña v¨n häc lµ tù sù vµ tr÷ t×nh ®Òu cã nh÷ng b−íc ph¸t triÓn lín, cã nh÷ng thµnh tùu hÕt søc ®¸ng kÓ. VÒ lo¹i h×nh c¬ b¶n thø ba cña v¨n häc lµ kÞch, th× giai ®o¹n nµy còng cã nh÷ng thµnh tùu nhÊt ®Þnh, mÆc dï kh«ng b»ng hai lo¹i h×nh trªn. KÞch, hay nãi ®óng h¬n lµ v¨n häc s©n khÊu, giai ®o¹n nµy cã h¸t béi vµ chÌo. ChÌo thuéc ph¹m vi nghÖ thuËt vµ v¨n häc d©n gian, cßn h¸t béi chñ yÕu thuéc ph¹m vi nghÖ thuËt vµ v¨n häc b¸c häc. H¸t béi ra ®êi vµo giai ®o¹n nµo, ®ã lµ mét vÊn ®Ò, nh−ng ch¾c ch¾n ®Õn thÕ kû XVIII nã ®· kh¸ hoµn chØnh vµ cã mét ¶nh h−ëng nhÊt ®Þnh ®èi víi x· héi còng nh− ®èi víi v¨n häc. Cô thÓ lµ truyÖn Lôc sóc tranh c«ng ®−îc viÕt b»ng thÓ v¨n cña h¸t béi. §Æc biÖt tõ ®Çu thÕ kû XIX trë ®i, d−íi sù b¶o trî cña triÒu ®×nh nhµ NguyÔn, h¸t béi ph¸t triÓn m¹nh ë trong Nam. Nh÷ng vë h¸t béi lín cßn l¹i ®Õn nay nh− : S¬n HËu, Tam n÷ ®å v−¬ng ®−îc s¸ng t¸c trong giai ®o¹n nµy. KÞch h¸t béi kh«ng hoµn toµn thuéc bé phËn v¨n häc ch÷ N«m, còng kh«ng hoµn toµn thuéc bé phËn v¨n häc ch÷ H¸n. V¨n h¸t béi lµ thø v¨n pha trén c¶ N«m lÉn H¸n víi mét tû lÖ h¬n kÐm kh«ng nhiÒu. Nh÷ng vë ®−îc s¸ng t¸c tr−íc thêi nhµ NguyÔn, yÕu tè N«m cã phÇn nhiÒu h¬n. D−íi thêi nhµ NguyÔn, nhÊt lµ d−íi c¸c triÒu ®¹i Minh MÖnh, Tù §øc, h¸t béi bÞ ph©n ho¸, bé phËn chÝnh thèng gäi lµ tuång pho hay tuång thÇy ®−îc ®−a vµo cung ®×nh, thµnh mét thø nghÖ thuËt cung ®×nh, ng«n ng÷ cña nã chÞu ¶nh h−ëng viÖc ®Ò cao ch÷ H¸n cña nhµ n−íc, bÞ H¸n ho¸ ®i nhiÒu. Cßn mét bé phËn kh¸c kh«ng chÝnh thèng gäi lµ tuång ®å, th× tån t¹i trong d©n gian, chñ yÕu thuéc ®Þa phËn miÒn Nam, nã lµm nhiÖm vô gièng nh− chÌo ë ngoµi B¾c. Tãm l¹i, v¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX lµ mét b−íc ph¸t triÓn vÒ chÊt cao h¬n nhiÒu so víi giai ®o¹n tr−íc. Th«ng qua thùc tiÔn s¸ng t¸c v¨n häc cña giai ®o¹n nµy, chóng ta thÊy t− duy v¨n häc cña nhµ v¨n, nhµ th¬ râ nÐt h¬n so víi tr−íc. §iÒu nµy ®−îc ph¶n ¸nh kh¸ râ trong s¸ng t¸c. §ã lµ sù ®i s©u vµo ®Æc tr−ng cña th¬ trong c¸c t¸c phÈm th¬, tiªu biÓu lµ lo¹i ng©m khóc vµ truyÖn th¬, nh− Chinh phô ng©m, TruyÖn KiÒu. §ã lµ sù ph©n biÖt trong v¨n xu«i ch÷ H¸n, gi÷a nh÷ng t¸c phÈm v¨n häc víi nh÷ng t¸c phÈm sö häc, triÕt häc. Cã thÓ nãi ®Ò tµi cña Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ kh«ng kh¸c g× ®Ò tµi cña mét t¸c phÈm lÞch sö. Nh−ng t¸c gi¶ Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ ý thøc rÊt râ m×nh lµ nhµ v¨n chø kh«ng ph¶i nhµ sö häc, t¸c gi¶ kh«ng nh÷ng dïng thÓ tµi cña v¨n häc ®Ó viÕt mµ cßn viÕt víi mét c¶m høng v¨n häc thËt sù. 14
II - §Æc tr−ng c¬ b¶n cã tÝnh lÞch sö chi phèi sù ph¸t triÓn cña v¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII - nöa ®Çu thÕ kû XIX Nh− mäi ng−êi ®Òu biÕt, v¨n häc ph¸t triÓn cã tÝnh ®éc lËp t−¬ng ®èi h¬n so víi nh÷ng h×nh th¸i ý thøc kh¸c thuéc th−îng tÇng kiÕn tróc cña x· héi. §iÒu ®ã lµm cho v¨n häc còng kh¸c víi nh÷ng h×nh th¸i ý thøc x· héi kh¸c, nã cã tÝnh kÕ thõa ®Ëm nÐt h¬n. Nh−ng suy cho cïng th× sù ph¸t triÓn cña v¨n häc vÉn chÞu sù quy ®Þnh chÆt chÏ cña x· héi. Sù quy ®Þnh nµy kh«ng ph¶i chØ biÓu hiÖn mét c¸ch cô thÓ th«ng qua ®Ò tµi, chñ ®Ò, ng«n ng÷, thÓ lo¹i hay ph−¬ng ph¸p nghÖ thuËt cña nã, mµ s©u xa h¬n lµ th«ng qua nh÷ng ®Æc tr−ng c¬ b¶n cã tÝnh lÞch sö trong sù ph¸t triÓn cña nã. Nghiªn cøu lÞch sö ph¸t triÓn v¨n häc, vÊn ®Ò ph¸t hiÖn ra nh÷ng ®Æc tr−ng c¬ b¶n cã tÝnh lÞch sö cña nã trong tõng giai ®o¹n mét c¸ch ®óng ®¾n lµ biÓu hiÖn sù nhËn thøc cã tÝnh chÊt biÖn chøng vµ duy vËt vÒ lÞch sö, nã sÏ chØ ra ph−¬ng h−íng ®óng ®¾n trong viÖc c¾t nghÜa vµ ®¸nh gi¸ nh÷ng hiÖn t−îng phøc t¹p, nhiÒu khi m©u thuÉn cña ®êi sèng v¨n häc, ®ång thêi nã còng lµ c¬ së cÇn thiÕt ®Ó ph©n ®Þnh c¸c giai ®o¹n v¨n häc sö. * * * §Æc ®iÓm næi bËt cña lÞch sö x· héi n−íc ta nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX lµ chÕ ®é phong kiÕn b−íc vµo giai ®o¹n khñng ho¶ng trÇm träng, vµ kh«ng cã lèi tho¸t. Nh÷ng m©u thuÉn chÊt chøa trong lßng x· héi phong kiÕn ®Õn giai ®o¹n nµy béc lé gay g¾t vµ bïng næ thµnh nh÷ng cuéc ®Êu tranh x· héi quyÕt liÖt. NÒn kinh tÕ cña x· héi ®Õn giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX suy sôp mét c¸ch toµn diÖn. N«ng nghiÖp ®×nh ®èn. Ruéng ®Êt phÇn lín tËp trung trong tay bän ®Þa chñ, quan l¹i vµ c−êng hµo, n«ng d©n “kh«ng cßn miÕng ®Êt c¾m dïi”(1). T« thuÕ rÊt nÆng, råi mÊt mïa, ®ãi kÐm x¶y ra liªn tiÕp. “D©n phiªu t¸n d¾t dÝu nhau ®i ¨n xin ®Çy ®−êng. Gi¸ g¹o cao vät, mét tr¨m ®ång tiÒn kh«ng ®−îc mét b÷a no. Nh©n d©n phÇn nhiÒu chñ yÕu ph¶i ¨n rau, ¨n cñ, ®Õn nçi ¨n c¶ thÞt r¾n, thÞt chuét, chÕt ®ãi chång chÊt lªn nhau, sè d©n cßn l¹i m−êi phÇn kh«ng ®−îc mét. Lµng nµo vèn cã tiÕng trï mËt còng chØ cßn l¹i ®é n¨m ba hé mµ th«i”(2). Theo Ng« Th× SÜ, nöa cuèi thÕ kû XVIII bèn trÊn ë ®ång b»ng B¾c Bé ngµy nay cã 9 668 lµng x· th× cã ®Õn 1 076 lµng x· bÞ ®iªu tµn. TrÊn Thanh Ho¸ cã 1 393 lµng x· th× cã 297 lµng x· bÞ ®iªu tµn vµ TrÊn NghÖ An cã 706 lµng x· th× cã 115 lµng x· bÞ ®iªu tµn(3)... C«ng th−¬ng nghiÖp còng kh«ng ph¸t triÓn. ChÝnh quyÒn phong kiÕn h−íng c«ng th−¬ng nghiÖp vµo môc ®Ých phôc vô nhu cÇu cña giai cÊp thèng trÞ. NghÒ khai má giai ®o¹n nµy ®−îc chó träng Ýt nhiÒu lµ ®Ó lÊy ®ång ®óc tiÒn, ®óc sóng, ®ãng tµu, hay ®æi cho c¸c l¸i bu«n ph−¬ng T©y ®Ó lÊy vò khÝ. PhÇn lín c¸c má thuéc quyÒn qu¶n lý cña nhµ n−íc, mét sè rÊt Ýt cßn l¹i do th−¬ng nh©n Hoa kiÒu vµ ng−êi ViÖt khai th¸c. Trong c¸c má do nhµ n−íc qu¶n (1) Lêi TrÞnh C−¬ng, n¨m 1729. Theo Lª Cao L¨ng, LÞch triÒu t¹p kû, quyÓn 3, b¶n ch÷ H¸n. (2) Sö qu¸n triÒu NguyÔn, ViÖt sö th«ng gi¸m c−¬ng môc, b¶n dÞch, NXB V¨n Sö §Þa, Hµ Néi, 1960, tËp XVIII, quyÓn 39, tr. 1756. (3) Phan Huy Lª, Bµn thªm mÊy vÊn ®Ò vÒ phong trµo n«ng d©n T©y S¬n, t¹p chÝ Nghiªn cøu lÞch sö, sè 49, th¸ng 4 - 1963. 15
lý, ®êi sèng cña ng−êi lµm c«ng hÕt søc khæ cùc, nhµ n−íc tr¶ tiÒn c«ng rÊt Ýt, chñ yÕu lµ lµm theo chÕ ®é lao dÞch. C¸c má cña th−¬ng nh©n khai th¸c th× thuÕ ®¸nh rÊt nÆng. Nãi chung kh«ng kÝch thÝch s¶n xuÊt. VÒ th−¬ng nghiÖp, mÆc dï viÖc bu«n b¸n trong n−íc, vµ gi÷a n−íc ta víi c¸c n−íc kh¸c cã ®−îc më réng tõ giai ®o¹n tr−íc, nh−ng ®Õn giai ®o¹n nµy còng bÞ ®×nh trÖ. Chóa TrÞnh t×m mäi biÖn ph¸p bãp nghÑt ngo¹i th−¬ng, ng¨n c¶n viÖc mua b¸n cña th−¬ng nh©n. D−íi thêi Quang Trung, t×nh h×nh cã thay ®æi Ýt nhiÒu. N¨m 1789, sau chiÕn th¾ng qu©n Thanh, vua Quang Trung ban ChiÕu khuyÕn n«ng ra lÖnh lÊy ruéng cña bän ph¶n ®éng vµ ruéng qu¸ ®iÒn giao cho lµng x· qu¶n lý, söa ®æi l¹i chÝnh s¸ch qu©n ®iÒn, ®¶m b¶o cho n«ng d©n cã ruéng cµy, d©n l−u t¸n ®−îc lÖnh trë vÒ quª cò lµm ¨n. Quang Trung bá nh÷ng thuÕ qu¸ nÆng ®¸nh vµo c«ng th−¬ng nghiÖp, ®Ò nghÞ nhµ Thanh “më cöa ¶i, th«ng chî bóa, khiÕn cho hµng ho¸ kh«ng ngõng ®äng ®Ó lµm lîi cho tiªu dïng cña d©n”(1). Nh−ng triÒu ®¹i T©y S¬n tån t¹i kh«ng ®−îc l©u, khi Gia Long lªn ng«i th× t×nh h×nh trë l¹i nh− cò. Nh÷ng n¨m d−íi ¸ch thèng trÞ cña triÒu NguyÔn, nhµ n−íc bÊt lùc trong viÖc b¶o vÖ ®ª ®iÒu vµ lµm c¸c c«ng tr×nh thuû lîi nªn ®ª ®iÒu bÞ vì lu«n. Riªng ®ª s«ng Hång ë Kho¸i Ch©u (H−ng Yªn) d−íi thêi Tù §øc bÞ vì m−êi n¨m liÒn. Nh©n d©n ®ãi khæ, xiªu gi¹t. C«ng cuéc khai hoang cña nhµ NguyÔn ch¼ng ®em l¹i bao nhiªu kÕt qu¶. Bëi v× vïng nµy khai hoang th× vïng kia n«ng d©n bÞ bãc lét bá ®i n¬i kh¸c. C«ng th−¬ng nghiÖp d−íi thêi nhµ NguyÔn l¹i cµng bÞ k×m h·m nghiªm träng. Nhµ n−íc gi÷ ®éc quyÒn vÒ khai má. NhiÒu má t− nh©n nhµ n−íc b¾t lÜnh tr−ng vµ nép thuÕ qu¸ nÆng ph¶i ®ãng cöa. ViÖc bu«n b¸n bÞ h¹n chÕ. Minh MÖnh sî n«ng d©n tô tËp chèng ®èi, ra lÖnh cÊm häp chî. TriÒu ®×nh tõ chèi kh«ng chÞu ®Æt quan hÖ th−¬ng m¹i víi c¸c th−¬ng nh©n ph−¬ng T©y,... VÒ chÝnh trÞ, bé m¸y chÝnh quyÒn phong kiÕn giai ®o¹n nµy võa chuyªn chÕ l¹i võa s©u mät, thèi n¸t. Thêi Lª m¹t, ë trung −¬ng, vua Lª chØ ngåi lµm v×, tÊt c¶ quyÒn hµnh tËp chung vµo phñ chóa, chuyªn quyÒn vµ ®éc ®o¸n. C¸c chóa TrÞnh th−êng lo viÖc ¨n ch¬i vµ x©y dùng chïa chiÒn h¬n lµ lo viÖc trÞ n−íc. TrÞnh C−¬ng lªn ng«i, míi ®Çu thÊy d©n ®ãi, tha thuÕ cho nöa n¨m, sau cÇn tiÒn x©y dùng l¹i t¨ng ng¹ch thuÕ. TrÞnh C−¬ng x©y chïa Phóc Long, dùng hµnh cung Cæ Bi b¾t d©n ba huyÖn ë Kinh B¾c phôc dÞch suèt s¸u n¨m rßng r·, cuèi cïng sî d©n næi lo¹n ph¶i ra lÖnh b·i bá. TrÞnh Giang nèi ng«i cha, ®×nh viÖc x©y dùng l¹i mét n¨m råi l¹i x©y dùng nhiÒu h¬n. Y ra lÖnh söa chïa Quúnh L©m (§«ng TriÒu), chïa Sµi Nghiªm (ChÝ Linh), dùng chïa Hå Thiªn (Kinh B¾c), chïa H−¬ng H¶i, v.v. TrÞnh S©m kh«ng thÊy nãi x©y dùng, nh−ng l¹i ¨n ch¬i theo kiÓu kh¸c. Vò trung tuú bót vµ Tang th−¬ng ngÉu lôc ghi l¹i mét vµi c¶nh ch¬i bêi cña TrÞnh S©m nh− mçi th¸ng ba, bèn lÇn ngù ch¬i cung Thuþ Liªn trªn bê hå T©y, binh lÝnh dµn hÇu vßng quanh bèn mÆt bê hå, kÎ néi thÇn ®Çu bÞt kh¨n, mÆc ¸o ®µn bµ, dµn bµy b¸ch ho¸ ®Ó b¸n. Hay vµo dÞp tÕt Trung thu th× ph¸t gÊm trong cung ra lµm hµng tr¨m, hµng ngh×n c¸i ®Ìn lång ®Ó treo chung quanh bê hå, v.v. VÒ cuèi ®êi, TrÞnh S©m l¹i mª §Æng ThÞ HuÖ, bá con tr−ëng lËp con thø, g©y ra bÌ ®¶ng tranh giµnh nhau trong phñ chóa,... Cã thÓ nãi chÝnh quyÒn phong kiÕn giai ®o¹n nµy tõ trung −¬ng ®Õn ®Þa ph−¬ng lµ mét bé m¸y quan liªu nÆng nÒ ; n¹n tham «, hèi lé tha hå ph¸t triÓn. Nhµ NguyÔn t¨ng c−êng chÕ ®é chuyªn chÕ, rËp khu«n theo mäi thiÕt chÕ cña triÒu ®¹i nhµ Thanh, lµ mét triÒu ®¹i ngo¹i téc thèng trÞ Trung Quèc tõ ph¸p luËt, tæ chøc chÝnh quyÒn ®Õn thi cö, lÔ gi¸o, v.v. Nhµ n−íc cã mét ®éi qu©n th−êng trùc rÊt lín ®Ó ®µn ¸p mäi phong trµo chèng ®èi. C¸c vua nhµ NguyÔn rÊt b¶o thñ, hay nghÞ kþ, vµ ¨n ch¬i xa hoa kh«ng kÐm g× (1) Ng« Th× NhËm, Bang giao lôc. Xem uû ban Khoa häc X· héi ViÖt Nam. S®d, tr. 360. 16
vua chóa c¸c triÒu ®¹i tr−íc. Nhµ NguyÔn kh«ng x©y chïa nh−ng l¹i x©y l¨ng tÈm. C«ng viÖc x©y l¨ng V¹n Niªn d−íi thêi Tù §øc ®−îc ghi l¹i trong c©u ca dao : V¹n Niªn lµ V¹n Niªn nµo Thµnh x©y x−¬ng lÝnh, hµo ®µo m¸u d©n lµ dÉn chøng tiªu biÓu. Ngoµi ra c¸c vua nhµ NguyÔn cßn hay ®i tuÇn du. ChØ tÝnh riªng mét chuyÕn tuÇn du ra b¾c cña ThiÖu TrÞ n¨m 1842 còng ®· thÊy ®¸ng sî : nh©n d©n vµ qu©n lÝnh tuú tïng 17 500 ng−êi, 44 thít voi, 172 ngùa, ®Õn mçi tØnh l¹i lÊy thªm mét sè binh lÝnh n÷a. Hµnh cung trªn c¹n d−íi n−íc c¶ th¶y 44 c¸i. Chi phÝ vµ tiÒn th−ëng tæng céng mét tr¨m v¹n quan,... TÊt c¶ t×nh h×nh kinh tÕ vµ chÝnh trÞ nh− thÕ dÉn ®Õn kÕt qu¶ lµ sù phÉn né cña quÇn chóng vµ sù bïng næ cña phong trµo n«ng d©n khëi nghÜa. ViÖt sö th«ng gi¸m c−¬ng môc viÕt : “ChÝnh sù tr¸i ng−îc, thuÕ kho¸ nÆng nÒ, lßng ng−êi mong mái cho lo¹n l¹c”. N¨m 1737, NguyÔn D−¬ng H−ng khëi nghÜa ë T©y S¬n më mµn cho phong trµo n«ng d©n khëi nghÜa cña giai ®o¹n nµy. TiÕp theo lµ cuéc khëi nghÜa cña NguyÔn TuyÓn, NguyÔn Cõ, Vò Tr¸c O¸nh, ë H¶i D−¬ng ; Hoµng C«ng ChÊt, Vò §×nh Chung, §oµn Danh ChÊn ë S¬n Nam ; Lª Duy MËt ë Thanh Ho¸, NghÖ An. MiÒn nói còng cã nhiÒu cuéc khëi nghÜa cña c¸c d©n téc thiÓu sè, v.v. Cã nh÷ng cuéc khëi nghÜa lín nh− cuéc khëi nghÜa cña NguyÔn H÷u CÇu kÐo dµi trªn m−êi n¨m (1741-1751), ho¹t ®éng trªn mét vïng réng lín cña ®ång b»ng B¾c Bé, uy hiÕp c¶ kinh thµnh Th¨ng Long. Cuéc khëi nghÜa cña NguyÔn Danh Ph−¬ng h¬n m−êi n¨m (1740-1751) ho¹t ®éng ë T©y S¬n, råi trµn sang Th¸i Nguyªn, Tuyªn Quang, cuéc khëi nghÜa cña Hoµng C«ng ChÊt, v.v. Cuèi cïng lµ cuéc khëi nghÜa vÜ ®¹i cña anh em T©y S¬n. Thêi gian thèng trÞ cña triÒu ®¹i nhµ NguyÔn, khëi nghÜa n«ng d©n kh«ng cã phong trµo quy m« lín nh− giai ®o¹n Lª m¹t, nh−ng còng x¶y ra liªn tôc. Gia Long lªn ng«i ch−a yªn chç ®· ph¶i ®èi phã víi phong trµo ®Êu tranh cña quÇn chóng. TriÒu ®×nh nhµ NguyÔn dïng mäi nhôc h×nh ®Ó tr¶ thï nh÷ng kÎ “ph¶n nghÞch” nh− xÎo thÞt cho chÕt dÇn, chÐm bªu ®Çu, phanh th©y, b¨m x¸c ; nh−ng phong trµo kh«ng v× thÕ mµ gi¶m sót. N¨m 1808 Tæng trÊn B¾c thµnh lµ NguyÔn V¨n Thµnh sai TrÇn Hùu lµm bµi §iÓm mª khóc xoa dÞu phong trµo ®Êu tranh cña quÇn chóng, th× tøc kh¾c trong d©n gian xuÊt hiÖn bµi Tè uÊt khóc, tè c¸o nçi thèng khæ cña nh©n d©n vµ v¹ch trÇn chÕ ®é thèi n¸t cña bän quan l¹i triÒu ®×nh nhµ NguyÔn. §Æc ®iÓm cña phong trµo n«ng d©n khëi nghÜa nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX ph¸t triÓn mét c¸ch liªn tôc. Tr−íc ®©y khi T©y S¬n kÐo qu©n ra B¾c, trong bèn m−¬i n¨m liÒn, n«ng d©n B¾c Hµ kh«ng n¨m nµo kh«ng næi dËy. D−íi triÒu ®¹i nhµ NguyÔn tõ lóc Gia Long lªn ng«i cho ®Õn lóc Ph¸p x©m l−îc còng ch¼ng mÊy khi yªn æn. Phong trµo kh«ng chØ bã hÑp ë vµi ®Þa ph−¬ng mµ lan réng trong toµn quèc, cã søc m¹nh nh− vò b·o. §Æc biÖt ë cuéc khëi nghÜa T©y S¬n kh«ng nh÷ng tiªu diÖt tËp ®oµn phong kiÕn ngoµi B¾c, mµ cßn ®¸nh tan t¸c n¨m v¹n qu©n x©m l−îc Xiªm råi hai m−¬i v¹n qu©n x©m l−îc M·n Thanh trong chíp nho¸ng, b¶o vÖ ®−îc ®éc lËp cho d©n téc, thùc hiÖn ®−îc thèng nhÊt cho ®Êt n−íc. Phong trµo n«ng d©n khëi nghÜa giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX kh«ng nh÷ng lµm giai cÊp phong kiÕn thèng trÞ kinh hån khiÕp vÝa mµ cßn lµm cho “hÖ t− 17
t−ëng chÝnh thèng vµ nÒn v¨n ho¸ phôc vô giai cÊp phong kiÕn ®ang khñng ho¶ng vµ sôp ®æ(1). Tãm l¹i, ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña t×nh h×nh x· héi n−íc ta giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX lµ khñng ho¶ng, bÕ t¾c cña nhµ n−íc phong kiÕn vµ sù sôp ®æ cña ý thøc hÖ thèng trÞ ; lµ sù vïng dËy cña quÇn chóng n«ng d©n bÞ ¸p bøc vµ sù ph¸t triÓn trong mét chõng mùc nhÊt ®Þnh cña nÒn kinh tÕ hµng ho¸. Cuéc ®Êu tranh trong x· héi ë giai ®o¹n nµy gay g¾t vµ quyÕt liÖt lµm cho nhµ n−íc phong kiÕn kh«ng cßn kh¶ n¨ng t¹o ra sù thèng nhÊt trong néi bé gi÷a nã vµ víi quÇn chóng bÞ ¸p bøc, mµ tr¸i l¹i, quÇn chóng bÞ ¸p bøc ngµy cµng ®èi lËp s©u s¾c víi nhµ n−íc phong kiÕn. V¨n häc ph¸t triÓn trong ®iÒu kiÖn nh− thÕ, ®Æc tr−ng c¬ b¶n cã tÝnh lÞch sö cña nã lµ sù kh¸m ph¸ ra con ng−êi vµ kh¼ng ®Þnh nh÷ng gi¸ trÞ ch©n chÝnh cña con ng−êi. TÊt nhiªn, sù ph¸t triÓn cña v¨n häc lµ mét qu¸ tr×nh liªn tôc. C¸i lµ chñ yÕu, c¬ b¶n cña giai ®o¹n sau ®· cã mÇm mèng, manh nha tõ giai ®o¹n tr−íc vµ c¸i lµ c¬ b¶n, chñ yÕu cña giai ®o¹n tr−íc ®Õn giai ®o¹n sau kh«ng ph¶i mÊt ngay, mµ nã mÊt dÇn, hoÆc chuyÓn ho¸ thµnh c¸i thø yÕu, hoÆc vµo c¸i c¬ b¶n, chñ yÕu cña giai ®o¹n sau. Khi chóng ta nãi ®Õn ®Æc tr−ng c¬ b¶n cã tÝnh lÞch sö cña v¨n häc giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû X ®Õn ®Çu thÕ kû XV lµ kh¼ng ®Þnh d©n téc, vµ ®Æc tr−ng c¬ b¶n cã tÝnh lÞch sö cña v¨n häc giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XV ®Õn nöa ®Çu thÕ kû XVIII lµ kh¼ng ®Þnh nhµ n−íc phong kiÕn, th× ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa gi÷a hai giai ®o¹n hoµn toµn kh«ng cã quan hÖ g× víi nhau, mµ tr¸i l¹i, quan hÖ cña nã hÕt søc chÆt chÏ. Kh¼ng ®Þnh d©n téc lµ ®Æc tr−ng c¬ b¶n cã tÝnh lÞch sö cña v¨n häc giai ®o¹n thÕ kû X ®Õn ®Çu thÕ kû XV, ®ång thêi còng lµ tinh thÇn chung cña toµn bé nÒn v¨n häc d©n téc ta, mét d©n téc trong suèt qu¸ tr×nh lÞch sö cña m×nh lu«n lu«n ph¶i ®−¬ng ®Çu víi nh−ng cuéc x©m l¨ng cña c¸c thÕ lùc ph¶n ®éng n−íc ngoµi. Nh−ng nÕu nh− trong giai ®o¹n tõ thÕ kû X ®Õn ®Çu thÕ kû XV, kh¼ng ®Þnh d©n téc tån t¹i víi tÝnh c¸ch lµ mét ®Æc tr−ng cã tÝnh lÞch sö chi phèi sù ph¸t triÓn cña v¨n häc, th× ë giai ®o¹n kh¸c nã tån t¹i nh− mét truyÒn thèng, mét gi¸ trÞ tinh thÇn. Hay khi nãi ®Æc tr−ng c¬ b¶n cã tÝnh lÞch sö cña v¨n häc giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XV ®Õn ®Çu thÕ kû XVIII lµ kh¼ng ®Þnh nhµ n−íc phong kiÕn, kh¼ng ®Þnh ®¹o ®øc phong kiÕn th× kh«ng cã nghÜa lµ giai ®o¹n tr−íc nã hoµn toµn ch−a cã g×, vµ giai ®o¹n sau th× nã hoµn toµn mÊt h¼n. Trong nh÷ng s¸ng t¸c cña c¸c nhµ nho ®êi TrÇn vµ ®êi Lª th× ®· Ýt nhiÒu xuÊt hiÖn nh÷ng bµi th¬ ca ngîi Nho gi¸o, ca ngîi vai trß cña kÎ sÜ ; vµ giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX vÉn cßn nh÷ng nhµ th¬ mét mÆt phª ph¸n x· héi phong kiÕn, mÆt kh¸c l¹i ®Ò cao vai trß cña chóa TrÞnh, v.v. §èi víi v¨n häc giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX, nãi ®Æc tr−ng c¬ b¶n cã tÝnh lÞch sö cña nã lµ kh¸m ph¸ ra con ng−êi, kh¼ng ®Þnh nh÷ng gi¸ trÞ ch©n chÝnh cña con ng−êi, cã nghÜa lµ nãi ®Õn giai ®o¹n con ng−êi víi tÊt c¶ sù phong phó cña nã míi trë thµnh ®èi t−îng chñ yÕu, hµng ®Çu trong nhËn thøc cña v¨n häc, vµ ®iÒu ®ã ®em l¹i cho v¨n häc mét sù ®æi míi vÒ nhiÒu mÆt. Nh−ng nh− thÕ hoµn toµn kh«ng cã nghÜa ë giai ®o¹n tr−íc ch−a ®Æt ra vÊn ®Ò con ng−êi. Trong mét sè t¸c phÈm ch¼ng h¹n nh− truyÖn th¬ N«m V−¬ng T−êng, T« c«ng phông sø, B¹ch viªn T«n C¸c, hay trong mét sè t¸c phÈm ch÷ H¸n nh− TruyÒn kú m¹n lôc,... thÊp tho¸ng ®· thÊy xuÊt hiÖn nh÷ng vÊn ®Ò cña con ng−êi, nh− vÊn ®Ò t×nh yªu vµ h¹nh phóc trÇn tôc, sù chung thuû kh«ng ph¶i ®−îc quan niÖm nh− mét biÓu hiÖn cña ®¹o ®øc phong kiÕn, mµ lµ biÓu hiÖn cña t×nh yªu ®Ñp ®Ï, v.v. Tuy nhiªn, chØ (1) uû ban Khoa häc X· héi ViÖt Nam. S®d, tr. 390. 18
®Õn giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX vÊn ®Ò con ng−êi míi ®−îc ®−a lªn hµng ®Çu vµ sù kh¸m ph¸ ra con ng−êi míi xuÊt hiÖn nh− mét tÊt yÕu cña lÞch sö. §ã lµ sù ra ®êi cña mét trµo l−u nh©n ®¹o chñ nghÜa mµ chóng t«i sÏ nãi riªng ë phÇn d−íi. ë ®©y chØ nãi qua, do t¸c ®éng cña tinh thÇn kh¼ng ®Þnh con ng−êi, v¨n häc giai ®o¹n nµy ®· cã nh÷ng chuyÓn biÕn g× so víi tr−íc. Trong v¨n häc giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX, chóng ta cã thÓ gÆp l¹i nh÷ng ®Ò tµi phæ biÕn cña v¨n häc giai ®o¹n tr−íc, ®ã lµ ®Ò tµi vÞnh sö vµ vÞnh thiªn nhiªn. Nh−ng vÞnh sö vµ vÞnh thiªn nhiªn cña v¨n häc giai ®o¹n nµy ®· kh¸c tr−íc vÒ nguyªn t¾c. Trong v¨n häc nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX, lÞch sö vµ thiªn nhiªn kh«ng cßn lµ h×nh thøc ngô ý cña nh÷ng bµi häc ®¹o ®øc. Nhµ th¬ giai ®o¹n nµy viÕt vÒ lÞch sö vµ thiªn nhiªn th−êng lµ ®Ó nãi lªn c¶m xóc cña m×nh tr−íc nh÷ng ®èi t−îng Êy, ®ång thêi qua ®ã béc lé nh÷ng nhËn thøc cña m×nh vÒ nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra trong cuéc sèng tr−íc m¾t. ë giai ®o¹n tr−íc, lµm th¬ vÞnh sö, nhµ th¬ th−êng t×m ®Õn nh÷ng nh©n vËt cæ x−a cña Trung Quèc (vµ mét Ýt ë ViÖt Nam), cßn giai ®o¹n nµy nh− trong tr−êng hîp Ph¹m NguyÔn Du ch¼ng h¹n, bªn nh÷ng bµi th¬ còng viÕt vÒ nh÷ng nh©n vËt nh− thÕ, nhµ th¬ cã nhiÒu bµi viÕt vÒ c¸c nh©n vËt lÞch sö ngay cuèi thêi vua Lª chóa TrÞnh, nghÜa lµ thêi nhµ th¬ ®ang sèng. Cßn tr−êng hîp NguyÔn Du viÕt vÒ c¸c nh©n vËt lÞch sö Trung Quèc trong B¾c hµnh t¹p lôc, hay Cao B¸ Qu¸t viÕt vÒ c¸c nh©n vËt lÞch sö ViÖt Nam trong Cao Chu ThÇn thi tËp, th× c¬ b¶n kh«ng nªn gäi ®ã lµ th¬ vÞnh sö. ë nh÷ng t¸c gi¶ nµy, lÞch sö kh«ng ph¶i lµ h×nh thøc ngô ý cña nh÷ng bµi häc ®¹o ®øc ®· ®µnh, mµ qua lÞch sö cßn cã thÓ thÊy ®−îc rÊt râ nh÷ng vÊn ®Ò vÒ cuéc sèng mµ nhµ th¬ tõng suy nghÜ, day døt, nh÷ng nh©n vËt lÞch sö cña NguyÔn Du th−êng lµ nh÷ng con ng−êi tµi hoa mµ cuéc ®êi kh«ng ra g×, nh÷ng phô n÷ b¹c mÖnh ; cßn víi Cao B¸ Qu¸t th−êng lµ nh÷ng con ng−êi cã ý chÝ lín, cã hoµi b·o lín. VÒ ®Ò tµi thiªn nhiªn trong v¨n häc giai ®o¹n nµy còng kh«ng cã tÝnh c¸ch rËp khu«n, c«ng thøc nh− th¬ vÞnh thiªn nhiªn cña giai ®o¹n tr−íc, mµ tr¨m h×nh ngh×n vÎ, mçi nhµ th¬ mét c¸ch khai th¸c. Vµ mÆc dï ch−a cã tÝnh cô thÓ − lÞch sö ®Ëm nÐt, mçi ng−êi h×nh nh− còng ®em ®Õn cho th¬ viÕt vÒ thiªn nhiªn mét c¸ch nh×n, mét c¸ch c¶m. Trong v¨n häc nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX, thiªn nhiªn cã sù xuÊt hiÖn víi vÎ ®Ñp kh¸ch quan cña nã ®−îc ng¾m nh×n trong con m¾t ®a t×nh cña nhµ th¬, cã khi xuÊt hiÖn nh− mét biÓu hiÖn t©m tr¹ng cña nhµ th¬ : “Ng−êi buån c¶nh cã vui ®©u bao giê”. §Ò tµi vÒ thiªn nhiªn xuÊt hiÖn kh¸ nhiÒu trong v¨n häc giai ®o¹n nµy vµ viÕt kh¸ thµnh c«ng. Nã ®−îc nhËn thøc nh− lµ m«i tr−êng sèng cña con ng−êi, lµ ng−êi b¹n cña con ng−êi ®em ®Õn cho con ng−êi niÒm vui vµ mü c¶m. Nh−ng nh×n chung ®Ò tµi c¬ b¶n trong v¨n häc giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX kh«ng ph¶i lµ lÞch sö vµ thiªn nhiªn, mµ lµ nh÷ng vÊn ®Ò thiÕt cèt trong cuéc sèng tr−íc m¾t. C¸c nhµ th¬ giai ®o¹n nµy viÕt vÒ chiÕn tranh phong kiÕn vµ nh÷ng tai ho¹ cña nã, viÕt vÒ sù thèi n¸t cña giai cÊp thèng trÞ, vÒ cuéc sèng khæ cùc cña nh©n d©n, vÒ th©n phËn cña ng−êi phô n÷, vÒ t×nh yªu vµ nh÷ng rµng buéc kh¾c nghiÖt cña ®¹o ®øc phong kiÕn, v.v. Cã thÓ lý t−ëng thÈm mü cña v¨n häc giai ®o¹n nµy kh¸c tr−íc vÒ c¬ b¶n, nã kh«ng cßn ®ång nhÊt víi lý t−ëng ®¹o ®øc mµ t¸ch ra khái lý t−ëng ®¹o ®øc. C¸i ®Ñp ë ®©y kh«ng ph¶i lµ c¸i ®¹o ®øc ®−îc gäi tªn mét c¸ch kh¸c, mµ lµ cuéc sèng. §èi víi v¨n häc nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX, ®¹o ®øc kh«ng ph¶i lµ cøu c¸nh cña nã, mµ lµ mét khÝa c¹nh cña vÊn ®Ò nh©n sinh. Cã lÏ tr−êng hîp Hå Xu©n H−¬ng Ýt nhiÒu cã ®Æt vÊn ®Ò vÒ ph¶n ®¹o ®øc, theo c¸i nghÜa lµ chØ cã nh÷ng ®¹o ®øc chèng phong kiÕn míi lµ ®¹o ®øc ch©n chÝnh, 19
cßn nh÷ng nhµ th¬ kh¸c h×nh nh− míi chØ míi dõng l¹i ë viÖc kh¼ng ®Þnh nh÷ng ®¹o ®øc nµo phï hîp víi sù tiÕn ho¸, phï hîp víi cuéc sèng cña con ng−êi, vµ phª ph¸n nh÷ng ®¹o ®øc ng¨n trë sù tiÕn ho¸ Êy vµ ®èi lËp víi cuéc sèng cña con ng−êi. Cuèi cïng, sù xuÊt hiÖn cña nh÷ng ®Ò tµi míi vµ lý t−ëng thÈm mü míi, v¨n häc nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX g¾n liÒn víi sù ra ®êi cña nh÷ng nh©n vËt víi t− c¸ch lµ nh÷ng c¸ thÓ x· héi. C¸c giai ®o¹n tr−íc trong v¨n häc nãi chung ch−a cã nh©n vËt. Giai ®o¹n thÕ kû X ®Õn ®Çu thÕ kû XV, c¸c nhµ th¬ trong khi kh¼ng ®Þnh d©n téc, ®ång thêi còng kh¼ng ®Þnh vai trß cña con ng−êi. Tr−¬ng H¸n Siªu kÕt thóc bµi B¹ch §»ng giang phó ®· viÕt : GiÆc tan mu«n thuë thanh b×nh Bëi ®©u ®Êt hiÓm, cèt m×nh ®øc cao. (B¶n dÞch) Nh−ng søc m¹nh con ng−êi trong v¨n häc giai ®o¹n nµy ®−îc nhËn thøc nh− lµ søc m¹nh cña tËp thÓ d©n téc, chø kh«ng ph¶i søc m¹nh tõng c¸ nh©n, v× vËy cho nªn v¨n häc kh«ng x©y dùng ®−îc nh©n vËt. Giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XV − nöa ®Çu thÕ kû XVIII v¨n häc kh¼ng ®Þnh nhµ n−íc phong kiÕn, còng kh«ng x©y dùng ®−îc nh©n vËt, bëi v× Nho gi¸o thõa nhËn c¸i chung cña con ng−êi mµ kh«ng thõa nhËn c¸i riªng, thÊy nghÜa vô vµ bæn phËn cña con ng−êi mµ kh«ng thÊy t©m hån cña con ng−êi, thÊy ®¹o ®øc mµ kh«ng thÊy cuéc sèng,... V¨n häc giai ®o¹n nµy cã xu h−íng minh ho¹, rËp khu«n lµ v× vËy. Cßn giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX tr¸i l¹i, v¨n häc x©y dùng ®−îc rÊt nhiÒu nh©n vËt. Nãi ®Õn v¨n häc nöa cuèi thÕ kû XVIII − nöa ®Çu thÕ kû XIX, ng−êi ta kh«ng ph¶i chØ nhí ®Õn nh÷ng t¸c gi¶ cña nã nh− NguyÔn Du, Hå Xu©n H−¬ng, NguyÔn Gia ThiÒu, NguyÔn C«ng Trø, Cao B¸ Qu¸t,... mµ cßn nhí ®Õn rÊt nhiÒu nh©n vËt v¨n häc chÝnh diÖn còng nh− ph¶n diÖn cña nã, nh− Thuý KiÒu, Kim Träng, Ph¹m Kim, Tr−¬ng Quúnh Th−, L−¬ng Sinh, Dao Tiªn, nh÷ng Tó Bµ, M· Gi¸m Sinh, Së Khanh, Ho¹n Th−, Thóc Sinh, viªn ®« ®èc, nhµ s−, tªn BiÖn ®iÒn, v.v. vµ nhiÒu nh©n vËt tr÷ t×nh xuÊt hiÖn d−íi h×nh thøc c¸i t«i cña nhµ th¬ trong t¸c phÈm. Nh÷ng giai ®o¹n tr−íc, th¬ tr÷ t×nh ®· ph¸t triÓn. Trong nh÷ng bµi th¬ tù thuËt, c¶m hoµi, ng«n hoµi,... nhµ th¬ nãi vÒ t©m sù cña m×nh nh−ng nhµ th¬ viÕt vÒ t©m sù theo mét c¸i nh×n chung, cho nªn bµi th¬ t©m sù mµ kh«ng cã t©m tr¹ng, kh«ng cã, c¸i t«i nh− mét nh©n vËt tr÷ t×nh. Cßn giai ®o¹n nµy ë mét sè t¸c gi¶ tiªu biÓu, c¸i t«i tr÷ t×nh ®· xuÊt hiÖn. Kh«ng ai cã thÓ lÉn lén c¸i t«i trµn ®Çy søc sèng, l¹c quan vµ hÕt søc tinh nghÞch cña Hå Xu©n H−¬ng víi c¸i t«i ng«ng nghªnh, khinh b¹c cã tÝnh chÊt h− v« chñ nghÜa cña Ph¹m Th¸i, c¸i t«i trÇm ng©m, l¾ng s©u trong suy nghÜ cña NguyÔn Du víi c¸i t«i bay bæng, ngang tµng cña Cao B¸ Qu¸t, v.v. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu trªn ®©y thùc chÊt còng lµ nh÷ng biÓu hiÖn cña mét trµo l−u nh©n ®¹o chñ nghÜa lµ ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña v¨n häc giai ®o¹n nµy, nh−ng chóng t«i tr×nh bµy trong sù so s¸nh víi c¸c giai ®o¹n tr−íc. Sau ®©y chóng t«i tr×nh bµy trùc tiÕp vµo trµo l−u nh©n ®¹o chñ nghÜa Êy. III - v¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII nöa ®Çu thÕ kû XIX vµ sù ra ®êi cña trµo l−u nh©n ®¹o chñ nghÜa ViÖc ph¸t hiÖn ra con ng−êi, ®−a con ng−êi lªn hµng ®Çu trong nhËn thøc cña v¨n häc ®em ®Õn mét biÕn chuyÓn rÊt c¬ b¶n cho lÞch sö v¨n häc, ®ã lµ sù ra ®êi cña mét trµo l−u nh©n ®¹o chñ nghÜa. 20