Gốm cổ Champa Bình Định - Đinh Bá Hòa

GÔM CÔ CHAMPA<br /> BÌNH ĐỊNH<br /> é<br /> <br /> NGHIÊN CỨU VỀ LỊCH s ử CHAMPA, KHÔNG THỂ KHÔNG NHAC đ e n<br /> NHỮNG HỌC GIẢ THUỘC TRUỜNG VIẺN ĐÔNG BÁC c ổ PHÁP, NHÀ NGHIÊN<br /> CỨU TRẦN TỪ ĐÃ TÙNG NÓI, "NHỮNG GÌ NGUÙI PHÁP ĐÃ LÀM R ồ i THÌ<br /> CHÚNG TA KHÓ CÓ THỂ VUỌT QUA ĐƯỢC", QUẢ ĐÚNG NHƯ VẬY, NHỮNG<br /> CÔNG TRÌNH ĐỒ s ộ CỦA HỌ ĐỂ LẠI MÀ CHÚNG TA ĐANG THỪA HUỞNG ĐUỌC<br /> XEM LÀ CẨM NANG CHO NHỮNG AI NGHIÊN c ứ u VỀ VÀN HÓA CHĂM. TUY<br /> NHIÊN,CŨNG CÓ NHỮNG VAN đ ề h ọ c h ư a n g h i ê n c ứ u , t h ậ m c h í c h ư a<br /> CÓ MỘT DÒNG NÀO VỀ NÓ ĐÓ LÀ GỒM CHĂM. CHO NÊN CÔNG TRÌNH NG­<br /> HIÊN CỨU VÀ KHAI QUẬT CÁC LÒ GÔM CHĂM TRÊN ĐẤT b ìn h đ ịn h t r o n g<br /> NHIỀU NĂM NAY ĐUỌC XEM LÀ NHỮNG THÀNH T ự u ĐÓNG GÓP MỚI VÀO<br /> KHẢO CỔ HỌC CHAMPA.<br /> <br /> Có m ột tru y ề n th ố n g gốm<br /> từ Sa H uỳnh lên C ham pa.<br /> Đây là một câu hòi lơn được<br /> các học giả và các nhà nghiên<br /> cứu đ ặt ra khi giải thích về<br /> nguồn gốc nguìri Champa, giải<br /> thích về sự phát triển ấy chỉ<br /> được khẳng định khi đưọc chứng<br /> cứ qua các cuộc khai quật khảo<br /> cổ học mà thôi. Qua các cuộc<br /> tại Trà Kiệu, Quảng Nam do<br /> C.Glover nhà khảo cổ học Anh<br /> và Mariko Yamagata Tiến sĩ<br /> khảo cô? học N h ật B ản tiế n<br /> hành trong nhiều năm, ngoài<br /> phát hiện ra dấu tích thành cổ<br /> Sinhapura (Thành Sư Tử), đã<br /> phát hiện một sô" lượng lơn về<br /> gốm bao gồm gốm kiến trúc như<br /> ngói âm dương trang trí M<br /> mặt<br /> hề” cồn tìm thấy một số lượng lón<br /> gốm Hán trang trí hoa văn hình<br /> ô vuông, gốm Sa Huỳnh muộn<br /> <br /> trang trí hoa văn thùng và gốm<br /> Chăm bao gồm mảnh nổi, bình<br /> vò, kendi. Năm 2015, tại thành<br /> Cha Bình Định tại gò ông Ty hay<br /> gồ Giữa, Trung tâm Nghiên cứu<br /> Kinh thành, Bảo tàng Bình Định<br /> khai quật nghiên cứu. Trên diện<br /> tích 400m2chúng tôi đã tìm thấy<br /> dâu vết kiến trúc nền, tưòĩig xây<br /> của một đền thơ của khu kiến<br /> trúc này. Điều rấ t trùng hợp là<br /> tại đây, ngoài kiến trúc ra chúng<br /> tôi đã tìm thấy khá nhiều ngói<br /> âm dưong và một sô" lượng lớn<br /> ngói tiền sử gồm gôm Hán và<br /> gôm mang phong cách Hán đến<br /> gôm Sa Huỳnh muộn trên vật<br /> dụng nồi đáy tròn miệng bẻ loe<br /> xiên,xưoĩig thô miết láng đều<br /> trang trí hoa văn thìmg và gôm<br /> Champa sơm gồm bình vò, nắp<br /> dậy và gốm trang trí.Vói sự phát<br /> hiện gốm tiền sử trong tầng văn<br /> <br /> hoá, cho thấy nguòi Chăm có sự<br /> tiếp nốỉ trong việc sản xuất gôm<br /> từ đất nung tiến lên sản xuất<br /> gôm trang trí, gôm men, đồng<br /> nghĩa trong việc lý giải về nguồn<br /> gốc người Champa được phát<br /> triển từ người Sa Huỳnh lên là<br /> hoàn toàn có cơ sở. Thành tựu<br /> khảo cổ học đã tạo dâu nối lịch<br /> sửtừSaH uỳnhlênC ham pacủa<br /> cư dân Sa Huỳnh trên giải đất<br /> miền Trung, một khoảng trông<br /> được các nhà nghiên cứu đặt ra<br /> nay đã được giải đáp.<br /> C hặng đ ư ờ n g n g h iên cứ u<br /> gốm C hăm<br /> Gôm Chăm Bình Định kể<br /> từ khi phát hiện đến nay đã có<br /> 6 cuộc khai quật. Riêng tại Gò<br /> Sành đã có 4 cuộc khai quật liên<br /> tiếp, trong đó từ năm 1991 đến<br /> 1993, do Viện Khảo cổ, Bảo tàng<br /> <br /> V I Ĩr4<br /> nua<br /> <br /> hay<br /> <br /> XUẬN 201I I SỐ 467 THÁNG 1 NẢM 2016<br /> <br /> Bình Định thực hiện. Kết quả<br /> không chỉ tìm thấy lồ nung khá<br /> ngúyên vẹn mà còn thu về một<br /> khối lượng sẳn phẩm sản xuất<br /> tại khu lò. Đặc biệt, trong năm<br /> 1994, ngoài Viện khảo cổ học<br /> Việt Nam, Bảo tàng Bình Định<br /> cồn có sự tham gia của các nhà<br /> khảo cơ học Nhật Bản. Đây là<br /> sự phối họp quốc tê đầu tiên về<br /> nghiên cứu gôm Chăm.<br /> Qua 4 lần khai quật tạ i<br /> khu lò gôm Gồ Sành, kết quả<br /> bước đầu cung cấp cho chúng<br /> ta nhận thức mói đó là: Người<br /> Chăm có một dòng gốm được<br /> sẳn xuất theo một quy trình<br /> quy chuẩn từ kỹ th u ậ t xây<br /> dựng lò nung, nung đốt sản<br /> phẩm, chồng xếp sản phẩm<br /> trong lò... về lồ nung có hai<br /> dạng kỹ thuật, kỹ thuật tuìmg<br /> Chình ( tường đắp đất), chúng<br /> tôi cho răng đây là kỹ thuật<br /> sơm, sản phẩm được sản xuất<br /> giai đoạn "tường chình" chủ<br /> yếu theo kỹ thuật con kê là<br /> chính, tức là cách chồng xếp<br /> hiện vật trong bao nung giữa<br /> hiện vật trên và dươi được<br /> cách khoảng bằng một con kê<br /> 5; 4 mấu, dạng trồn hình vành<br /> khăn. Giai đoạn thứ 2 vật liệu<br /> dùng xây tuìmg lò hoàn toàn<br /> bằng bao nung, vật liệu nung<br /> dùng trong quá trình đốt thải<br /> ra, để tường lò được vững khi<br /> xây ngưữi ta nhồi đất sét vào<br /> bên trong để tạo độ bền chắc<br /> cho tường lò, dây là yếu tô kỹ<br /> thuật, một sáng tạo mói trong<br /> kỹ th u ậ t xây dựng lò nung<br /> vùng thuìmg hay bị ngập úng<br /> như vùng Bình Định.<br /> Về sản phẩm, lò bao nung<br /> sản phẩm chủ yếu xếp theo<br /> kỹ thuật ve lòng, tức là trong<br /> lồng sản phẩm người ta chừa<br /> một vành chính giữa trôn bát<br /> không tráng men, khi chồng<br /> sản phẩm đế các bát đĩa chồng<br /> lên khi nung giữa các sản<br /> phẩm trên dưới không dính<br /> vào nhau. Đây cũng là thòi<br /> kỳ, sản phẩm gôm Chăm phát<br /> triển cực thịnh, tham gia vào<br /> thị trường xuất khẩu thế giói<br /> <br /> cùng vói các dồng gôm của các dân<br /> tộc khác trong khu vực.<br /> Để kiểm chúng tính phong<br /> phú trong sản xuất của các khu<br /> lò khác nhau. Năm 2002, một<br /> khu lò khác được khai quật, cuộc<br /> khai quật ngoài các nhà nghiên<br /> cứu Việt Nam Viện Khảo cổ, Bảo<br /> tàng Bình Định cồn có sự tham<br /> gia tham gia của Bảo tàng Mỹ<br /> thuật Hoàng gia Bỉ.<br /> Guộc khai quật đã bóc tách và<br /> làm lộ rõ một lồ nung khá nguyên<br /> vẹn từ câu trúc, cho đến hình<br /> dáng, ơ đây, về kỹ thuật xây dựng<br /> lò có cả hai giai đoạn, giai đoạn<br /> lò kiểu "tuìmg chình" và gia đoạn<br /> tường lồ xây bằng vật liệu bao<br /> nung, v ể sản phẩm cũng tìm thấy<br /> các loại hình gôm trang trí đất<br /> nung, tráng men. Gôm gia dụng<br /> có bát, đĩa, vò; choé và cũng<br /> chồng xếp theo hai kỹ thuật con<br /> kê và ve lòng, điều đặc biệt sản<br /> phảm sản xuất tại Gò Hòi hoa<br /> văn trang trí phong phú hon,<br /> ngoài hoa văn truyền<br /> thông như kiểu sóng<br /> nước, đường zích<br /> Ẩm<br /> zắc, đã tìm thấy<br /> sản phẩm trang<br /> trí hoa văn nét<br /> ■<br /> chìm xuất kiểu<br /> B p^É ai<br /> cánh sen cánh<br /> nhọn<br /> gâ n, p h o n g<br /> ^<br /> ^<br /> cách g ần với<br /> kiểu trang trí<br /> trên sản phẩm<br /> gôm Lý T râ n<br /> của Đại Việt thể<br /> kỷ XIV - XV. Nhìn<br /> w<br /> chung về kỹ thuật<br /> xây dựng không sai<br /> khác vơi kiểu xây<br /> dựng lồ đã tìm thấy<br /> ở trung tâm Gò Sành.<br /> Năm 2015, Bảo tàng<br /> Bình Định vói Trung tâm<br /> Nghiên cứu Kinh thành<br /> thuộc Viện Hàn lâm Khoa<br /> học xã hội Việt Nam tiếp tục<br /> khai quật nghiên cứu một<br /> khu lò khác đó là Truìmg cửu<br /> một trong 6 khu lò trên đất<br /> Bình Định. Sau khi bóc tách làm<br /> rõ kiên trúc khuôn viên từng lò<br /> <br /> XUÂN 2016, SỐ 467 THÁNG 1 NĂM 2016<br /> <br /> Chóe men nâu<br /> <br /> Kựa<br /> h89<br /> <br /> nung, có thể đưa ra những kết<br /> luận về khu lò này gần tưong<br /> đồng vói hai khu lò đã khai quật<br /> đó là Gò Sành và Gồ Hồi. về sản<br /> phẩm sản xuất,ngoài gôm gia<br /> dụng, gốm kiến trúc ngoài ngói<br /> mũi lá, khu lò này tìm thấy khá<br /> nhiều ngói "mũi hài” ngói mang<br /> phong cách Việt điền hình và<br /> gôm hoa nâu trang trí trên chậu<br /> gôm gần như copy hoa văn trang<br /> trí của gôm Việt thơi Lý - Trần .<br /> Và nhận thức mới<br /> Với việc phát hiện ra các<br /> trung tâm sản xuất gôm trên đất<br /> Bình Định, và chỉ có Bình Định<br /> là địa phương duy nhất trong các<br /> tỉnh miền Trung Việt Nam ngubi<br /> Chăm đã hình thành các trung<br /> tâm chuyên sản xuât sản phẩm<br /> gôm từ dât nung, đến gôm men<br /> có ý nghĩa trong lịch sử nghiên<br /> cứu gôm cổ Việt Nam vùng đất<br /> miền Trung cho đến nay.<br /> về sản phẩm sản xuất, qua<br /> những lò khai quật tại Bình<br /> Định cho thây, sản phầm được<br /> sán xuât ờ các khu lò Bình Định<br /> gồm 3 loại chủ yếu, đó là gôm<br /> men (gốm sứ); đồ sành và vật<br /> liệu kiên trúc đât nung (bao gồm<br /> cả gốm trang trí, ngói). Việc tìm<br /> thây nhiều loại sản phẩm gôm<br /> I J| Ị A<br /> <br /> như đã nêu, phản ánh một thực<br /> tê yêu cầu của thị trường đồng<br /> thơi khắng định một thơi kỳ<br /> phát triển cực thịnh của gôm<br /> Bình Định trong lịch sử. Đáng<br /> chú ý là trong các sản phẩm sản<br /> xuất,ngoài men ngọc là chủ đạo<br /> còn tìm thây gôm hoa nâu được<br /> trang trí trên thạp, chậu.Các<br /> nhà nghiên cứu gôm gọi đây là<br /> gôm hoa nâu, một dồng gôm rất<br /> nổi tiếng của gôm Bắc Việt Nam,<br /> được sản xuất phể biến vào thbi<br /> Lý, thơi Trần (thế kỷ XI - XIV).<br /> Việc tìm thây những sản phẩm<br /> gôm hoa nâu ơ lồ Trường cửu có<br /> phong cách tương đồng và gần<br /> như mô phòng chậu thạp gôm<br /> hoa nâu thồi Trần phẳn ánh một<br /> cách rồ nét mối quan hệ giữa<br /> vương triều Vijaya Champa và<br /> Đại Việt trong lịch sử.<br /> Kết quả nghiên cứu, so sánh,<br /> cho thấy, sản phẩm sản xuất<br /> từ các lò gôm Bình Định từng<br /> được sử dụng trong hoàng cung<br /> Thăng Long vào thồi Lê Sơ thê<br /> kỷ XV. Không chỉ trong sản<br /> phẩm gia dụng, trong một sô<br /> sản phấm kiến trúc cũng có ảnh<br /> hương phong cách gôm Đại Việt<br /> một cách rõ nét, trong đó phải kế<br /> đến ngói lọp. Nêu như các cuộc<br /> khai quật trước đây tại Gò Sành,<br /> <br /> chứng tôi chỉ nhặt được một<br /> mẫu gôm mũi hài, một kiểu<br /> ngói lcxp khá phể biến thịnh<br /> hành trong thòi kỳ Lê Sơ, thì<br /> tại di chỉ Truừng cửu trong<br /> phê thải chúng tôi lại tìm<br /> thây khá nhiều tiêu bản về<br /> loại hình gôm này, ngói dáng<br /> hình chữ nhật, mũi tù đầu<br /> vểnh lên như mũi hài. Tuy<br /> nhiên, cùng vói loại hình ngói<br /> mũi hài, cũng tìm thấy ngói<br /> mũi, thân hình chữ nhật,<br /> chính giữa có đuòng lõm chạy<br /> dọc để thoát nước, mũi nhọn.<br /> Đây là loại ngói mang đặc<br /> trưng của.nguời.Chăm kích<br /> thước nhò hơn.Việc tìm thấy<br /> hai loại ngói đươc sản xuất<br /> tại* các khu lò nung phản<br /> ánh, rằng không chỉ trong<br /> sản phẩm gôm men, trong<br /> gôm kiến trúc, người thợ<br /> gôm Bình Định cũng phòng<br /> chế gôm Đại Việt phục vụ<br /> cho việc xây dựng cung điện<br /> của mình tại kinh đô và kiến<br /> trúc tôn giáo. Rõ ràng, vơi<br /> sự phát hiện này, góp phần<br /> làm rõ hơn sự tiếp thu hay<br /> hoc hòi cách làm ngói lọp của<br /> nguòi Việt.<br /> Việc sử dụng ngói mũi hài<br /> đã được ghi chép trong thư<br /> tịch của người Trung Quốc.<br /> Trong euôn Doanh N hai<br /> Thắng Lãm của Mã Đoan,<br /> viên thông ngôn của Trịnh<br /> Hoa (ngưồi Nhà Minh, Trung<br /> Quốc) vào cuốỉ năm 1413 đến<br /> Vijaya và đã ghi như sau:<br /> M theo hương tây nam<br /> Đi<br /> một trăm lý thì tới kinh<br /> thành noi nhà vua ngự, nguxri<br /> ngoại quôc gọi là "Chiêm<br /> Thành". Kinh thành có lũy<br /> bằng đá bao quanh, ra vào<br /> qua bôn cổng, có lính canh<br /> gác. Điện vuâ thì cao và rộng,<br /> phần mái ở trên lợp ngói<br /> hình thuẫn; bôn góc tường<br /> bao quanh có đắp trang trí<br /> công phu bằng gạch và hồ,rất<br /> gọn ghẽ. Các cánh cửa được<br /> làm bằng gỗ cứng, chạm trổ<br /> hình thù dã thú và cầm súc.<br /> Nhà của dân cư trong thành<br /> <br /> lọp tranh, chiều cao mái hiên<br /> (tính từ mặt đất) không quá ba<br /> "chinh", ra vào phải khom lưng<br /> cúi đầu, ai cao quá thì thật là<br /> bực mình".<br /> Ghi chép nêu trên có nói đến<br /> loại ngói "nhò hình thuẫn" cho<br /> thấy các cung điện của vưong<br /> quôe Chăm ở đây cũng được<br /> lọp ngói giống như kinh thành<br /> Thăng Long. Mô tả này có nói<br /> đến loại ngói mũi lá hoặc mũi<br /> hài phục vụ cho việc xây dụng<br /> các cung điện trong kinh thành.<br /> Về ch ủ n h â n và n iê n đ ại<br /> Trên những cứ liệu khảo<br /> cổ học, chúng tôi cho rằng chủ<br /> nhân các khu lò gôm Bình<br /> Định là nguòi Chăm, dựa trên<br /> cơ sở sau:<br /> Về phưong diện địa lý: Tất<br /> các khu lồ phất hiện đều năm<br /> trên vùng đất Bình Định, vùng<br /> đất trước đó thuộc quyền quản<br /> lý của vương quốc Champa.<br /> v ề sản phẩm: Ngoài các sản<br /> phẩm gia dụng còn tìm thây<br /> sản phẩm trang trí kiến trúc<br /> mang đậc trưng Chăm rõ nét,<br /> và nhất là trên các sản phẩm<br /> cồn tìm thấy cả minh văn của<br /> <br /> Âm men vàng<br /> <br /> nguòi Chăm, khuôn in... Những<br /> nguòi tham gia khai quật đều<br /> cho rằng chủ nhân các lồ gốm<br /> này là người Chăm. Không<br /> vì tìm thây những sản phẩm<br /> mang phong cách Đại Việt mà<br /> cho rằng chủ nhân các lồ gôm<br /> Bình Định là ngưừi Việt là vội<br /> vàng. Quan điểm của tôi thì<br /> trước đây và cả hiện nay vẫn<br /> cho rằng chủ nhân là ngươi<br /> Chăm trên quan đểm sau.<br /> Về lịch sử, đây là thòi kỳ<br /> quan hệ Viêt - Chăm khá hữu<br /> hảo, vua Trần từng sang Vijaya<br /> kinh đô của vua Chăm để thăm<br /> nhau, và chính vua Trần đã<br /> hứa gả con gái của mình cho<br /> vua Chăm, Huyền Trân công<br /> chua đã trở thành hoàng hậu<br /> của Chê Mân. Vói việc quan<br /> hệ này đã tạo điều kiện cho<br /> việc thông thương đi lại giữa<br /> hai quốc gia, rất có thể nguòi<br /> Chăm đã đươc ngưìri Việt dạy<br /> cho cách làm gôm và cũng có<br /> thể cử thợ sang đất Chăm để<br /> dạy cho ngubi Chăm, mà như<br /> ta biết người Chăm là bậc thầy<br /> trong việc làm gốm đất nung,<br /> cho nên học làm gôm men chắc<br /> chẳng khó khăn gì vơi họ, cho<br /> <br /> Hũ nhỏ men da lươn<br /> <br /> Bình vôi men xanh<br /> <br /> Ị|<br /> <br /> nên trong quá trìn h sản<br /> xuất chiu ảnh huỉmg trong<br /> kỹ thuật và kiểu dáng sản<br /> phẩm trong kỹ thuật là tất<br /> yêu. Cho nên, quan đêm của<br /> tôi vẫn cho rằng chủ nhân<br /> các lồ nung gôm Bình Định<br /> là người Chăm không có gì<br /> là khiên cưỡng.<br /> Về niên đại: Các lồ gốm<br /> Bình Định được xác định<br /> nằm trong khung niên đại<br /> từ thế kỷ XIII đến thế kỷ XV,<br /> nhưng phát triển sôi động<br /> nhất là từ th ế kỷ XIV. Ly<br /> giấi tại sao là thê kỷ XIII đến<br /> XV? Trước hết chúng tôi căn<br /> cứ vào loại hình gôm trang<br /> trí loại hình đuôi phượng, và<br /> trang trí gôm tráng men có<br /> hình vú chạy quanh.<br /> Trước hết xin nói về gôm<br /> đất nung: So sánh vói những<br /> trang trí mà chúng tôi thu<br /> được trên tháp Bánh ít, Cánh<br /> Tiên vói những sản phẩm tìm<br /> thấy tại khu lồ Gb Sành, Gồ<br /> Hồi và Truxmg cử u nó gần<br /> như tương đồng về kiểu dáng<br /> và kỹ thuật, các tháp Chăm<br /> Bình Định chỉ có niên đại từ<br /> cuối thê kỷ X đến thê kỷ XI<br /> và sau nữa là cuối thê kỷ XII<br /> đầu thê kỷ XIII. Vói sự phát<br /> hiện gôm Bình Định trên các<br /> con tàu đắm ơ Philippines<br /> vơi việc tìm thây gôm hoa<br /> nâu và ngói mũi hài mang<br /> phong cách gôm Lý - Trần<br /> thê kỷ XIV, giói nghiên cứu<br /> cho rằng, gôm Champa Bình<br /> Định đất nung có từ thê kỷ<br /> VII và gôm men từ thê kỷ<br /> XIII, phát triển cực thịnh<br /> vào thê kỷ XIV và lụi tàn<br /> dần vào những thế kỷ XV và<br /> cồn có thế kéo dài đến thê kỷ<br /> XVI - XVII khi vùng đất này<br /> không còn thuộc quyền quản<br /> lý của nguòi Champa nữa mà<br /> đã thuộc về Đại Việt.<br /> Cho nên, niên đại gôm<br /> Chăm Bình Định, theo tôi<br /> là từ thê kỷ XIII, phát triển<br /> đỉnh cao là th ế kỷ XIV và<br /> chấm dứt vai trồ của nó là<br /> từ thế kỷ XV. ■<br /> <br /> m<br /> <br /> GỐM BIÊN HÒA<br /> ĐỔNG NAI<br /> Nguyễn Thị Nguyệt<br /> <br /> THẾ KỶ XVII, NHỮNG LƯU DÂN NGUỪI VIỆT VÀ<br /> NGUỪI HOA VÀO KHAI KHẨN đ ấ t đ ồ n g n a i, t r o n g<br /> ĐÓ CÓ NHỮNG THỢ GÔM ĐỊNH c ư ở c ù LAO PHỐ VÀ<br /> LẬP NÊN CÁC LÒ GỐM ỏ ĐÂY. HIỆN NAY CÒN TồN TẠI<br /> ở BẾN MIỂNG SÀNH VÀ RẠCH L ồ GỐM (CÙ LAO PHồ,<br /> XÃ HIỆP HÒA, THÀNH PHỐ BIÊN HÒA) DẤU VÊT c ủ a<br /> XỈ LÒ VÀ VÔ SỐ MẢNH GổM (CÓ MEN VÀ KHÔNG MEN)<br /> CÓ NGỦỒN GỐC CỦA GÔM TRUNG BỘ VÀ CẢ GốM HOA<br /> (PHỎNG THEO GỐM TRUNG QUỐC) CÓ NIÊN ĐẠI THẾ KỶ<br /> XVII -ỊkviII. THỜI KỲ THƯƠNG CẢNG n ô n g n ạ i đ ạ i p h ố<br /> p h á t t r iể n , đã có rấ t n h iê u h à n g h ó a b u ô n b á n<br /> NHƯ: MUỔl, VẢI, GỐM, ĐUÒNG, GẠCH NGÓI... ĐUỌC SAN<br /> XUẤT ở CÙ LAO PHỐ, BIÊN HÒA. NHƯVẬY, c ù LAO PHỐ<br /> LÀ NƠI PHÁT XUẤT NGHỀ THỦ CÔNG LÀM GÔM BIÊN<br /> HÒA ĐUỌC NHŨNG LƯU DÂN VIỆT VÀ HOA ĐEM TỚI TẠO<br /> LẬP NGHỀ TRÊN c ơ s ở CƯ DAN BAN đ ịa , s a n PHAM<br /> GồM ĐUỌC ĐEM ĐI BUÔN BÁN VÀ TRAO Đ ổ i KHAP x ứ<br /> TRONG THỜI KỲ KHAI PHÁ VÙNG ĐẤT n à y .<br /> <br /> XUÂN 2016, SỐ 467 THÁNG 1 NÁM 2016<br /> <br />