Hà Tĩnh, một vùng văn hóa truyền thống yêu nước trước và sau Cách mạng tháng Tám - Nguyễn Trường Lịch

66<br /> Sù kiÖn - NhËn ®Þnh X· héi häc sè 1 (85), 2004<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Hµ TÜnh, mét vïng v¨n hãa yªu n−íc truyÒn thèng<br /> tr−íc vµ sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m<br /> NguyÔn Tr−êng LÞch<br /> <br /> <br /> C¸ch m¹ng th¸ng T¸m bïng næ, t«i võa tèt nghiÖp tiÓu häc vµ may m¾n thay,<br /> t«i l¹i ®−îc b−íc tiÕp vµo tr−êng Trung häc c¬ së mang tªn TrÇn Phó, cã lÏ lµ ng«i<br /> tr−êng ®−îc x©y dùng ®Çu tiªn d−íi chÕ ®é ViÖt Nam d©n chñ céng hßa t¹i huyÖn lþ<br /> §øc Thä (10-1945), m¶nh ®Êt héi tô nhiÒu trÝ thøc nhÊt c¶ n−íc. T«i kh«ng thuéc thÕ<br /> hÖ cha chó tr−íc ®©y, ngay tõ tuæi Êu th¬ ®· ch¨m lo giïi mµi kinh sö, häc ch÷ th¸nh<br /> hiÒn theo giÊc m¬ hoa “vâng anh ®i tr−íc vâng nµng theo sau”. Tuy thÕ, t«i còng cã biÕt<br /> Ýt nhiÒu ch÷ H¸n ngo»n ngoÌo theo kiÓu häc tù ph¸t tõ c¸c bËc cao niªn qua hoµnh phi<br /> c©u ®èi t¹i nhµ thê hä, hoÆc n¬i ®×nh chïa. Nh−ng v× xuÊt th©n trong mét gia ®×nh nhµ<br /> nho truyÒn thèng, nªn t«i am hiÓu t−¬ng ®èi kh¸ vÒ ch©n dung cuéc sãng c¸c vÞ tóc<br /> nho trong vïng, mét thêi tr−íc vµ sau cuéc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945.<br /> ViÕt nh÷ng dßng nµy, t«i mong muèn cung cÊp cho con ch¸u trong gia d×nh vµ<br /> líp trÎ mai sau mét c¸ch nh×n hiÖn thùc, biÖn chøng vÒ qu¸ khø tæ tiªn «ng bµ nh»m<br /> tr¸nh ®−îc nh÷ng thiªn lÖch kh«ng ®¸ng cã (ch¼ng h¹n coi nh÷ng g× thuéc vÒ phong<br /> kiÕn ®Òu lµ “thèi n¸t ” nh− ai ®ã th−êng nãi! )<br /> Tr−íc hÕt t«i nh×n vµo hä NguyÔn Tr−¬ng cña gia téc t«i: theo gia ph¶ th×<br /> d−êng nh− tÊt c¶ c¸c thµnh viªn trong hä ®Òu ®−îc h−íng theo hai nghÖp chÝnh:<br /> lµm ruéng vµ ®i häc ch÷ Nho. NÕu téc ph¶ chÝnh x¸c th× cô Tæ hä NguyÔn t«i vèn tõ<br /> huyÖn Quúnh L−u - NghÖ An vµo lËp nghiÖp ë huyÖn H−¬ng S¬n, lµng Xa Lang, tØnh<br /> Hµ TÜnh tõ n¨m 1676. §Õn ®êi thø hai ®· cã mét vÞ ®ç TiÕn sÜ lµm quan ®¹i thÇn vµo<br /> thêi Lª. Song qu¸ khø xa x¨m l·ng ®·ng nh− huyÒn tho¹i, t«i chØ ghi nh÷ng nÐt hiÖn<br /> thùc gÇn gòi, mµ t«i hiÓu biÕt tõ thuë Êu th¬ qua lêi kÓ cña «ng bµ, hä hµng cïng bµ<br /> con lµng xãm… ChØ tÝnh qua bèn ®êi, cô néi t«i lµ NguyÔn Tr−¬ng San vèn lµ nhµ<br /> nho ®ç Tó tµi, lµm nghÒ d¹y häc ch÷ H¸n tõ cuèi thÕ kû 19 ®Õn nh÷ng n¨m ®Çu thÕ<br /> kû XX; hä hµng lµng xãm vÉn th−êng gäi lµ Cô Hµn (theo häc vÞ Hµn l©m ®¹i chiÕu)<br /> Cïng løa víi cô néi t«i, trong hä cã bèn anh em ®ç Tó tµi. Cßn «ng néi t«i ®· dù thi<br /> H−¬ng nhiÒu lÇn kh«ng ®ç, chØ dõng l¹i ë møc §Çu huyÖn, còng nh− «ng ngo¹i t«i<br /> ®−îc gäi lµ «ng §Çu huyÖn. Hai b¸c ruét cïng cËu ruét cña mÑ t«i ®Òu ®ç Tó tµi.<br /> D−êng nh− c¸c vÞ trong hä néi ngo¹i t«i ®Òu ch¨m lo «n luyÖn kinh s¸ch chèn cöa<br /> Khæng s©n Tr×nh, kh«ng biÕt lµm kinh tÕ, nªn ®êi sèng th−êng ngµy gÆp khã kh¨n<br /> (cô thÓ lµ «ng néi t«i kh«ng biÕt nÊu c¬m, dï khi tuæi ®· cao). ThËt kh«ng ph¶i ngÉu<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn Tr−êng LÞch 67<br /> <br /> nhiªn «ng ®å NguyÔn C«ng Trø (ë huyÖn Nghi Xu©n) tõng hµi h−íc mµ ai o¸n VÞnh<br /> c¶nh nghÌo, tiªu biÓu cho tÇng líp Nho gia xø NghÖ thêi bÊy giê:<br /> Ngµy ba b÷a, vç bông rau b×nh bÞch,<br /> §ªm n¨m canh, ngon giÊc ng¸y o o ..!<br /> Tuy vËy, còng kh«ng Ýt ng−êi sau khi thi ®ç, råi ra lµm quan vµ dÇn dÇn giµu<br /> cã h¬n, thõa tiÒn mua ruéng ®Êt, x©y nhµ ngãi s©n g¹ch, cßn phÇn lín hä vÉn sèng<br /> trong c¶nh an bÇn l¹c ®¹o, nhµ gianh v¸ch nøa. §iÓm næi bËt lµ c¸c cô còng nh− líp<br /> trÎ thuéc c¸c gia ®×nh nhµ Nho ®Òu vµo Héi V¨n cña lµng, thê §øc Th¸nh Khæng Tö.<br /> Lµng t«i cã ng«i ®×nh kh¸ lín, ®Ñp ®Ï khang trang, th−êng gäi lµ nhµ V¨n Th¸nh,<br /> ®−îc x©y dùng bªn c¹nh ®Òn thê c¸c vÞ ThÇn lµng, n¬i mµ tr−íc c¸ch m¹ng th¸ng<br /> T¸m, t«i tõng theo gãt «ng ngo¹i vµ cËu t«i ®Õn lµm lÔ th¸nh hiÒn vµ ¨n cç lµng. H¬n<br /> n÷a, lµng cßn cÊp ruéng ®Ó lo viÖc häc hµnh cho con ch¸u gäi lµ häc ®iÒn. §¸ng tiÕc lµ<br /> vµo n¨m 1948, ch¼ng hiÓu tõ ®©u mµ vïng ®Êt NghÖ TÜnh xuÊt hiÖn phong trµo ph¸<br /> ®Òn chïa, cÊm lÔ b¸i, v× cho r»ng c¸ch m¹ng lµ v« thÇn! §· l©u l¾m råi, c¸c vÞ khoa<br /> b¶ng trong vïng ®Òu ®−îc gäi theo häc vÞ kh¸ träng väng kÐo dµi ®Õn sau c¸ch m¹ng<br /> th¸ng T¸m; m·i tíi sau thêi C¶i c¸ch ruéng ®Êt (1954- 1955) th× c¸ch x−ng h« Êy míi<br /> chÊm døt. VÝ dô «ng Tó , «ng Cö, «ng nghÌ, cô Hoµng (gi¸p), cô Th¸m (hoa), v.v… Râ<br /> rµng lµ hÖ ý thøc Nho gi¸o ngù trÞ kh¸ s©u nÆng trong sinh ho¹t ®êi th−êng cña mäi<br /> ng−êi sau lòy tre xanh tõ bao ®êi.<br /> TiÕp b−íc Cô t«i, «ng néi t«i còng chuyªn d¹y ch÷ H¸n cho ®Õn sau C¸ch<br /> m¹ng vµ kÐo dµi m·i tíi khi «ng t«i tõ trÇn (1950). Theo chç t«i biÕt, m«n sinh ®Õn<br /> häc t¹i nhµ ®Òu lµ con em nh©n d©n cïng lµng, giµu còng nh− nghÌo, trõ mét sè<br /> qu¸ nghÌo thuéc líp bÇn cè n«ng vµ bè mÑ kh«ng biÕt ch÷ th× con c¸i kh«ng thÓ ®i<br /> häc. Häc phÝ rÊt Ýt, mçi n¨m chØ biÕu thÇy vµo hai dÞp TÕt: Nguyªn §¸n vµ §oan<br /> Ngä. Bè hoÆc me chØ mang mét vµi quan tiÒn tïy t©m, vµi c©n nÕp, chai r−îu, cã<br /> khi thªm mét con gµ trèng thiÕn. RÊt kÝnh träng, lÔ män ch¼ng ®¸ng bao nhiªu mµ<br /> lßng thµnh. Do ®ã c¸c thÇy ®å vÉn nghÌo, kh¸c h¼n víi ®éi ngò luyÖn thi n¬i phè<br /> ph−êng ngµy nay: ®ång tiÒn chao ®¶o tÊt c¶, lµm xiªu vÑo lßng ng−êi vµ mÐo mã<br /> nhiÒu quan hÖ x· héi.<br /> Sau khi c¸c khoa thi H−¬ng, thi Héi ®· bÞ hñy bá (B¾c kú: 1915; Trung kú:<br /> 1918), c¸c gia ®×nh vÉn ®−a con ®Õn häc ch÷ H¸n nh»m môc ®Ých sao cho ®äc ®−îc<br /> v¨n tù ruéng ®Êt, ®äc ®−îc “s¸ch cóng tæ tiªn, «ng bµ” ®Ó khái ph¶i nhê ng−êi kh¸c<br /> ®Õn cóng hé. C¸c bËc bè mÑ th−êng t©m sù: “Tr¨m sù nhê thÇy! Mong sao cho ch¸u<br /> nªn ng−êi ®øng ®¾n, råi ®äc ®−îc s¸ch cóng vµ v¨n tù ...”…<br /> Tuy vËy, khi gi¶ng bµi, «ng t«i vÉn rÊt chó träng d¹y ®¹o ®øc lµm ng−êi qu©n<br /> tö, sèng sao cho ph¶i ®¹o lµm con, g¾n bã víi hä hµng lµng xãm, lÊy ch÷ t©m vµ ch÷<br /> thiÖn lµm ®Çu: “Nh©n chi s¬, tÝnh b¶n thiÖn”; ¤ng t«i cßn kÓ nhiÒu tÊm g−¬ng cao<br /> ®Ñp cña c¸c anh hïng cøu n−íc, cøu nhµ, thËm chÝ c¶ nh÷ng tÊm g−¬ng trung dòng<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br /> 68 Hµ TÜnh, mét vïng v¨n hãa yªu n−íc truyÒn thèng tr−íc vµ sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m<br /> <br /> <br /> nh− Quan V©n Tr−êng, TriÖu Tö Long…tËn bªn Tµu! Cø thÕ, phÈm chÊt ng−êi qu©n<br /> tö lu«n lu«n ®−îc ch¶y vµo t©m hån trÎ th¬ mét c¸ch v« t−: “Phó quý bÊt n¨ng<br /> d©m/Uy vò bÊt n¨ng khuÊt / BÇn tiÖn bÊt n¨ng di/ (t¹m dÞch lµ “Giµu sang kh«ng<br /> thÓ quyÕn rò, Uy vò kh«ng thÓ khuÊt phôc, Khæ nhôc kh«ng thÓ chuyÓn lay”).<br /> ThÕ råi, m−a dÇm thÊm l©u, mçi ngµy tiÕp nhËn mét Ýt, vµ tõ l−îng biÕn<br /> thµnh chÊt, sau C¸ch m¹ng chÝnh líp trÎ Êy ®−îc thãat khái ¸ch n« lÖ ®· s½n sµng ra<br /> trËn b¶o vÖ ®Êt n−íc nh− «ng cha thuë tr−íc. Ngay trong ®¹i gia ®×nh t«i, phÇn lín<br /> con ch¸u ®Õn tuæi 18 ®Òu lªn ®−êng ra trËn. Cô thÓ lµ ®øa ch¸u ngo¹i,<br /> häc trß c−ng cña «ng t«i, häc giái, viÕt ch÷ H¸n rÊt ®Ñp ®· hy sinh vµo n¨m 1947 t¹i<br /> biªn giíi ViÖt Lµo ë tuæi19! Riªng nhµ t«i c¶ 4 anh em trai ®Òu nhËp ngò …<br /> VÒ c¸ch d¹y ch÷ H¸n, t«i thÊy cã phÇn cæ lç trong ph−¬ng ph¸p. Mçi häc trß<br /> ®Òu ph¶i tËp viÕt b»ng c¸ch t« l¹i mÉu ch÷ ®−îc viÕt s½n b»ng s¬n ®á trªn mét c¸i<br /> b¶ng ®en b»ng gç nhá h×nh ch÷ nhËt, dµi ®é 35 cm, réng 25 cm. Cßn bµi häc Tam tù<br /> kinh th× ®äc ª a ®ång lo¹t nghe thËt buån c−êi. Thêi Êy, trong d©n gian tõ ng−êi lín<br /> ®Õn trÎ con ®Òu cã kiÓu ®ïa vui kh¸ nhén víi líp trÎ b−íc ®Çu c¾p s¸ch ®i häc. Hä<br /> võa ®äc, võa nh¹i c©u: “nh©n chi s¬, sê vó mÑ”. Qua ®iÓm nµy, ta cã thÓ hiÓu ®−îc<br /> møc phæ cËp ®¹i chóng cña viÖc häc ch÷ H¸n tõ n¨m 1945 trë vÒ tr−íc trong mét<br /> vïng v¨n hãa thuéc n«ng th«n xø NghÖ.<br /> §Õn thÕ hÖ bè t«i, kho¶ng 15 n¨m ®Çu thÕ kû XX, nÕp cò theo nghiÖp häc ch÷<br /> H¸n vÉn ®−îc tiÕp tôc, thanh niªn vÉn ch¨m lo kinh s¸ch nh»m thi H−¬ng, thi Héi.<br /> M·i cho ®Õn lóc chÝnh quyÒn thùc d©n Ph¸p ra lÖnh hñy bá thi ch÷ H¸n, lËp c¸c<br /> tr−êng TiÓu häc Ph¸p ViÖt ®Õn tËn c¸c huyÖn, c¸c tæng, nh»m chÊm døt ¶nh h−ëng<br /> v¨n hãa phong kiÕn Trung Hoa vµo ViÖt Nam th× bè t«i vµ mét sè Ýt ng−êi bÌn<br /> chuyÓn theo T©y häc. Nh−ng vÒ sau, bè t«i vÉn lµ mét thÇy thuèc §«ng y, v× «ng kh¸<br /> giái ch÷ H¸n, cã thÓ ®äc s¸ch thuèc cña Tµu mét c¸ch dÔ dµng theo nghiÖp «ng ngo¹i<br /> t«i. C¸c nhµ Nho thêi bÊy giê cã thÓ qua ch÷ H¸n n¾m b¾t cïng mét thêi gian bèn<br /> ngµnh häc lµ: Nho, Y, Lý (thÇy ®Þa lý), Sè (thÇy t−íng sè)<br /> §Õn thÕ hÖ anh c¶ t«i, sau khi ®ç s¬ häc yÕu l−îc ®óng vµo thêi ®iÓm ph¸t xÝt<br /> NhËt vµo chiÕm n−íc ta (1941), còng nh− con em nhiÒu gia ®×nh kh¸c, hä chuyÓn<br /> sang häc ch÷ Nho. Bëi d− luËn ®−¬ng thêi tiÕp nhËn c©u sÊm ®−îc phæ biÕn tËn<br /> ®−êng th«n ngâ xãm (®ån r»ng cña cô Tr¹ng Tr×nh?), ngô ý ph¸t xÝt NhËt thay ch©n<br /> Ph¸p cai trÞ:<br /> Bao giê giÊy b¹c (tiÒn b»ng giÊy) ra tro,<br /> Cua ®ång ®æi gäng (cµng), ch÷ Nho l¹i dïng.<br /> MÆc dÇu kh«ng thÝch, nh−ng c¸c cô vÉn nghÜ ®ã lµ ch÷ Th¸nh hiÒn. T«i vÉn nhí<br /> m·i chi tiÕt lµ nÕu hÔ b¾t gÆp mét tê giÊy cã viÕt ch÷ H¸n r¬i xuèng ®Êt, th× bÊt kú ai<br /> còng ph¶i nhÆt, råi ®éi lªn ®Çu vµ cÊt vµo ®óng chç hoÆc ®èt ®i, tuyÖt ®èi kh«ng ®−îc<br /> dïng vµo nh÷ng viÖc tÇm th−êng. Râ rµng lµ ch÷ H¸n vÉn ®−îc t«n thê nh− §øc Khæng<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn Tr−êng LÞch 69<br /> <br /> Tö vËy. Ai lµm tr¸i cßn bÞ ®ßn roi… Ng−îc l¹i, chóng t«i cã quyÒn tù do lÊy c¸c vë häc<br /> ch÷ quèc ng÷ ®Ó lµm diÒu giÊy, xÕp thuyÒn vµ thËm chÝ dïng c¶ vµo viÖc bÈn thØu.<br /> §Õn l−ît t«i, ch¾c lµ x· héi ®· cã mét b−íc chuyÓn biÕn vÒ ý thøc; t«i b−íc vµo<br /> líp vì lßng b»ng ch÷ quèc ng÷ a…b...c,… song song víi nh÷ng tiÕng Ph¸p ®Çu tiªn:<br /> le pÌre lµ cha, la mÌre lµ mÑ, v.v… Sau ®ã t«i vµo häc tr−êng quèc lËp hµng tæng,<br /> (gåm hai lµng) chØ cã ba líp: líp §ång Êu, líp Dù bÞ, líp S¬ ®¼ng. Tr−êng tæng, mµ<br /> ngµy nay gäi lµ b¸n cÊp chØ cã ba líp vµ mét thÇy gi¸o. C¸c líp ®Òu häc c¶ tiÕng ViÖt<br /> lÉn tiÕng Ph¸p. ThÇy gi¸o d¹y c¶ ba líp cïng mét thêi gian, kiÓu nh− ë miÒn nói b©y<br /> giê. Sau ba n¨m, häc sinh b¾t buéc ph¶i thi S¬ häc yÕu l−îc míi ®−îc häc tiÕp. Ai cã<br /> ®iÒu kiÖn kinh tÕ th× häc tiÕp ë tr−êng cÊp huyÖn ®Ó thi TiÓu häc nh− ngµy nay. Sau<br /> khi tèt nghiÖp tiÓu häc lµ häc sinh ®· cã tr×nh ®é tiÕng Ph¸p kh¸, cã thÓ ®äc ®−îc<br /> s¸ch truyÖn loai nhá, dïng ®−îc s¸ch To¸n, hoÆc sinh vËt qua Ph¸p ng÷. Tuy vËy,<br /> häc sinh vÉn ph¶i häc mçi tuÇn ba giê ch÷ H¸n, mÆc dÇu kÕt qu¶ ch¼ng ®−îc bao<br /> nhiªu, v× häc sinh kh«ng sî thÇy gÝao, mµ chØ coi lµ m«n phô nh− häc thÓ dôc vËy.<br /> Nh×n réng ra, trong lµng t«i, kho¶ng tõ n¨m 1930 ®Õn n¨m 1954 cßn kh¸<br /> nhiÒu nhµ nho khoa b¶ng, cã lÏ gÇn ®Õn 10 ng−êi. Mét sè nh©n vËt, mµ t«i biÕt kh¸<br /> râ, bëi hä cã vÞ trÝ kh¸ ®Ëm nÐt trong v¨n hãa x· héi ë ®Þa ph−¬ng, vµ hä ®Òu lµ bµ<br /> con hä hµng néi ngo¹i.<br /> §ã lµ «ng NguyÔn §×nh C«n, ®−îc gäi lµ Tó kÐp, v× ®ç hai lÇn tó tµi (anh ruét<br /> «ng ngo¹i t«i), võa lµ mét thÇy ®å cã uy tÝn, cã kh¸ ®«ng m«n sinh tõ xa ®Õn häc. Cã<br /> m«n sinh thi ®ç cö nh©n v−ît c¶ thÇy, nh− cö nh©n §inh Xu©n Sinh (b¸c ruét gi¸o s−<br /> sö häc §inh Xu©n L©m).<br /> Cßn cã vÞ ®−îc gäi lµ Tó Lôc, bëi «ng thi ®ç s¸u lÇn Tó tµi, mµ kh«ng v−¬n lªn<br /> ®−îc häc vÞ cö nh©n. ¢u còng lµ:<br /> “Häc ®· s«i c¬m, song chöa chÝn,<br /> Thi kh«ng ngËm ít, thÕ mµ cay!”<br /> Häc vµ l¹i häc, mong thi ®ç ra lµm quan ! Vµ cã khi còng ch¼ng lµm quan, chØ<br /> ë nhµ d¹y häc, hoÆc lµm thÇy ®Þa lý ë lµng quª, vui thó ®iÒn viªn. D−êng nh− tËp<br /> qu¸n cæ hñ thiÕu thùc dông Êy ngµy nay vÉn cßn lÈn quÊt, quanh quÈn ®©u ®©y ?<br /> Cïng trong hä ngo¹i t«i cßn cã «ng tó NguyÔn §×nh Kiªn, mét nh©n vËt kh¸<br /> næi tiÕng ë vïng NghÖ TÜnh, v× «ng sím ho¹t ®éng c¸ch m¹ng chèng Ph¸p, mét c¸n<br /> bé cèt c¸n cña §¶ng T©n ViÖt bÞ ®i ®µy ë C«n §¶o cïng thêi víi cô nghÌ Ng« §øc KÕ<br /> (huyÖn Can Léc) vµ cô gi¶i nguyªn Lª V¨n Hu©n (ë huyÖn §øc Thä) Lµ ng−êi cã chÝ<br /> lín, cã kh¶ n¨ng viÕt c©u ®èi, v¨n n«m, v¨n tÕ rÊt hay, th−êng v¨n cña «ng mang<br /> tÝnh triÕt lý thêi sù ®−îc bµ con −a thÝch häc thuéc lßng. Còng v× thÕ nhiÒu ng−êi ®Õn<br /> nhê «ng viÕt hé c©u ®èi. ¤ng tiÕp tôc ho¹t ®éng ë thêi kú X« viÕt NghÖ TÜnh, nªn ng«i<br /> nhµ cña «ng bÞ T©y ®èt s¹ch vµ sau khi chóng ®· b¾n chÕt ng−êi em trai thø ba, bän<br /> Ph¸p l¹i b¾t «ng vµ ng−êi em thø hai vµo tï.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br /> 70 Hµ TÜnh, mét vïng v¨n hãa yªu n−íc truyÒn thèng tr−íc vµ sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m<br /> <br /> <br /> Sau c¸ch m¹ng th¸ng T¸m, mét sè vÞ cã khoa b¶ng trong lµng t«i cßn kh¸ trÎ,<br /> vµo ®é tuæi trªn d−íi n¨m m−¬i. Hä h¨ng h¸i tham gia xãa n¹n mï ch÷, ho¹t ®éng ë<br /> MÆt tr©n Liªn ViÖt (Tæ quèc), ë c¸c ®oµn thÓ quÇn chóng. Ngoµi ra, cßn kh¸ nhiÒu<br /> ng−êi giái ch÷ H¸n, cã thÓ lµm th¬, viÕt c©u ®èi, mÆc dÇu hä kh«ng cã b»ng cÊp.<br /> Trong lµng, Ýt nhÊt cã hai líp d¹y ch÷ H¸n song song víi mét hai líp t− thôc d¹y<br /> quèc ng÷, tËp ®äc, lµm to¸n, bªn c¹nh tr−êng tiÓu häc b¸n cÊp .<br /> Më réng ra toµn huyÖn H−¬ng S¬n th× sau n¨m 1930, cßn cã h¬n hai chôc<br /> ng−êi cã häc vÞ tõ Tó tµi, Cö nh©n; ®Æc biÖt cã hai vÞ ®¹i khoa lµ «ng nghÌ NguyÔn<br /> Xu©n §¶n thuéc x· S¬n ThÞnh lµm ®èc häc vµ NguyÔn Kh¾c Niªm x· S¬n Hßa ®ç<br /> Hoµng Gi¸p tõ lóc míi 19 tuæi; khi vinh quy vÒ lµng ®i qua quª t«i thuéc huyÖn lþ,<br /> quan huyÖn ph¶i mang lÝnh ra ®ãn chµo; mÆc dï trªn ®Çu «ng Hoµng cßn lñng l¼ng<br /> hai tr¸i ®µo mµ chØ gËt ®Çu ®¸p lÔ tri huyÖn. VÒ sau, «ng lµm ®Õn chøc Tæng ®èc<br /> Thanh Hãa. (lµ th©n sinh b¸c sÜ NguyÔn Kh¾c ViÖn vµ gi¸o s− NguyÔn Kh¾c Phi).<br /> Cïng x· nµy, cã hä §inh Nho…(dßng hä §inh Nho Liªm), t−¬ng truyÒn cã ®Õn 12 ®êi<br /> cö nh©n; x· S¬n B×nh cã cö nh©n TrÇn Quèc Thøc (th©n sinh tó tµi - nhµ gi¸o næi<br /> tiÕng TrÇn Quèc NghÖ), v.v...<br /> Song ng−îc l¹i, thêi bÊy giê còng cã kh«ng Ýt giai tho¹i vui buån vÒ thi cö.<br /> Tiªu biÓu ph¶i kÓ ®Õn chuyÖn «ng §oµn Tö Quang, ng−êi lµng Phông §¹t, huyÖn<br /> H−¬ng S¬n (nay lµ huyÖn §øc Thä). MÆc dï häc kh¸ giái, nh−ng m·i ®Õn 49 tuæi míi<br /> ®ç Tó tµi; thi tiÕp ®ç tó tµi lÇn thø hai ë tuæi 66. L¹i thi tiÕp ®Ó ®Òn ®¸p lßng mÑ<br /> mong mái ®¹t b»ng cö nh©n. Cø ba n¨m mét lÇn v¸c lÒu châng tíi Trµng thi xø NghÖ<br /> (thµnh phè Vinh ngµy nay) vÉn kh«ng sao thi ®ç, mÉi ®Õn tuæi 82, «ng míi ®ç cö<br /> nh©n cïng khãa víi Phan Béi Ch©u ®ç gi¶i nguyªn (1900). Khi nghe loa x−íng danh<br /> gäi ®óng tªn, «ng võa mõng võa giËn, liÒn v¨ng tôc chöi thÒ: “Tæ cha mi, ®Õn b©y giõ<br /> míi treo ãt lªn ®ã!” (tiªn s− mµy, b©y giê míi treo g¸y lªn ®ã - ChuyÖn nµy t«i ®·<br /> nghe «ng ngo¹i t«i - cïng c¶nh ®i thi - kÓ tõ thuë cßn nhá). §Ó tù trµo, «ng Quang<br /> véi ®äc bµi th¬ tøc c¶nh ®Çy n−íc m¾t ai o¸n :<br /> “§oµn Tö Quang , h−¬ng S¬n nhÊt l·o,<br /> Tuæi hµnh canh lÕu l¸o t¸m m−¬i hai”<br /> Ng−êi ®−¬ng thêi khen «ng cã chÝ häc hµnh, cã hiÕu víi mÑ giµ ®· gÇn b¸ch<br /> niªn chi l·o. Phan Béi Ch©u, b¹n trÎ ®ång khoa chiÕm ng«i ®Çu b¶ng ®· øng t¸c bµi<br /> th¬ tÆng b¹n :<br /> “§oµn Tö Quang xu©n thu b¸t nhÞ thËp,<br /> §−¬ng hoµng triÒu Canh Tý chi niªn (1900).<br /> Trªn cöu trïng cã chiÕu cÇu hiÒn…<br /> ….Giµ löng chöng ¸ng m©y xanh liÒn d−íi gãt<br /> Phong thæ tèt, mµ phóc nhµ còng tèt,<br /> Trong khoa tr−êng ©u cã mét kh«ng hai…”<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn Tr−êng LÞch 71<br /> <br /> Tuy vËy, mÆt kh¸c còng kh«ng Ýt tiÕng c−êi cho ta thÊy râ c¸c nhµ nho x−a bÞ<br /> nhiÔm nÆng ®Çu ãc thñ cùu vµ kh«ng Ýt “nÐt gµn xø NghÖ”? Bëi lÏ, mçi kú thi ba n¨m<br /> mét lÇn trªn ®Êt NghÖ TÜnh, chØ tiªu kh¾t khe tõ triÒu ®×nh ban xuèng chØ chän<br /> lÊy16 Cö nh©n vµ 60 Tó tµi, chäi víi hµng ngµn thÝ sinh, dï cho sè tån ®äng hµng<br /> ngµn, hµng v¹n còng mÆc! (may ra cã ®ît vua sinh con trai ®−îc ©n khoa thªm 2 cö<br /> nh©n vµ 2 tó tµi). VËy lµ sè háng thi rÊt ®«ng. Ch¼ng thÕ mµ biÕt bao v¨n nh©n tõng<br /> ph¶i c−êi ra n−íc m¾t: “TiÕu tùa v¨n nh©n l¹c ®Ö th×” hßa lÉn niÒm b©ng khu©ng cña<br /> bao nµng thiÕu n÷: “KhÊp nh− thiÕu n÷ vu quy nhËt”... Song còng nh− thêi nay, c¶nh<br /> tr−êng thi l¾m lóc võa c−êi, võa khãc mµ nhµ th¬ Tó X−¬ng ®· ®au ®¸u than thë. ë<br /> NghÖ TÜnh, cã lóc ®óng vµo mïa thi H−¬ng, «ng Trêi l¹i nçi c¬n bÊt b×nh m−a to lôt<br /> lín. Khèi kÎ sÜ tõ H−¬ng S¬n, Thanh Ch−¬ng, Nam §µn, §øc Thä… gÆp khã kh¨n<br /> kh«ng sao ®ñ tiÒn mang lÒu châng vµo Trµng Thi, nªn sè ng−êi giµu gÆp may m¾n,<br /> dï häc kÐm c¹nh vÉn thi ®ç. ThÕ lµ ng−êi ®êi l¹i kh«ng quªn nh¹o b¸ng mÖnh danh<br /> hä lµ “Tó lôt”, ch¼ng kh¸c lo¹i “th¹c sÜ rëm” ë thêi ®¹i míi.<br /> Thêi nµo còng vËy, thi cö vèn nhiÒu chuyÖn r¾c rèi, bÊt h¹nh xung quanh c¸c<br /> sÜ tö. B¸c ruét cña bè t«i ®−îc gäi lµ «ng §Çu xø Th©n, v× «ng ®ç ®Çu tØnh, næi tiÕng<br /> th«ng minh víi trÝ nhí tuyÖt vêi, mçi lÇn ®i thi H−¬ng vÒ, «ng ®Òu mang vµi chôc<br /> quan tiÒn vµo nhµ tÆng vî, bëi «ng lµm hé bµi thi cho b¹n bÌ, dµi kho¶ng 18 trang<br /> mét quyÓn thi (mét bµi), hä ®¹t Tó tµi; Cßn phÇn riªng «ng, qu¸ tham, «ng viÕt ®Õn<br /> 60 trang. Ch¾c lµ quan tr−êng ®¸nh gi¸ bµi «ng l¹c ®Ò v× “cuång ch÷ ”, nªn l¹i x«i<br /> háng báng kh«ng! Thi m·i ch¼ng ®ç Tó tµi, cho ®Õn lóc chÝnh quyÒn Ph¸p b¾t thi<br /> thªm m«n tiÕng Ph¸p, «ng l¹i lo giïi mµi häc thuéc c¶ cuèn tõ ®iÓn Ph¸p - ViÖt cì<br /> nhá. §· luèng tuæi, l¹i sÇu n·o thÊt thÕ, «ng trë nªn lÈn thÈn, m·i tíi lóc gi· tõ cuéc<br /> sèng vÉn ch¼ng nªn c¬m ch¸o g×, chØ téi bµ vî cßng l−ng g¸nh nÆng, nu«i chång ¨n<br /> häc vµ con c¸i l©m vµo c¶nh nghÌo tóng vÊt v¶. T«i ngÉm, t×nh tr¹ng cña «ng vµ mét<br /> sè nhµ nho cïng c¶nh th−êng Ýt chó ý ®Õn viÖc lµm ¨n kinh tÕ, mµ chØ lo ®Ìn s¸ch thi<br /> cö h¸o danh lµ xøng víi víi c©u ca dao truyÒn thèng xa x−a:<br /> Ai ¬i chí lÊy häc trß,<br /> Dµi l−ng tèn v¶i, ¨n no l¹i n»m!<br /> Thêi bÊy giê ng−êi ta vÉn bµn t¸n vµ kh©m phôc mét nh©n vËt hiÕm cã : mét<br /> bËc kinh bang tÕ thÕ kiÖt xuÊt, biÕt lËp dinh ®iÒn, x©y c¸c c«ng tr×nh thñy lîi, chiªu<br /> d©n lËp Êp chèng ®ãi nghÌo, mµ vÉn phong l−u tµi tö ®a t×nh ®Õn møc siªu viÖt nh−<br /> gi¶i nguyªn Uy viÔn t−íng c«ng NguyÔn C«ng Trø, mét cèt c¸ch ®Æc biÖt cña nhµ nho<br /> trªn ®Êt Hµ TÜnh. Ch¶ thÕ mµ nh©n d©n huyÖn TiÒn H¶i (Th¸i B×nh) ®· lËp ®Òn thê<br /> «ng. Nh−ng ®Õn lóc giÆc Ph¸p x©m l−îc, tuy tuæi ®· ngoµi b¶y m−¬i, «ng vÉn s½n<br /> sµng xin nhµ vua cho ra trËn tiªu diÖt kÎ thï. Qu¶ lµ “Quèc gia h−ng vong, thÊt phu<br /> h÷u tr¸ch”. Më réng ra trong vïng NghÖ TÜnh, sè l−îng ng−êi cã khoa b¶ng khã lßng<br /> mµ nhí hÕt. PhÇn kh«ng Ýt trong sè hä ®Òu g¾n bã víi vËn mÖnh cña d©n téc, tiªu<br /> biÓu ph¶i nãi ®Õn Phan §×nh Phïng. XuÊt th©n tõ mét gia ®×nh nho gi¸o truyÒn<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br /> 72 Hµ TÜnh, mét vïng v¨n hãa yªu n−íc truyÒn thèng tr−íc vµ sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m<br /> <br /> <br /> thèng, thi ®ç ®×nh nguyªn tiÕn sÜ (1877), «ng lµm quan ®Õn chøc ngù sö triÒu ®×nh<br /> Tù §øc. Vèn mang phÈm chÊt cña ng−êi qu©n tö trong s¸ng, thanh liªm, Phan tiªn<br /> sinh kh«ng thÓ chÊp nhËn c¶nh quan l¹i thèi n¸t tr−íc nguy c¬ x©m l−îc, «ng th¼ng<br /> th¾n ra søc ®µn hÆc. KÕt qu¶ lµ bän xÊu kÐo bÌ c¸nh t×m mäi m−u m« c¸ch chøc «ng<br /> vÒ v−ên. §Õn lóc Hµm Nghi ch¹y ra Hµ TÜnh, bÌn triÖu «ng ra gióp n−íc, phô tr¸ch<br /> qu©n vô nghÜa binh, råi lËp chiÕn khu t¹i rõng Vò Quang. M−êi n¨m tr−êng kú<br /> chèng Ph¸p cïng víi t−íng Cao Th¾ng, tªn tuæi Cô Phan lÇy l÷ng c¶ mét vïng NghÖ<br /> TÜnh, to¶ réng kh¾p ®Êt Trung kú, lµm cho qu©n thï ®iªn ®¶o. Hµng v¹n thanh niªn<br /> cïng trÝ thøc, n«ng d©n ®· h−íng theo ngän cê cøu n−íc oai hïng Êy. Cã thÓ nãi, gia<br /> ®×nh cô Phan ë lµng §«ng Th¸i (cïng x· Tïng ¶nh víi ®ång chÝ TrÇn Phó - Tæng BÝ<br /> th− ®Çu tiªn cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam) lµ tô ®iÓm tiªu biÓu cho mét thÕ hÖ nhµ<br /> nho yªu n−íc ch©n chÝnh. Th©n sinh lµ Phan §×nh TuyÓn, ®ç Phã b¶ng, lµm quan<br /> thêi Minh M¹ng. Anh trai c¶ ®ç Tó tµi, anh thø hai ®ç Cö nh©n, em trai thø n¨m ®ç<br /> Phã b¶ng. TÊt c¶ ®Òu g¾n bã m¸u thÞt víi phong trµo kh¸ng chiÕn. Tuy sau khi ®· tõ<br /> trÇn t¹i ®¹i b¶n doanh vµo n¨m Êt Mïi (1895) v× tuæi giµ søc yÕu, nh−ng ngän löa<br /> kh¸ng chiÕn vÉn ©m Ø kh¾p vïng, tµn qu©n vÉn tiÕp tôc ho¹t ®éng kÐo dµi suèt 20<br /> n¨m sau, m·i cho ®Õn lóc phong trµo §«ng du cña Phan Béi Ch©u thay thÕ, tiÕp ®Õn<br /> §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ra ®êi.<br /> Tõ trong kho tµng v¨n hãa yªu n−íc m·nh liÖt Êy, bµ Phan ThÞ §¹i - chÞ ruét<br /> Phan §×nh Phïng - l¹i më ra m«t nguån sèng míi. Do liªn quan ruét thÞt, thùc d©n<br /> Ph¸p bá tï vµ ®µy ®äa bµ hÕt søc d· man; chóng dù ®Þnh xö tö bµ, nh−ng cuèi cïng<br /> l¹i t×m c¸ch mua chuéc bµ, giao bµ cÇm th− dô hµng cña triÒu ®×nh HuÕ cïng th− cña<br /> g· b¸n n−íc Hoµng Cao Kh¶i vµo chiÕn khu Vò Quang, nh»m khuyÕn dô Phan §×nh<br /> Phïng ®Çu hµng. Tuy thÊt b¹i, chóng vÉn th¶ bµ vÒ quª ®Ó qu¶n thóc sau nhiÒu n¨m<br /> ngåi tï, nh»m xoa dÞu lßng c¨m thï cña quÇn chóng. HÊp thô ®−îc ý chÝ kiªn c−êng<br /> bÊt khuÊt cña nh©n d©n vµ nguån trÝ tuÖ s¸ng l¸ng cña gia ®×nh, chÝnh bµ lµ ng−êi<br /> mÑ anh hïng gãp phÇn quan träng trong viÖc gi¸o dôc con ch¸u nèi gãt cha «ng lµm<br /> r¹ng rì thªm dßng hä Lª cña chång bµ lµ cö nh©n Lª V¨n Thèng. Bµ §¹i lµ mÑ ®Î<br /> cña cö nh©n Lª V¨n NhiÔu, ®ång khãa víi Phan Béi Ch©u; lµ bµ néi cña tiÕn sÜ Lª<br /> V¨n Kû (võa lµ y sÜ T©y y) vµ Lª V¨n Thiªm, tiÕn sÜ to¸n häc ®Çu tiªn cña ViÖt Nam;<br /> cßn hai chÞ g¸i cña GS. Lª V¨n Thiªm ®· h¨ng h¸i tham gia phong trµo X« viÕt NghÖ<br /> TÜnh ®Òu bÞ tï. Con trai tr−ëng cña «ng nghÌ Kû lµ liÖt sÜ, hy sinh ë m¨t trËn Hßa<br /> B×nh. Bµ §¹i võa lµ mÑ cña liÖt sÜ Lª V¨n Hu©n (1876-1929) - ®ç gi¶i nguyªn khãa<br /> 1906, kh«ng ra lµm quan, mµ tham gia phong trµo Duy T©n; «ng tõng bÞ ®µy ë C«n<br /> ®¶o chÝn n¨m... §−îc th¶ vÒ l¹i tiÕp tôc ho¹t ®éng trong ®¶ng T©n ViÖt cïng víi<br /> Huúnh Thóc Kh¸ng, Ng« §øc KÕ, NguyÔn §×nh Kiªn...; l¹i bÞ b¾t, «ng gi¶i Hu©n ®·<br /> uèng thuèc ®éc tù tö t¹i nhµ lao Hµ TÜnh n¨m 1929 (lµ «ng néi cña gi¸o s− Lª Th¹c<br /> C¸n, gi¶ng d¹y §¹i häc B¸ch khoa). Noi g−¬ng «ng cha, sau c¸ch m¹ng thÊng T¸m,<br /> hai ng−êi con cña «ng lµ liÖt sÜ chèng Ph¸p. Bµ §¹i cã hai con rÓ, mét ®ç cö nh©n,<br /> mét ®ç tó tµi, võa lµ bµ ngo¹i cña gi¶i nguyªn Lª Th−íc - tèt nghiÖp Cao ®¼ng S−<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn Tr−êng LÞch 73<br /> <br /> ph¹m §«ng D−¬ng, gi¸o s− v¨n häc. Ng−êi con trai c¶ cña «ng lµ Lª ThiÖu Huy, cö<br /> nh©n to¸n häc, næi tiÕng th«ng minh, lµ liÖt sÜ thêi chèng Ph¸p (theo cuèn “Bµ ngo¹i<br /> t«i” cña Lª Th−íc - gia ph¶ viÕt n¨m 1970 - b¶n ®¸nh m¸y).<br /> Trªn ®Êt NghÖ TÜnh, sau C¸ch m¹ng, mèt sè vÞ khoa b¶ng ®· ho¹t ®éng x·<br /> héi Ýt nhiÒu ë ®Þa ph−¬ng nh− d¹y B×nh d©n häc vô, tham gia mÆt trËn Liªn ViÖt.<br /> Tiªu biÓu lµ cö nh©n Vâ Liªm S¬n (b¹n ®ång m«n víi B¸c Hå ë Tr−êng Quèc häc<br /> HuÕ, quª huyÖn Can Léc) lµm Chñ tÞch mÆt trËn Liªn ViÖt - Liªn khu Bèn. ë<br /> H−¬ng S¬n cã cô hoµng gi¸p NguyÔn Kh¾c Niªm, cô nghÌ NguyÔn Xu©n §¶n, ë §øc<br /> Thä cã cô nghÌ Phïng Duy Tr×nh, ë Nghi Xu©n cã cô nghÌ NguyÔn Mai, ch¸u hä thi<br /> hµo NguyÔn Du; ë Nam §µn cã cô nghÌ NguyÔn Thóc Dinh, th©n sinh GS. NguyÔn<br /> Thóc Hµo. ë Yªn Thµnh cã cô phã b¶ng Phan Vâ, th©n sinh gi¸o s− Phan Ngäc, ë<br /> Nghi Léc cã cô nghÌ §inh V¨n ChÊp vµ ë DiÔn Ch©u cã hai anh em cô nghÌ §Æng<br /> V¨n O¸nh vµ §Æng V¨n H−íng - th©n sinh Trung ®oµn tr−ëng §Æng V¨n ViÖt, næi<br /> tiÕng lµ “con hïm x¸m ®−êng sè Bèn anh hïng” trong chiÕn dÞch Cao - B¾c - L¹ng<br /> (1950) thêi chèng Ph¸p.<br /> Tuy vËy, hä còng gÆp kh«ng Ýt khã kh¨n trong c¸c biÕn ®éng x· héi qua ®Êu<br /> tranh giai cÊp thêi “C¶i c¸ch ruéng ®Êt” (1954), nªn hä kh«ng ®ãng gãp ®−îc g× nhiÒu<br /> ë buæi giao thêi Êy. Song dÉu sao, hä vÉn lµ nh÷ng h×nh ¶nh v¨n hãa Nho gi¸o mét<br /> thêi vang bãng ®¸ng tr©n träng vµ gi÷ vÞ trÝ ®¸ng kÓ qua viÖc d¹y dç con ch¸u trong<br /> c¸c gia ®×nh, hä hµng h−íng theo truyÒn thèng x©y dùng nÒn v¨n hãa - gi¸o dôc b¶n<br /> ®Þa, g¾n bã m¸u thÞt víi céi nguån yªu n−íc ngµn ®êi cña d©n téc anh hïng.<br /> Cã thÓ nãi, nÕu lÊy c¸i mèc lín tõ phong trµo CÇn V−¬ng, mµ ®Ønh cao lµ ngän<br /> cê Phan §×nh Phïng th× phong trµo yªu n−íc chèng Ph¸p n¬i ®©y xuÊt hiÖn kh¸ sím,<br /> kh¸ m¹nh mÏ, liªn tôc suèt tõ nöa sau thÕ kû 19 ®Õn n¨m 1930, khi s«i ®éng, khi<br /> ©m Ø, nh−ng kh«ng bao giê t¾t. VÒ mÆt lÞch sö còng nh− vÒ ph−¬ng diÖn v¨n hãa x·<br /> héi, thËt khã lßng hiÓu hÕt phong trµo b¶o vÖ Tæ quèc vµ x©y dùng ®Êt n−íc hïng<br /> m¹nh, s«i næi liªn tôc ®Çy hiÖu qu¶ cña nh©n d©n Hµ TÜnh, NghÖ An trong cao trµo<br /> khëi nghÜa X« viÕt còng nh− trong hai cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p vµ chèng Mü,<br /> nÕu nh− kh«ng g¾n liÒn víi viÖc nghiªn cøu thÊu ®¸o m¹ch nguån yªu n−íc th−¬ng<br /> nßi cao ®Ñp, hßa quyÖn bÒn chÆt trong to¹ ®é v¨n hãa phong phó, s©u réng l©u ®êi<br /> trªn m¶nh ®Êt NghÖ TÜnh anh dòng bÊt khuÊt ®Çy tiÒm n¨ng trÝ tuÖ nµy.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />