Hải dương học đại cương - Chương 1

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:28

Thêm vào BST

Báo xấu

238
lượt xem 35
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tài liệu tham khảo giáo trình Hải dương học đại cương trình bày khái quát, tổng hợp những cơ sở và những quy luật chung nhất của hải dương học - Chương 1 Những dữ liệu tổng quát về đại dương thế giới

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Hải dương học đại cương - Chương 1

Kusto”. phân b các h p ph n cân b ng nhi t và n c, hình thành hoàn l u chung c a khí quy n và i d ng c ng nh i v i nh ng quá trình hành tinh và D nhiên, nh ng thành t u c a h i d ng h c hi n i không ch gi i qui mô khu v c khác. h n nh ng gì ã li t kê trong t ng quan tóm t t này. Song th m chí t ó ã th y r ng xét v kh i l ng các công trình th c nghi m, v sâu c a các Các l c a làm thành m t t b tách r i nhau áng k . Theo m t ngh a kh o sát lí thuy t và trình ng d ng th c ti n nh ng k t qu khoa h c, nh t nh có th xem chúng nh nh ng o kh ng l , vì t m i phía chúng ngành h i d ng h c n c Nga ã t ng gi m t trong nh ng v trí d n u c bao quanh b i không gian n c. Ch có n c các i d ng là t o trên th gi i trong m t th i kì dài. Nh ng nh ng n m 90 công cu c nghiên thành m t không gian n c liên t c trên m t a c u, mà I. M. Sokanski g i c u kh o sát bi n và i d ng b c t gi m t ng t tr c h t vì nh ng lí do là i d ng Th gi i. kinh t , nhi u ch ng trình khoa h c c b n b bãi b . Dù sao thì nh ng L u ý r ng s phân b n c và t li n không ng u c ng c nghiên c u lí thuy t v n ti p t c, ti m l c c a các nhà khoa h c h i d ng nh n th y t i ph n l n các i v c a Trái t. N u các v trung bình h c n c Nga v n gi m c khá cao. Vì v y không nghi ng r ng trong th và cao c a b c bán c u, b m t l c a chi m di n tích chung khá cao, thì k 21, sau khi kh c ph c kh ng ho ng kinh t , s l i b t u bình minh c a ng c l i, nam bán c u ph n l c a gi m t i c c ti u. M t c tr ng tr c các kh o sát h i d ng h c, b i l , t ng lai nhân lo i g n li n v i công cu c quan v “tính i d ng” là thang c p i d ng - t s di n tích m t chinh ph c và s d ng h p lí tài nguyên i d ng Th gi i. n c trong i v ang xét trên di n tích chung c a i. H s tc c o i i 60-70 S, n i t li n g n nh v ng m t hoàn toàn. Nh ng d n li u v di n tích c a các i d ng thu c t ng i v r ng 5 c a ac u c d n trong b ng 1.1. D dàng nh n ra s phân hóa áng k v phân b các i d ng bên trong m i i v và c bi t trên Ch ng 1 h ng kinh tuy n. Th m chí i Tây D ng h p chi u ngang nh t, nh ng 55 oN ã tr nên r ng h n Thái Bình D ng. phía b c v Nh ng d n li u t ng quát v id ng Th gi i N c thu c s các ch t ph bi n nh t trong t nhiên. Và n c t nhiên a d ng n m c khó có th nêu ra m t i t ng nào ó, k c th c và ng v t, mà không ch a n c d ng này ho c d ng khác. Vì v y, khi nghiên c u 1.1. Phân b n c và l c a trên Trái t n c t nhiên, ti n l i ng i ta a ra khái ni m th y quy n, ó là l p v Di n tích b m t c a Trái t b ng 510 tri u km2. 361,3 tri u km2, hay liên t c c a a c u ch a n c t t c các tr ng thái t h p (l ng, r n và khí) trong ph m vi i d ng Th gi i ( i d ng quy n), th ch quy n, b ng 71 % di n tích này c bao ph b i n c i d ng Th gi i, trong khi 2 quy n và khí quy n. Biên phía d i c a th y quy n th ng c ch p n h n di n tích t li n b ng 149 tri u km , hay 29 %. Nh ã bi t, n c và t li n là m t Môhô, phân cách v trái t v i l p manti trên, còn biên phía trên phân b trên a c u r t không u. b c bán c u ph n l c a là 100 tri u km2, hay 39 %, còn nam bán c u - 49 tri u km2, hay 19 %. Di n tích m t nm cao c a nút i l u, cao h n ó thì m l ng c a khí quy n tr nên n c b c bán c u b ng 155 tri u km2, t c 61 %, còn nam bán c u - 206 bé không áng k và các phân t n c ã ch u tác ng c a quá trình phân rã tri u km2, hay 81 %. S phân b n c và t không u có giá tr l n i v i quang h c. 19 20
ng Th gi i, nghìn km2 B ng 1.1. Di n tích các iv ca id V ph n mình, n c ng m l i chia thành n c ng t, n c tr ng l c và n c mao d n (xem b ng 1.2). B c bán c u Nam bán c u id ng TG B ng 1.2. D tr n c trên Trái t () ng ng o ng ng ng ng 3 Di n tích Th tích (10 L pn c Thái Bình D Thái Bình D T ng T ng T ng i Tây D i Tây D D ng n c iv D D % 2 3 (tri u km ) km ) (m) n n id ng Th gi i 361,3 1 340740 3711 N c ng m (tr ng l c và mao d n) 134,8 2 3400 174 N c ng m n g t 134,8 1 0530 78 0-5 3 667 3 269 10 452 17388 3 243 3 715 9 845 16803 34191 9,5 L ng m trong t màu 82,0 16,5 0,2 5-10 2 998 2 900 10 742 16640 2 927 4 315 9 664 16906 33546 9,3 10-15 3 886 2 840 9 818 16544 3 074 5 018 9 123 17215 33759 9,4 B ng hà và th m tuy t th ng tr c, trong ó: 16,2 24 870 1 532 15-20 4 146 1 177 8 851 14171 3 022 4 714 8 409 16145 30319 8,4 Châu Nam C c 14,0 22 410 1 603 20-25 4 462 916 7 961 13339 3 259 4 297 7 914 15470 28809 7,9 Grinlan 1,8 2 340 1 603 25-30 4 460 327 6 951 11738 3 535 4 472 7 436 15443 27181 7,5 Các o B c B ng D ng 0,2 83,5 348 30-35 4 551 - 6 268 10819 3 683 5 008 7 089 15780 26599 7,4 Trên các vùng núi 0,2 40,6 181 35-40 4 528 - 5 488 10016 3 841 5 928 6 709 16478 26494 7,3 B ng d i t trong vùng óng b ng v nh c u 21,0 300 14 40-45 3 770 - 4 649 8419 3 850 5 730 6 252 15832 24251 6,7 45-50 2 625 - 4 006 6631 3 643 5 307 5 747 14697 21328 5,9 Tr l ng n c trong các h , trong ó: 2,0 176,4 87 50-55 2 252 - 3 279 5531 3 313 4 795 5 273 13381 18912 5,5 N c ng t 1,2 91 73 55-60 2 941 - 2 456 5397 2 833 4 238 4 924 11995 17392 4,8 N cm n 0,8 85,4 110 60-65 2 474 - 645 3119 2 275 3 645 4 395 10315 13434 3,7 N c trong các m 2,7 11,5 3,73 65-70 - - - 2457 - - - 6818 9275 2,6 N c trong các sông 148,8 2,1 0,13 70-75 - - - 4415 - - - 2605 7020 1,9 N c sinh h c 510 1,1 0,002 75-80 - - - 3743 - - - 522 4265 1,2 80-85 - - - 2546 - - - - 2546 0,7 N c trong khí quy n 510 12,9 0,025 85-90 - - - 979 - - - - 979 0,3 T ng tr l ng n c 510 1 389 530 2 724 3 N c ng t 148,8 35 830 241 T ng tr l ng n c trong th y quy n b ng 1386 tri u km (b ng 1.2). ng nhiên l ng n c l n nh t n m trong i d ng Th gi i, l ng này ng b ng 34,137 10 6 km3, trong T ng l ng n cl c a c cl b ng 96,5 % t ng tr l ng trong th y quy n. Khí quy n ch a ít n c nh t, ó ph n n c ng m là 33,7 10 6 km3, t c g n 99 %. B ng quy n g m các ch là 13000 km3, hay 0,001 %. kh i b ng l c a ( Nam C c và Grinlan), b ng hà trên núi, b ng trong vùng Khác v i i d ng Th gi i và khí quy n, trên các l c a và trong t óng b ng v nh c u, th m tuy t và b ng bi n. T ng kh i l ng b ng x p b ng quy n có r t nhi u lo i n c. N c l c a có th phân chia thành n c c l ng b ng 24,4 10 6 km3, hay 1,76 %. x trong b ng quy n có th sông, n c h , n c m, n c trong t màu, n c sinh h c và n c ng m. 21 22
Trong th m tuy t th ng tr c th tích n c th m chí l n h n so v i trong 1845 t i kì h p c a H i ng H i a lý hoàng gia Luân ôn, nh ng mãi khiên b ng Nam C c. L u ý r ng n u th m b ng hi n t i trên Trái t tan t i n m 1893 m i c công b . Trong các công trình sau ó c a O. hoàn toàn thì m c n c i d ng Th gi i nâng lên 66 m, i u ó s d n Kriummel và I.M. Sokanski ã xu t chia ba i d ng: i Tây D ng, t i nh ng h u qu kh ng khi p. Thái Bình D ng, n D ng. Trong ó B c B ng D ng c g p vào i Tây D ng. Theo nh ng quan ni m hi n i, t ng tr l ng n c t nhiên trong th i k dài o b ng nh ng k nguyên a ch t, th c t không thay i, t c Vì có nh ng b t ng trong v n xác nh ranh gi i các i d ng, l ng n c i ra t lòng trái t và t kho ng không v tr t i m t trái t khi thành l p Phòng th y c qu c t ng i ta ã quy t ngh r ng m t trong r t nh và h u nh bù tr v i l ng m t n c không hoàn l i do s khu ch nh ng nhi m v c a phòng là xác nh ranh gi i các i d ng và bi n nh m tán các khí nh ng l p trên c a khí quy n vào v tr . i u này có ngh a m c ích cho các c c th y c qu c gia th a nh n và a chúng vào r ng có th xem th y quy n nh m t h óng kín bên trong nó liên t c di n nh ng n ph m chính th c. K t qu là n m 1928 ã xu t b n m t n ph m ra quá trình hoàn l u và phân b l i n c t nhiên. chuyên c a Phòng th y c qu c t “Ranh gi i các bi n và i d ng”, trong ó ch p nh n chia i d ng Th gi i thành b n i d ng. Trong nh ng M c dù m t n c áp o trên Trái t, nh ng t ng l ng n c trên m t th p niên ti p sau ã ti n hành nhi u công vi c làm chính xác các ranh gi i trái t không quá l n so v i kích th c c a b n thân hành tinh. Th tích và kích th c các i d ng và bi n. Trong n ph m th ba c a Phòng th y i d ng Th gi i theo b ng 1.2 b ng 1,338 t km3. Vì th tích n cc a c qu c t (1953) v n gi nguyên h phân chia i d ng Th gi i thành t b ng kho ng 1 075,31 t km3, do ó th tích Trái i d ng Th gi i b n i d ng: i Tây D ng, Thái Bình D ng, n D ng và B c b ng kho ng 1/800 th tích c a Trái t. N u bi u di n l ng n c c a i B ng D ng, nh ng t ng i d ng không bao g m các bi n. i Tây d ng Th gi i b ng m t qu c u, thì bán kính c a nó s b ng 690 km, hay D ng và Thái Bình D ng c chia thành hai ph n: ph n b c và ph n 0,11 bán kính trung bình c a Trái t (6 370 km). nam, ranh gi i gi a hai ph n i qua ng xích o. Các eo n i hai bi n hay hai i d ng không b chia ra làm hai ph n, mà c g p vào m t bi n hay 1.2. Các c tr ng tr c l ng hình thái h c và s phân m t i d ng nào ó. chia i d ng Th gi i H i ngh h i d ng h c qu c t l n th hai (Matxc va, 1966) không ng ý v i quan i m chính th ng. T i h i ngh này khuy n cáo c n c vào Ng i ta phân chia i d ng Th gi i thành các i d ng riêng bi t nh ng c i m ch th y v n phân chia thêm i d ng Nam C c v i các xu t phát t nh ng d u hi u sau (theo tu n t m c ý ngh a): hình dáng ng ng biên g n nh ng m i t n cùng c a các l c a (châu Phi, Úc và Nam b các l c a và các o, a hình áy, m c bi t l p c a các h i l u và M ) và các o g n nh t v i v trí c a d i h i t c n nhi t i. Tuy nhiên, th y tri u, m c bi t l p c a hoàn l u khí quy n, nh ng c i m phân b nh ã nêu trên, khi phân chia i d ng Th gi i thành các i d ng ph ng ngang và ph ng th ng ng c a nhi t và mu i. riêng ph i tính t i c nh ng nhân t ý ngh a khác (thí d , a hình áy). Trong m t th i gian dài i d ng Th gi i c chia ra thành n m i L u ý r ng cho n nay v n ch a k t thúc nh ng tranh cãi trong gi i d ng: i Tây D ng, Thái Bình D ng, n D ng, B c B ng D ng khoa h c v m t v n t ng nh n gi n là bao nhiêu i d ng trên Trái và i d ng Nam C c. H th ng phân chia này ã c ch p nh n t n m t. Thí d , có quan i m cho r ng B c B ng D ng, do b chia c t b i dãy 23 24
núi ng m cao thành nhi u b ph n r t bi t l p và có các i u ki n t nhiên B ng D ng i theo vòng tròn C c B c, nh ng các nhà h i d ng h c c thù, t ra g n g i v i các bi n gi a l c a h n là v i i d ng. Tuy th ng ch p nh n ch h p và nông nh t c a eo Bering làm ranh gi i - v t nhiên, chúng ta s tuân theo h th ng phân chia i d ng Th gi i truy n m i eznhev n m i Hoàng t Wuelski. th ng thành Thái Bình D ng, i Tây D ng, n D ng và B c B ng D ng: biên gi i phía ông trùng v i biên gi i phía tây c a n D ng. Thái Bình D ng, b t u r eo Malaka, còn biên gi i phía tây trùng v i i Tây D ng tr i dài theo h ng kinh tuy n, các biên phía ông và biên gi i phía ông c a i Tây D ng t m i H o V ng t i châu Nam C c. phía tây c a nó c xác nh rõ b i b các l c a: phía tây là b châu Biên gi i phía b c là b châu Á, còn biên gi i phía nam - b châu Nam C c. M , phía ông là châu Âu và châu Phi. Biên phía b c i qua c a phía ông B c B ng D ng khác v i các i d ng khác, nó c bao b c hoàn c a eo evit (70oN), d c theo c n nam c a Grinlan d n múi Nansen (68o15’ N, 29o30’ E). T m i Nansen biên n c i n c n tây b c Aix lan và ti p toàn b i l c a. Vì v y, nh ã nêu trên, trong m t s công trình nó c xem nh m t th y v c gi a l c a c a i Tây D ng. M c dù v y, tính t c i qua qu n o Farer ( o Fugle) n qu n o Sotland ( o Makl- Flagg) và theo v tuy n 61oN t i b Na Uy. ch t c a các dòng ch y, c i m hoàn l u khí quy n và s hình thành ch th y v n là c n c cho r ng B c B ng D ng có th chia thành m t i L u ý r ng trong v n li u n c ngoài các bi n Grinlan và Na Uy d ng riêng. Ranh gi i c a nó th c t chúng ta ã mô t khi xét các biên th ng c ghép vào i Tây D ng. Tuy nhiên quan i m c th a nh n h n c là các bi n này ph i thu c B c B ng D ng. C n c vào v trí c phía b c c a i Tây D ng và Thái Bình D ng. bi t c a các bi n Grinlan và Na Uy và ch th y v n ph c t p c a chúng Theo kích th c các i d ng, ta có th nh n c nh ng c tr ng trong h i d ng h c n c ta các bi n này cùng v i bi n Baren th ng c tr c l ng hình thái c a chúng (b ng 1.3). D dàng th y r ng di n tích Thái xem xét riêng bi t v i B c B ng D ng d i m t tên g i là th y v c B c Bình D ng b ng g n m t n a toàn di n tích i d ng Th gi i và l n h n Âu. di n tích t t c các l c a và o. Thái Bình D ng c ng là i d ng sâu nam bán c u biên gi i phía tây c a i Tây D ng i qua eo reik nh t. Trong th i gian chuy n kh o sát c a t u nghiên c u khoa h c Nga theo kinh tuy n m i Horn (68oW) n b Nam C c, còn biên gi i phía ông “Vitiaz” n m 1957, t i rãnh sâu Marian ã o c sâu l n nh t c a i - theo kinh tuy n m i H o V ng (20oE) và c ng t i b Nam C c. d ng Th gi i b ng 11 022 m. Thái Bình D ng có biên gi i phía tây là b châu Á. V i n ng th hai v kích th c là i Tây D ng, di n tích và th tích D ng biên gi i i qua c a phía b c c a eo Malaka, b tây o Sumatra, b n c c a nó b ng kho ng 0,25 l n so v i i d ng Th gi i. T ng di n tích nam o Java n o Timo. Ti p theo biên gi i i n m i Londonderry các bi n b ng kho ng 16 % di n tích i d ng. sâu l n nh t (8 742 m) trên b n c Úc, c a phía b c c a eo Basso gi a Úc và o Tasmania, b o c rãnh sâu Puecto-Riko. phía tây Tasmania n m i Nam. D c theo kinh tuy n m i Nam (147oE) biên Di n tích n D ng b ng h n 0,2 l n di n tích i d ng Th gi i, gi i n c i t i t châu Nam C c. trong ó ph n di n tích các bi n c a nó là 15 %. sâu l n nh t ( 7 209 m) Biên gi i phía ông c a Thái Bình D ng là b B c M và Nam M và o c rãnh sâu Zon . ti p t c theo kinh tuy n m i Hocn (68oE) t i Nam C c. Ranh gi i v i B c 25 26
B ng 1.3. Các c tr ng tr c l ng hình thái ch y u c a id ng Th gi i Nh ng d n li u chi ti t h n v phân b sâu trong các i d ng d n và nh ng b ph n c a nó trong b ng 1.4. T ph n c a các sâu t ng i nh - d i 500 m, ch là 9,6 % t ng di n tích i d ng Th gi i, trong ó ph n th m l c a (t i 150- Di n tích Th tích sâu 200 m) có giá tr th c ti n l n nh t i v i loài ng i là d i 7 %. sâu id ng trung bình nghìn km2 2 các ph n áp o c a các i d ng (73,8 % toàn di n tích) b ng 3000- % nghìn km % (m) 6000m. Các id ng B ng 1.4. Phân b sâu các id ng i d ng Th gi i 361 253 100 1 340 740 100 3 711 Thái Bình D ng 178 684 49,5 710 360 52,9 3 976 Thái Bình id ng i Tây D ng n D ng B c B ng D ng i Tây D ng 91 655 25,4 329 660 24,7 3 597 D ng Th gi i sâu n D ng 76 174 21,1 282 650 21,2 3 711 2 2 2 2 2 B c B ng D ng 14 750 4,1 18 070 1,2 1 225 nghìn km nghìn km nghìn km nghìn km nghìn km % % % % % Các id ng không k các v nh và eo bi n i d ng Th gi i 292 970 81,9 1 204 650 90,0 4 112 Thái Bình D ng 147 040 40,7 637 210 47,5 4 334 0-200 7,87 8,6 8,16 4,6 4,63 6,1 5,84 39,6 26,50 7,3 i Tây D ng 76 970 21,4 300 190 22,4 3 900 200-500 2,67 2,9 2,37 1,3 0,95 1,2 2,26 15,3 8,25 2,3 n D ng 64 495 17,9 255 810 19,1 3 967 500-1 000 2,15 2,4 3,87 2,2 1,56 2,0 0,73 4,9 8,31 2,3 B c B ng D ng 4 470 2,0 11 440 0,8 2 559 1 000-2 000 4,76 5,2 7,48 4,2 3,01 4,0 1,35 9,2 16,60 4,6 2 000-3 000 9,34 10,2 12,33 6,9 7,51 9,9 2,00 13,6 31,18 8,6 Các bi n 3 000-4 000 19,42 21,2 37,56 21,0 18,96 24,9 2,25 15,2 78,19 21,7 i d ng Th gi i 58 214 16,1 119 258 8,9 2 049 4 000-5 000 28,64 31,2 61,21 34,3 27,26 35,8 0,32 2,2 117,43 32,5 Thái Bình D ng 30 958 8,6 72 466 5,4 2 341 5 000-6 000 16,42 17,9 42,78 23,9 11,65 15,3 - - 70,85 19,6 i Tây D ng 10 990 3,0 23 217 1,7 2 113 6 000-7 000 0,36 0,4 2,61 1,5 0,64 0,8 - - 3,61 1,0 n D ng 8 153 2,3 17 260 1,3 2 117 > 7 000 0,03 - 0,23 0,1 - - - - 0,26 0,1 B c B ng D ng 8 113 2,2 6 315 0,5 778 T ng 91,66 100 178,68 100 76,17 100 14,75 100 361,26 100 i d ng nh nh t là B c B ng D ng, di n tích g n 12 l n nh h n Trong m i i d ng có th tách ra các bi n - ó là nh ng vùng khá so v i di n tích Thái Bình D ng, 6 l n nh h n so v i i Tây D ng và 5 r ng c a i d ng, gi i h n b i các b l c a, các o, các mi n nâng áy l n nh h n so v i n D ng. B c B ng D ng là i d ng duy nh t (các ng ng) và có ch th y v n riêng. Các c tr ng tr c l ng hình thái n m g n trong vùng c c và do ó có ch th y v n c bi t. sâu c c c a m t s bi n chính c a i d ng Th gi i th hi n trong b ng 1.5. Di n i c a nó b ng 5 527 m. tích các bi n ch b ng g n 10 % di n tích i d ng Th gi i, còn th tích 27 28
n c trong ó không v t quá 35,0 %. Bi n l n nh t là bi n Koran n m B ch H i. g n b tây n c Úc (4,07 tri u km2), còn bi n nh nh t - Mramo, n m gi a B ng 1.5. Các c tr ng tr c l ng hình thái ch y u c a m t s bi n bi n a Trung H i và H c H i. Di n tích c a nó ch b ng 12000 km2. sâu c c i c a các bi n c ng nh n th y bi n Koran (10038 m). N u xét sâu Di n tích Th tích n c các sâu trung bình, thì bi n sâu nh t là bi n Sulavesi (bi n Selebes). Bi n Bi n nghìn km2 (nghìn km3) nông nh t là bi n Azov, sâu trung bình ch b ng 7 m, sâu l n nh t - Trung bình L n nh t 13m. Thu c Thái Bình D ng Theo v trí phân b và các i u ki n a lý t nhiên, các bi n c phân ra thành ba nhóm chính: bi n n i a, bi n ven và bi n gi a các o. Koran 4 068 10 038 2 468 9 174 V ph n mình các bi n n i a c phân chia thành các bi n gi a t ông (Nam Trung Hoa) 3 537 3 623 1 024 5 560 Bering 2 315 3 796 1 640 4 097 li n và các bi n n a kín. Okhot 1 603 1 316 821 3 521 Các bi n gi a t li n c bao b c t m i phía b i t li n và thông Nh t B n 1 062 1 631 1 536 3 699 v i i d ng hay bi n khác b i m t hay m t s eo bi n. Vì v y nét c ông Trung Hoa 836 258 309 2 719 tr ng c a nh ng bi n này là tính c thù cao v các i u ki n t nhiên, tính Ban a 714 1 954 2 737 7 440 Java 552 61 111 1 272 khép kín c a hoàn l u n c m t và tính bi t l p trong phân b mu i và Sulavesi 453 1 524 3 364 5 914 nhi t . Các bi n gi a t li n có th thu c lo i gi a các l c a (thí d , Hoàng H i 416 16 38 106 H ng H i, a Trung H i) và bi n bên trong l c a (thí d , bi n Bantic, H c Sulu 335 526 1 570 5 576 H i). Moluka 274 484 1 766 4 970 Các bi n n a kín thâm nh p khá sâu vào l c a và tách bi t v i i Seram 161 173 1 074 5 319 Flores 115 175 1 522 5 121 d ng b i các bán o hay chu i o. D nhiên là s trao i n c v i i Bali 40 32 800 1 589 d ng di n ra t ng i t do h n so v i các bi n gi a t li n, tuy nhiên Savi 104 175 1 683 3 475 tính c thù c a hoàn l u và phân b các c tr ng v t lý th y v n v n c b o toàn. Các bi n n a kín g m bi n Bering, bi n Okhot, bi n Nh t B n, Thu c i Tây D ng nh ng bi n này ng n cách v i Thái Bình D ng b i các chu i o Aleut, Karibê 2777 6745 2429 7090 Kurinski và Nh t B n. a Trung H i 2505 3603 1438 5121 Ng c l i, các bi n ven không thâm nh p sâu vào l c a và phân cách B cH i 565 49 87 725 v i i d ng b i các bán o ho c o th c t không c n tr quá trình trao Bantic 419 21 50 470 i n c. i d ng và l c a có nh h ng nh nhau i v i s phân b H cH i 422 555 1315 2210 Azov 39 0,3 7 13 c a nhi t , mu i và s hình thành h th ng dòng ch y trong các bi n Mramo 12 3 250 1389 này. Thu c lo i bi n ven có các bi n th y v c B c B ng D ng, ngo i tr 29 30
B ng 1.5 (ti p) chia chúng thành bi n n c nông và bi n n c sâu. Trong các bi n nông sâu không v t quá vài tr m mét, và chúng phân b ch y u trong ph m vi sâu (m) Di n tích Th tích n c th m l c a. Lo i này g m B c H i, Hoàng H i, Bolea... Trong các bi n sâu Bi n (nghìn km2) (nghìn km3) sâu t t i vài nghìn mét (thí d , H c H i, Karibê, Okhot...). Các bi n Trung bình L n nh t n c sâu th ng hay phân b g n các ai t gãy c a v trái t và s thành Thu c n D ng t o nh ng th y v c bi n này th ng là do nh ng chuy n ng th ng ng l n c a m t Trái t. Aravi 4 832 14 523 3 006 5 803 Araphua 1 017 189 186 3 680 V nh - m t b ph n c a bi n hay i d ng hõm sâu vào t li n, Timo 432 188 435 3 310 nh ng không b ng n cách v i i d ng hay bi n b i các o ho c các An aman 605 631 1 043 4 507 ng ng áy và do ó có s trao i n c t do v i nh ng b ph n khác c a H ng H i 460 201 437 3 039 bi n hay i d ng. Ranh gi i phía i d ng hay phía bi n c a các v nh Thu c B c B ng D ng trong a s các tr ng h p ch có th v m t cách quy c. V kích th c, các v nh i d ng có th l n h n bi n (thí d , v nh Biskay, v nh Mêhicô, Baren 1 424 316 222 600 Na Uy 1 340 2 325 1 735 3 970 v nh Hu zon). Tùy thu c ngu n góc, hình d ng và c u t o b mà các v nh Grinlan 1 195 1 961 1 641 5 527 c gán nh ng tên a ph ng nh v nh, v ng, hõm, fiord, liman...). ông Sibiri 913 49 54 915 V ng là m t v nh không l n, b gi i h n v i th y v c chính b ng các Kar 883 98 111 600 Baphin 530 426 804 2 414 o hay bán o c n tr s trao i n c t do. phía b c n c Nga nh ng Laptev 662 353 533 3 385 v nh hõm sâu vào t li n và th ng có các sông vào c ng i ta g i là Chukot 595 42 71 1 256 các hõm. Các hõm l n nh t là Ôbi, vina, Onhega, Penzin... Bopho 481 739 1 536 3 749 B ch H i 90 6 67 350 Các v nh có b ngo n nghèo, h p, hõm sâu vào t li n, c t o thành do bào mòn b ng hà c g i là các fiord. Các fiord phân b mi n b Na Bi n gi a các o - ó là nh ng b ph n c a i d ng c bao b c Uy, Niudilan, Aix lan. V nh Konski thu c lo i m t fiord l n nh t. b i m t vòng cung o, các ng ng ng m trong các eo gi a các o h u nh Liman - ph n c a c a các thung l ng sông b bi n tràn ng p do quá không c n tr s trao i n c t do. Ch th y v n trong các bi n nh trình lún y u c a l c a. Liman th ng g p b các bi n ph ng b c, trên v y g n v i ch i d ng, m c dù có th nh n th y nh ng khác bi t a o Sakhalin, bi n Azov và H c H i. ph ng. Các bi n thu c qu n o ông n (Sulu, Sulavesi, Ban a...) là Lagoon - là th y v c không sâu, ng n cách v i bi n do quá trình l ng nh ng bi n gi a các o. ng tr m tích d i d ng doi cát ven b và n i v i bi n b ng m t eo h p hay ng nhiên còn có nh ng h th ng phân lo i dùng các d u hi u khác m t vùng bi n gi a l c a và r n san hô. làm c n c . Thí d , tùy thu c vào sâu trung bình c a các bi n ng i ta 31 32
B ng 1.6. Các c tr ng tr c l ng hình thái ch y u c a m t s v nh nh ng nét c thù trong ch th y v n, trong m t s tr ng h p cg i là các bi n, nh ng trong tr ng h p khác l i g i là các v nh. Thí d , theo h sâu (m) th ng phân lo i ã d n trên ây thì v nh Mêhicô và v nh Hu zon úng ra Di n tích Th tích n c V nh ph i g i là các bi n, trong khi ó bi n Aravi l i gi ng v i v nh h n. Các c (km2) 3 (nghìn km ) sâu L n nh t tr ng tr c l ng hình thái c a các v nh d n trong b ng 1.6. trung bình B ng 1.7. Các c tr ng tr c l ng hình thái ch y u c a m t s eo bi n Thu c Thái Bình D ng Kích th c Aliaska 384 458 1 193 4 929 Kaliphocnia 180 135 750 3 292 Eo Các th y v c liên k t Dài R ng Sâu Panama 37 40 1 081 3 200 (km) (km) (m) Thu c i Tây D ng Thu c Thái Bình D ng Mêhicô 1 555 2 366 1 522 3 822 Ghinê 753 1 942 2 579 Bering 96 134 39 5 207 Bi n Bering và bi n Chukot Saint - Lavrentia 249 35 141 Laperuz 94 143 75 538 Bi n Okhot và bi n Nh t B n Biskay 200 302 1 510 Tri u Tiên 324 240 87 5 100 Bi n ông Trung Hoa và bi n Nh t B n Men 95 10 105 ài Loan 398 212 114 227 Bi n ông Trung Hoa và bi n ông Bristol 11 0,4 36 Malaka 937 211 214 68 Bi n An aman và bi n ông Zon 130 94 197 Bi n Java và n D ng Thu c n D ng Torres 74 182 11 Bi n Araphua và bi n Koran Cook 107 77 85 Bi n Tasmania và Thái Bình D ng Bengal 2 191 5 492 2 507 4 490 Magellan 575 46 124 i Tây D ng và Thái Bình D ng Grand Australia 1 335 4 089 3 063 5 670 Karpentari 328 13 40 71 Thu c i Tây D ng A en 259 352 1 359 4 525 Ghibralta 59 39 956 Persit 240 10 42 a Trung H i và i Tây D ng 115 Oman 112 156 1 393 La-Mans 578 158 48 3 694 B c H i và i Tây D ng an M ch 530 478 375 Bi n Grinlan và i Tây D ng Thu c B c B ng D ng evit 1 170 652 963 Bi n Labra o và bi n Baphin Kabot 195 253 158 V nh Saint Lavrentia và i Tây D ng Hu zon 848 77 91 258 Flori a 651 118 629 V nh Mêhicô và i Tây D ng Iukatan 55 209 939 V nh Mêhicô và bi n Karibê Ph i l u ý r ng s phân chia các b ph n riêng bi t c a i d ng Th reik 460 986 3 111 i Tây D ng và Thái Bình D ng gi i trong nhi u tr ng h p ch có tính ch t qui c và t n t i l ch s . M t s vùng c a i d ng Th gi i có cùng nh ng tính phân cách bi t l p và 33 34
B ng 1.7 (ti p) dòng n c ng c chi u nhau (eo an M ch, eo evit); 3) Các eo trong ó quan tr c th y chuy n ng m t chi u c a n c di n Thu c n D ng ra trong toàn thi t di n ngang d i nh h ng c a chênh l ch m c n c th y t nh trong hai th y v c liên k t (eo Iukatan, eo reik, eo Bering, eo Flori a); Babel 109 50 111 Bi n H ng H i và v nh A en Man iv-Bass 490 233 94 Bi n Tasmania và v nh Gran Australia 4) Các eo có sâu không l n và chuy n ng n c dao ng m nh do Mozambic 1 760 789 2 250 (phân chia châu Phi và o Ma agaska) nh h ng c a h ng gió (eo Torres, eo ài Loan, eo Kerchen); Thu c B c B ng D ng 5) Các eo trong ó nh ng hi n t ng th y tri u óng vai trò ch y u trong s trao i n c (eo Magellan, eo Neven). Hinlopen 172 48 36 Bi n Baren và B c B ng D ng Trong b ng 1.7 th hi n nh ng c tr ng tr c l ng hình thái c a m t Malochkin-sa 98 4 10 Bi n Baren và bi n Kar Iugo-sa 40 8 17 Bi n Baren và bi n Kar s eo bi n quan tr ng trên i d ng Th gi i. Kar Vorota 33 61 25 Bi n Baren và bi n Kar Vilkits 104 84 115 Bi n Kar và bi n Laptev Sokanski 106 50 6 Bi n Kar và bi n Laptev 1.3. Các c tr ng khí h u c a các id ng mitri Laptev 115 59 12 Bi n Laptev và bi n ông Sibiri Sanhikov 238 148 6 Bi n Laptev và bi n ông Sibiri Khí h u c a m t i d ng có th hi u m t cách g n úng là ch Long 128 191 25 Bi n ông Sibiri và bi n Chukot th y v n c a nó, g m t p h p m t s quá trình và hi n t ng c tr ng y Hu zon 806 244 211 V nh Hu zon và eo evit nh t cho nh ng tính ch t v t lý và hóa h c n c i d ng, cly Eo bi n là ph n t ng i h p c a i d ng tr i dài gi a hai vùng t trung bình trong kho ng th i gian nhi u n m. Nh ng tham s tr ng thái và li n và n i hai th y v c li n nhau v i ch th y v n khác nhau. S trao i các hi n t ng c b n bao g m: nhi t , mu i và m t n c, th y n c qua các eo là m t c tr ng quan tr ng nh t và ph thu c vào nhi u tri u, h i l u, sóng gió và b ng bi n... nhân t thu c hai nhóm. Nhóm th nh t g m các nhân t hình thái h c: Ng i ta phân bi t khí h u toàn c u và khí h u a ph ng c a i tr i dài, chi u r ng và sâu c a eo. Nhóm th hai là các nhân t th y v n d ng. Khí h u toàn c u c tr ng cho ch th y v n c a toàn i d ng nh các c i m c u trúc nhi t mu i c a các th y v c liên k t c ng nh ch Th gi i nói chung, còn khí h u a ph ng là khí h u c a nh ng b ph n th y tri u và gió. riêng c a nó, trong ó có th là m t vùng c th b t kì. Còn qui mô c tr ng Tùy thu c vào nh ng c i m trao in c, các eo chia thành n m c a phép l y trung bình th ng c ch p nh n b ng m t s th p niên. Vì lo i: v y s bi n ng c a các y u t ch th y v n trong th i kì dài h n s c 1) Các eo trong ó hai th y v c liên k t m t n c khác nhau và tr ng cho nh ng bi n thiên (dao ng) c a khí h u. sinh ra hai dòng n c ch y ng c chi u nhau (dòng m t và dòng sâu). Eo Vì i d ng là m t h th ng m , trao i v t ch t, nhi t và khí v i Ghibralta, Bopho, Hu zon, Babel-Man iv là nh ng thí d v lo i eo bi n không gian xung quanh và tr c h t v i khí quy n, nên ng nhiên các quá nh v y; trình hình thành khí h u (thành t o khí h u) không th xét bi t l p v i các 2) Các eo trong ó có s phân chia theo ph ng th ng ng c a hai 35 36
quy n khác c a hành tinh: khí quy n, th ch quy n và b ng quy n. ây liên t c c a môi tr ng s ng c a nó c ng suy ra r ng id ng Th gi i có quan tr ng nh t là các tham s khí h u t i biên phân cách gi a i d ng và th xem nh m t h sinh thái th ng nh t. khí quy n, t c các c tr ng t ng tác gi a chúng, còn b n thân quá trình Trong i d ng Th gi i t n t i m t c ch toàn c u v n chuy n n ng t ng tác qui mô l n c a i d ng và khí quy n thu c lo i nh ng nhân t l ng và trao i ch t. C ch này c duy trì b i s s i m không u thành t o khí h u then ch t. M t phân cách v i th ch quy n c ng có vai trò n c m t i d ng và khí quy n. Th c v y, t các v th p dòng b c x quan tr ng, ó là áy i d ng và ranh gi i th m l c a, qua ó n c ng t i t i t M t Tr i v t tr i dòng b c x i kh i m t t, còn các v cao - t sông nh p vào i d ng, t o nên trong các i ven b m t ch th y 40oN các dòng b c x t i và thì ng c l i (hình 1.1). X p x kho ng v v n khác bi t v i n c kh i i d ng. i bù tr l n nhau. T ây suy ra r ng toàn b d l ng nhi t c n ph i c Nh ã nêu trên, i d ng Th gi i có tr l ng n c kh ng l và ít v n chuy n t các v th p t i các v cao thông qua các chuy n ng trong i d ng và khí quy n, h n n a c th t i v tuy n 40oN dòng này bi n bi n i v th tích theo không gian và th i gian trong kho ng nhi u i v i i d ng, nét c tr ng là s b o toàn thành nghìn n m g n ây. ph i c c i. ph n mu i, t c s b o toàn t l gi a các h p ph n mu i ch y u và bi n M t c tr ng chính c a các dòng b c x t i m t i d ng là cân thiên c a mu i các vùng kh i i d ng r t không áng k , i u ó b ng b c x , ó là l ng nhi t b c x t i t ng c ng. N u cân b ng b c x ch ng t tính c a nó. Không i thành ph n mu i và bi n thiên mu i l n h n không thì l p m t i d ng c s i m, n u nh h n không thì nh ch y u là do thông l ng n c ng t qua m t (b c h i, giáng th y, l p này b l nh i. Cân b ng b c x là m t trong s nh ng c tr ng n ng l ng n c sông và b ng hà) không áng k và do các quá trình phân b l i l ng quan tr ng nh t c a khí h u i d ng. Trong b ng 1.8 d n các c các kh i n c b i dòng ch y. tr ng khí h u c a cân b ng b c x , chi nhi t cho b c h i và dòng nhi t r i i vào khí quy n c a t ng i d ng và c a i d ng Th gi i nói chung tính Khác v i các l c a bi t l p nhau, i d ng Th gi i là th ng nh t, riêng cho b c bán c u, nam bán c u và cho toàn di n tích i d ng không g mm ts i d ng và bi n liên k t v i nhau và làm thành m t h th ng liên h th ng nh t. S th ng nh t c a n c i d ng tr c h t là do hoàn ph b ng. D dàng th y r ng, trên m t n v m t i d ng cân b ng b c x l u (chuy n ng) không ng ng. Trong ó chuy n ng di n ra c trong R b c bán c u l n h n so v i nam bán c u; do ó b c bán c u m h n. ph ng ngang (hoàn l u ngang) và ph ng th ng ng (hoàn l u th ng Nguyên nhân ch y u c a i u này là do s phân b các l c a không u ng). Hoàn l u ngang có th là hoàn l u l p m t, hoàn l u l p sâu và hoàn gi a các bán c u và c ng do ph n óng góp t ng i l n h n c a di n tích l u g n áy. Hoàn l u th ng ng c phân ra thành n c tr i (n c l p i d ng các v th p vào di n tích t ng c ng trong ph m vi b c bán sâu nâng lên phía m t) và n c chìm (n c l p m t chìm xu ng d i sâu). c u, b i vì chính là cân b ng b c x các v th p có t tr ng l n h n nhi u trong khi c l ng R theo toàn bán c u. Hoàn l u ngang và th ng ng liên h l n nhau và t o thành m t h th ng dòng ch y th ng nh t - hoàn l u chung c a i d ng Th gi i. Các tr s c a cân b ng b c x các th y v c và i d ng nói chung Hoàn l u i d ng m t m t t o thu n l i cho s t ng tác ch t ch r t ít khác v i nhau. Tuy nhiên có th nh n th y r ng Thái Bình D ng nh n c a các quá trình v t lý, hóa h c và sinh h c, m t khác hình thành s a d ng nhi t h i nhi u h n m t chút, còn i Tây D ng thì ít h n m t chút. và khác bi t trong các quá trình ó, v ph n mình i u này t o nên s chuy n Chi phí nhi t cho b c h i LE phân b không u h n so v i cân b ng ng v nh c u c a các kh i n c. T s th ng nh t n c i d ng và tính b c x . Thí d , nh ng khác bi t gi a b c bán c u và nam bán c u bi u l rõ 37 38
nét h n. Nguyên nhân c a i u này tr c h t là do các l c a, không khí t ra h i l n h n so v i i Tây D ng. T m t n D ng l ng hi n l nh và khô h n t l c a c mang t i i d ng m, do ó l p khí nhi t i vào khí quy n nh nh t. quy n sát m t xu t hi n chênh l ch m l ng l n theo ph ng th ng ng B ng 1.8. Các c tr ng n ng l ng c a khí h u i d ng c a t ng bán c u làm t ng c ng b c h i. V trung bình, l ng n c b c h i t m t n v 2 và toàn di n tích i d ng không ph b ng (W/m ) (theo L.A. Strokina) m t Thái Bình D ng là l n nh t, còn t i Tây D ng - nh nh t. Cân b ng b c x Chi nhi t cho Dòng nhi t r i m t i d ng b ch i vào khí quy n Nam bán c u Nam bán c u Nam bán c u B c bán c u B c bán c u B c bán c u id ng Chung Chung Chung B c B ng 24 - - 55 - - 49 - - D ng i Tây D ng 129 128 128 125 93 110 18 7 12 n D ng 170 124 131 150 106 113 8 11 10 Thái Bình 136 127 132 128 117 122 12 13 13 D ng Hình 1.1. Bi n thiên v c a các dòng b c x t i và i kh i m t t iD ng TG 135 126 130 128 108 117 14 11 12 l y trung bình theo các i v b c bán c u Ngoài các nhân t n ng l ng, s hình thành khí h u các i d ng còn N u không xét B c B ng D ng, thì dòng r i (hi n nhi t) vào khí ch u nh h ng m nh c a các quá trình hoàn l u và tr c h t là s v n quy n nh h n m t b c so v i các c tr ng n ng l ng khác. S khác bi t chuy n n c trong ph ng ngang b i các dòng ch y. Trong ó các dòng quan tr ng gi a nó v i R và LE là ch t i nam bán c u n D ng và ch y m mang nhi t t i nh ng v cao, làm ôn hòa khí h u các vùng ôn i Thái Bình D ng cho nhi t nhi u h n so v i b c bán c u. Tuy nhiên, vì và vùng c c. Thí d , G nstrim chuyên ch l ng nhi t 22 l n l n h n t t c dòng r i B c i Tây D ng hai l n l n h n Nam i Tây D ng, k t c c các sông trên th gi i. Nhi t c a h th ng G nstrim th m chí nh h ng t i là t m t i d ng Th gi i b c bán c u nhi t c ng i vào khí quy n mi n b bán o Konski, n i ây có m t c ng vùng ai c c duy nh t không nhi u h n. Nguyên nhân c a s phân hóa m nh các dòng hi n nhi t i óng b ng - c ng Mumansk. Tây D ng là do i d ng này t ng i h p chi u ngang các v trung bình và v cao b c bán c u, do ó các khí oàn l nh l n c mang t l c a và Grinlan t i m t i d ng t ng i m. Tuy nhiên, vì kích th c v t tr i nhi u l n c a Thái Bình D ng, dòng nhi t r i Thái Bình D ng 39 40
Các quá trình n ng l ng và hoàn l u tr c h t nh h ng t i phân b B ng 1.9. Các c tr ng hoàn l u c a khí h u i d ng tính riêng cho các d i sâu ( V t c dòng n c trung bình, cm/s; K m t ng n ng trung các c tr ng v t lý th y v n (nhi t , mu i và m t ). Trong b ng 1.10 3 bình, J/m ) (theo V.N. Stepanov) bi u di n các giá tr nhi t , mu i và m t quy c c a n c l p m t i d ng và các giá tr nhi t , mu i l y trung bình theo toàn b dày i iD ng Th d ng. i Tây D ng n D ng Thái Bình D ng Di gi i Nh ta th y trong b ng 1.10, trong phân b nhi t m t bi n nh n th y (c u trúc) có nh ng khác bi t áng k không ch gi a các i d ng, mà c bi t gi a V V V V K K K K các bán c u b c và nam. V toàn c c, Thái Bình D ng là i d ng m Mt 4,7 2,5 8,5 11,5 6,4 3,5 6,6 4,9 nh t, còn i Tây D ng - l nh nh t. V nh ng khác bi t gi a các bán c u, 0-200 m ta th y nguyên nhân c a s khác bi t là do nh ng c i m phân b theo Trung gian 2,9 1,4 5,1 8,4 3,5 1,7 3,8 3,2 kinh h ng c a nhi t n c. Th t v y, t b ng 1.11 th y rõ r ng trong t t 200-2 000 m c các i v c a các i d ng, nhi t n c b c bán c u cao h n Sâu nam bán c u. ó là vì b c bán c u có nh ng h th ng dòng ch y nóng kinh 2,4 1,3 3,6 5,2 2,4 1,0 2,7 2,0 2 000-4 000 m h ng m nh h n (G nstrim và Kurosyo), chúng mang n c r t m t các v G n áy th p lên ph ng b c. nam bán c u, b c t ng c n t nhiên i v i v n 2,3 1,4 3,2 2,4 2,3 0,9 2,3 1,5 4 000-5 000 m chuy n kinh h ng là dòng ch y l nh vòng quanh c c Nam C c, là m t chi c vòng l n bao l y châu Nam C c. Chính vì v y mà ta nh n th y có Trong b ng 1.9 d n các c tr ng hoàn l u c b n (t c dòng n c nh ng khác bi t l n nh t trong s phân b nhi t n c các v trung trung bình và m t ng n ng trung bình) l y trung bình theo t ng d i bình và v cao gi a các bán c u. th ng ng trong ph m vi di n tích toàn i d ng. úng nh mong i, t c Vì mu i, nh ã nêu trên, là m t c tr ng b o th h n, nên trong v n chuy n n c quan sát th y g n m t i d ng, i u này ch y u phân b c a nó trên m t các i d ng (xem b ng 1.10) không có nh ng liên quan t i ho t ng c a các dòng gió. T d i m t xu ng t i d i trung gian khác bi t gì áng k . Dù sao thì v trung bình Thái Bình D ng t ra ít m n c ng v n chuy n n c gi m g n hai l n. V i sâu t ng ti p thì h n so v i i Tây D ng và n D ng. Ngoài ra, nam bán c u nh gi m c ng v n chuy n n c tr nên ch m h n. Trong d i g n áy t c Thái Bình D ng mà n c i d ng m n h n so v i b c bán c u. Phân b n c khác không và b ng kho ng 2-3 cm/s. Ta nh n th y r ng gi m t kinh h ng c a mu i l p m t m i i d ng c bi u di n trong b ng m t t i áy c c i quan sát th y Thái Bình D ng, còn gi m nh nh t 1.11. Nét chung nh t c a t t c các i d ng là s hi n di n c a hai c c i - i Tây D ng. C ng v n chuy n n c cao nh t trong t t c các d i trong i c n chí tuy n và gi m mu i theo h ng t i các c c và xích o. c u trúc nh n th y n D ng. Nguyên nhân chính c a i u này liên S hình thành mu i l p m t ch u nh h ng m nh nh t t quá trao i quan t i dòng ch y m nh nh t c a i d ng Th gi i - h i l u vòng quanh n c hi u d ng trong h th ng i d ng- khí quy n, t c l ng b c h i hi u c c Nam C c, ph n óng góp t ng i c a nó vào hoàn l u c a i d ng d ng b ng hi u gi a b c h i và giáng th y. V i u này có th d dàng này là l n nh t. kh ng nh n u chú ý t i hình 1.2, trên ó bi u di n s phân b kinh h ng ng n ng trung bình nói chung khá phù h p v i phân Phân b m t c a b c h i hi u d ng và mu i m t n c. T i các v c n chí tuy n, n i b tc trung bình các dòng ch y. Nét khác bi t quan tr ng nh t là ch phân b c a các vùng khí áp cao, hi u gi a b c h i và giáng th y t c c c ng ng n ng n D ng cao h n so v i các i d ng khác. 41 42
i. Chính t i ây ta nh n th y c c i mu i. T i xích o, n i di n ra s h i t c a gió tín phong, l ng m a c c i, m a ây v t tr i b c h i và do ó mu i gi m. Tình hình các v B ng 1.10. Các c tr ng v t lý th y v n c a khí h u id ng trung bình và v cao c ng di n ra t ng t do ng th i gi m b c h i (theo d li u c a nhi u tác gi ) và t ng giáng th y. K t qu là b c h i hi u d ng mang d u âm và các l p c trung bình c trung bình n c m t b gi m mu i. Nhi t mu i mu i trung bình o B ng 1.11. Phân b nhi t n c (theo L.A. Strokina) và mu i mt id ng ( C) mt id ng (%o) (theo Wust) trên m t các i d ng id ng Bán c u nam Bán c u nam Bán c u b c Bán c u b c n qui i Tây D ng n D ng Thái Bình D ng id ng TG Chung Chung iv Nhi t Mt S S S S T T T T o 70 - 60 N 6,9 33,03 6,7 32,90 20,7 16,4 18,6 35,45 35,31 34,87 5,6 34,87 25,24 i Tây D ng 60 - 50 9,2 33,73 6,3 31,00 7,6 33,03 28,1 16,8 18,7 35,38 34,84 34,87 6,7 34,58 24,46 n D ng 50 - 40 13,9 34,85 10,9 32,50 12,1 33,91 22,2 19,1 20,6 34,17 35,03 34,58 4,7 34,63 24,33 40 - 30 20,6 36,69 18,2 33,25 19,1 35,31 Thái Bình D ng 30 - 20 24,2 36,75 27,2 38,24 23,7 34,25 24,1 35,71 22,3 17,8 19,7 34,71 35,03 34,73 5,0 34,71 24,74 id ng TG 20 - 10 26,1 36,06 28,0 35,24 27,0 34,92 26,9 34,95 10 - 0 26,9 35,09 28,4 35,10 27,7 34,40 27,7 34,58 o 0 - 10 S 26,0 35,85 27,9 34,92 27,1 34,29 27,1 34,16 10 - 20 23,8 36,66 26,4 34,77 25,9 35,16 25,7 35,52 20 - 30 21,7 36,16 22,8 35,46 22,6 35,55 25,5 35,71 30 - 40 17,1 35,25 17,1 35,62 17,9 35,66 17,4 35,25 40 - 50 9,0 34,24 9,2 34,37 12,2 34,95 10,3 34,34 50 - 60 2,9 33,86 2,8 33,00 5,9 34,37 4,1 33,92 60 - 70 33,90 34,00 33,90 1,3 33,95 1.4. S phân ic an c id ng nh lu t a i do nhà th nh ng xu t s c ng i Nga V.V. Hình 1.2. Phân b kinh h ng c a b c h i hi u d ng và mu i okuchaev xác l p u th k 20 i v i nh ng i u ki n t nhiên trên l c trong i d ng Th gi i a c ng hoàn toàn áp d ng i v i i d ng Th gi i. Th t v y, tính phân 43 44
i là quy lu t phân b c b n c a t t c nh ng tính ch t và nh ng c tr ng theo m t hay m t t h p các c tr ng. Ng i ta cho r ng bên trong các (v t lý, hóa h c, sinh h c) c a n c i d ng. vùng c phân chia s bi n thiên c a các c tr ng là không áng k . Trong phân vùng a lý t nhiên, i d ng Th gi i các vùng c phân Khác v i các l c a, trong i d ng Th gi i nh n th y ba d ng phân chia g i là các i t nhiên. i t nhiên: phân i v , phân i ph ng th ng ng và phân ai bao quanh l c a. M c bi u l nh ng d ng phân i này không nh nhau và M t trong nh ng h th ng phân vùng i d ng Th gi i u tiên ã ph thu c vào v a lý, phân b sâu, tính ch t t ng tác v i các nhân c Shot th c hi n n m 1936 nh m nh ng l i ích c a h i v n và khí t ng t l c a và nh ng nhân t khác. T ng quát nh t v n là phân i v , là h c. V i t cách là n v phân vùng (phân lo i) ông này ã s d ng khái m t b ph n c u thành c a tính i khí h u v trên m t trái t. Nó bi u ni m “vùng t nhiên”. Shot ã ch p nh n nh ng d u hi u xu t phát là nhi t hi n rõ nh t trong l p t a ng nh t b m t i d ng và ch y u c gây n c, v trí các dòng ch y, h ng c a các dòng không khí... D nhiên, c n nên b i l ng nhi t b c x t i. c vào tr ng thái nghiên c u i d ng Th gi i trong nh ng n m ó, thì các ranh gi i gi a các vùng t nhiên ph n nhi u mang tính ch t tùy ti n. Dù Càng xu ng sâu, phân b c a các c tr ng s tr nên u h n, k t qu sao thì h th ng phân vùng c a ông xét v ph ng di n l ch s v n áng là s iv ng nh t s gi m và s khác bi t gi a chúng c ng gi m. c chú ý cho t i t n ngày nay. N c l p sâu t t c các i d ng, k c các vùng c c l n các vùng nhi t i, không còn khác bi t nhau nhi u v các c tr ng c a mình n a. Shot ã phân chia hai i front i d ng chính c a d i h i t c n nhi t Tính i theo ph ng th ng ng (phân t ng) trong i d ng th c ch t là i và c n c c và 39 vùng t nhiên, trong ó: i Tây D ng là 18 vùng, s phân chia b dày n c i d ng thành các d i c u trúc, bên trong m i d i n D ng là 8 vùng, Thái Bình D ng là 13 vùng. s phân b c a các c tr ng h i d ng h c c b n c xem là ng nh t. Hel và Levastu n m 1961 ã th c hi n phân vùng i d ng Th gi i Phân ai bao quanh l c a c nghiên c u ít nh t. ai bao quanh l c nh m nh ng l i ích c a ngành ánh cá. H c ng xem các ranh gi i t nhiên a c qui nh b i m c liên h c a các quá trình di n ra trong i c a các h i l u nh là biên c a các vùng t nhiên. Cu i cùng, itrich n m d ng v i nh ng tác ng tr c ti p hay gián ti p c a các nhân t l c a. Giá 1963 ã xây d ng m t s phân vùng a lý t nhiên i d ng Th gi i tr sinh thái h c và a hóa h c c a ai bao quanh l c a ngang b ng, ho c khá chi ti t. Trong ó l y c s là các h th ng dòng ch y m t, vì chính các ôi khi th m chí v t tr i giá tr c a các d ng phân i khác. nh h ng c a dòng ch y m t là nh ng h p ph n c a các kh i n c l n. các l c a t i nh ng quá trình th y v n bi u l rõ nh t ai th m l c a tr i n c Nga, m t trong nh ng h th ng phân vùng u tiên là do A.M. r ng t i sâu 150-200 m. Chi u r ng c a th m và di n tích th m chi m ch Muromsev th c hi n n m 1951, ông này l y s th ng nh t c a các quá trình các vùng i d ng khác nhau không nh nhau. Chi u r ng trung bình c a khí h u và th y v n làm c n c phân lo i và ã phân chia i d ng thành ai th m l c a g n các b l c a và các o b ng g n 80 km, m c dù m t các vùng t nhiên có liên h v m t ngu n g c v i các i a lý. s vùng b nó v t quá 500 km. Giá tr to l n c a th m l c a d n t i ch N m 1961 .V. Bog anov ã xu t m t h th ng phân vùng khá lí g n ây ã hình thành m t h ng khoa h c m i và phát tri n r t nhanh - h i thú. V i t cách là nh ng d u hi u c b n, ông ã s d ng các c tr ng c u d ng h c các vùng n c ven b . trúc nhi t mu i và v trí c a các dòng ch y chính. Bog anov phân nh c nh lu t a i có th là c s lí lu n c a công tác phân vùng không 11 i t nhiên, trong ó 6 i b c bán c u: gian a lý t nhiên các i d ng, t c phân chia các vùng t a ng nh t 45 46
ài nguyên ph ng b c (tundra), vùng ôn i - t ng ng các i r ng c và 1) i c c (B c B ng D ng) trùng v i th y v c c c c a B c B ng D ng và c tr ng b i th m b ng th ng tr c quanh n m; th o nguyên, i c n chí tuy n - t ng ng v i ai a Trung H i. 2) i c n c c (c n B c B ng D ng) - ó là nh ng vùng i d ng và Nh c i m c b n c a s Bog anov là ch tùy ti n v ch ranh bi n n m trong ph m vi di chuy n c a các ng b ng và mùa h n c c gi i gi a các i, i u này nhi u khi làm sai l ch b c tranh v t lý. Có l các s i m n 5oC; ranh gi i t nhiên gi a các i t nhiên có th là nh ng front i d ng chính c ng nh các front th sinh (các i h i t và phân kì) nh ng vùng 3) Ôn i - ó là các th y v c r ng l n trong d i gió tây ng tr . N c nh t nh c a i d ng Th gi i. c s i m n 15-20 oC, biên m t mùa h dao ng n m c a nhi t o kho ng 10-15 C; H th ng phân lo i (phân vùng) khí h u trái t c a B.P. Alisov c ng r t n i ti ng. Ông này s d ng s áp o c a các khí oàn có tính i trong 4) i c n chí tuy n - nh ng vùng i d ng ch y u ch u nh h ng các mùa khác nhau làm c s . Ranh gi i c a các i là v trí th ng tr c c a các vùng khí áp cao t a d ng - các c c i Azo và Ha Oai. N i này có nh t c a các front khí quy n c b n. i u quan tr ng là h phân vùng này c i m là n c l p m t th ng b m n hóa do b c h i nhi u và ít m a, do cùng lúc bao quát c i d ng Th gi i l n l c a. Alisov phân chia c ó m t n c t ng và chìm xu ng d i; 7 ai v khí h u c b n: ai xích o, 2 ai nhi t i, 2 ai ôn i, ai c c 5) i chí tuy n (tín phong) n m trong ph m vi tác ng c a các gió tín b c và ai c c nam. Do s di chuy n mùa c a các khí oàn và các front khí phong, vì v y luôn ng tr dòng n c m t n nh h ng v phía tây, có h u, ông phân chia thêm các ai t nhiên khí h u trung gian: 2 ai c n xích nhi t và mu i cao; o (v i s áp o c a không khí xích o vào mùa hè và không khí nhi t 6) i xích o - v v trí a lý h i d ch v phía b c và i x ng qua i vào mùa ông), 2 ai c n nhi t i (v i s áp o c a không khí nhi t m t ph ng xích o nhi t. Nét c tr ng là nhi t cao trong su t n m và i vào mùa hè và không khí ôn i vào mùa ông), 1 ai c n c c b c và 1 mu i h i gi m. ai c n c c nam (v i s áp o không khí ôn i vào mùa hè và các lo i nam bán c u Bog anov phân chia c 5 i, v c i m thì ng không khí b c c c ho c nam c c t ng ng vào mùa ông). Trong m i ai nh t v i các i t ng t b c bán c u, ch có i u là chúng bi u hi n ít rõ l i phân bi t khí h u i d ng và khí h u l c a. nét h n, ó là i chí tuy n, i c n chí tuy n, ôn i, i c n c c và i c c. 1.5. c tr ng a ch t h c c a id ng Th gi i T ng i t nhiên khác bi t so v i các i lân c n v khí h u, các tính ch t và chuy n ng c a n c, th gi i sinh v t và nh ng c i m a ch t. T t c nh ng quá trình t nhiên thúc y s hình thành và phát tri n v Ngoài ra ranh gi i các i ph i không i trong th i gian. trái t, trong ó có a hình áy i d ng, c g i là các nhân t a ch t. Tính i trong i d ng b phá h y m nh nh ng vùng ho t ng c a Nh k t qu tác ng c a chúng, a hình áy luôn luôn phát tri n và không các dòng ch y n nh nh G nstrim và Kurosyo. Ngoài ra, vùng các dòng ng ng bi n i trong th i gian và không gian. ch y m biên gi i d ch v phía các c c, còn vùng các dòng ch y l nh - v Các quá trình a ch t c phân bi t theo m t lo t các d u hi u, quan phía xích o. Các i t nhiên trong i d ng th c t hoàn toàn t ng ng tr ng nh t trong s ó là c ng , s th ng tr c, s ph bi n và các ngu n v i các i a th c v t trên t li n, thí d i c n c c - t ng ng v i vùng 47 48
n ng l ng. M t s quá trình a ch t phát tri n r t nhanh, d n n nh ng c tr ng nh l ng quan tr ng nh t v nh ng g gh c a a hình là h u qu kh ng khi p, nh ng x y ra không ph i m i n i và th ng không cao hay sâu. Bi u di n tr c quan v s phân hóa ph ng th ng ng ng cong ng cao, là nh k . Thí d , ó là nh ng v ng t d i n c, phun núi l a m nh, c a m t t có th là th bi u th l pl ic a th ng hi m khi x y ra và ch bao quát nh ng lãnh th không l n. cao hay sâu theo các m c o (các b c). d ng ng cong ng cao (hình 1.3), ng i ta s d ng các b n Trái t trên ó a hình t li n Tuy nhiên, ph n l n các quá trình a ch t di n ra ch m rãi, nh ng liên ng ng cao, còn ng c bi u di n b ng các sâu bi n - các t c và m i n i. Nh ng quá trình này qua hàng ch c và hàng tr m tri u n m ng sâu. ã làm bi n i áng k a hình trái t, c u t o bên trong và bên ngoài c a ng cong ng sâu. L n nó. Ngu n n ng l ng c a các quá trình a ch t là b c x m t tr i, các quá Ph n i d ng c a ng cong có tên là trình h p d n, t ng tác l c c a Trái t v i M t Tr ng và M t Tr i, s xoay u tiên ng cong này c Kriummel xây d ng n m 1897, sau ó n m c a Trái t quanh tr c, nhi t l ng tách ra khi phân h y các ch t phóng x 1921 Kossina tính l i, I.S. Frolov, O.K. Leontiev hi u ch nh chút ít và c và trong quá trình phân hóa tr ng l c v t ch t c a Trái t. dùng cho t i ngày nay. Nh ã th y t hình 1.3, l p l i l n nh t c a các d ng a hình l c a r i vào nh ng cao nh (d i 1 000 m) so v i m c T t c các quá trình a ch t luôn liên quan v i nhau và là m t t h p bi n, trong khi ó l p l i c c i c a các d ng a hình i d ng t ng liên t c làm bi n i a hình c a Trái t. ng v i kho ng sâu 4 000-5 000 m. Do ó, trên Trái t có th phân chia Tuy nhiên, ti n nghiên c u ng i ta th ng chia ra hai nhóm l n tùy hai m c chính c a a hình hành tinh - m t l c a và áy i d ng. Ngoài thu c vào nh ng ngu n n ng l ng và vùng bi u hi n. M t nhóm g m các ra, trên ng cong ng cao bi u l rõ ki u l c a và ki u i d ng c a v quá trình t bên ngoài, hay ngo i sinh, còn nhóm kia - các quá trình n i t i, trái t, ranh gi i gi a chúng có th ch p nh n g n úng là ng ng sâu 2 hay n i sinh. 000 m. cao trung bình c a l c a b ng kho ng 840 m, trong khi sâu Tr c khi ti n t i th o lu n v các quá trình ó, ta xét nh ng c tr ng trung bình c a i d ng b ng g n 3 700 m. c b n c a a hình áy i d ng Th gi i. So sánh các ng cong ng sâu c a t ng i d ng và c a i d ng Th gi i nói chung cho th y r ng Thái Bình D ng, n D ng và i 1.5.1. Nh ng d n li u chung v a hình áy id ng Th gi i Tây D ng phân b sâu r t gi ng nhau và cùng tuân theo nh ng qui lu t phân b c tr ng c a toàn i d ng Th gi i. 72,5 75,1 % di n tích áy a hình là t p h p nh ng y u t g gh c a áy i d ng và bi n các i d ng n m các sâu 3 000-6 000 m, 14,6 20,7 % di n tích - các g m các d ng d ng (l i) và âm (lõm) có hình dáng, kích th c, ngu n g c sâu t 200 n 3 000 m và ch có 4,6 8,6 % di n tích các i d ng n m và tu i khác nhau. a hình áy i d ng c hình thành ch y u b i các sâu d i 200 m có giá tr th c ti n l n i v i ho t ng s ng c a nh ng chuy n ng ki n t o c a v trái t, ho t ng núi l a và ng t. con ng i. Nh ng con s t ng ng i v i di n tích áy i d ng Th T t c nh ng y u t g gh nh c a nó ( i, b c th m, thung l ng ng m...) gi i nói chung là: 73,8, 17,8 và 7,3 % (b ng 1.12). S ng thu n cao c a ch y u có c i m tàn d (còn sót l i) t nh ng th i mà vùng ang xét ã các ng cong ng sâu c a các i d ng có th gián ti p ch ng t v s t ng là m t ph n c a t li n. a hình m t các l c a t ra ph c t p h n, vì gi ng nhau trong c u t o a hình và ngu n g c c a chúng. trong khi hình thành, ngoài các quá trình v a nêu trên, còn có b c x m t tr i, gió, giáng th y khí quy n, n c m t và n c ng m tham gia. 49 50
Riêng B c B ng D ng r t khác bi t v i các i d ng khác v phân b các sâu: ph n di n tích áy v i các sâu d i 200 m b ng kho ng 40 % di n tích toàn i d ng, còn v i sâu c tr ng nh t i v i các i d ng khác (t c t 3 000 n 6 000 m) thì ây ch có 17,4 % di n tích. S phân b sâu nh v y B c B ng D ng làm cho nó g n g i v i các bi n sâu l n ki u a Trung H i hay bi n Karibê. ôi khi tình hình này c ng i ta s d ng ch ng minh r ng B c B ng D ng ph i c xem nh m t trong nh ng bi n gi a l c a c a h th ng i Tây D ng. N u ch p nh n ng cong ng sâu làm tr c di n trung bình th c t c a m t áy i d ng, thì có th phân chia c b n d ng a hình chung nh t (th m l c a, s n l c a, áy i d ng, các rãnh sâu) x p x t ng ng v i b n i sâu chính (0-200, 200-3000, 3 000-6 000, h n 6 000 m). Di n tích c a các d ng a hình áy c d n trong b ng 1.12. Nh n th y r ng s phân chia nh ng y u t a hình nh v y ã không gây nên nghi ng gì n t n gi a th k 20. Tuy nhiên, vi c phát hi n ra h th ng toàn c u các dãy núi gi a i d ng ã làm thay i nh ng quan ni m c a chúng ta v c i m c a các vùng trung tâm c a i d ng Th gi i nh m t lòng ch o g n nh b ng ph ng. Vì v y, s phân lo i a hình áy v a d n trên ch y u ch còn có ý ngh a l ch s . Hình 1.3. ng cong ng cao c a Trái t Trong khi phân lo i các d ng a hình áy c b n, bên c nh nh ng d li u o sâu ph i tính n nh ng c i m a m o và ngu n g c c u t o áy B ng 1.12. Phân b di n tích c a các d ng a hình áy id ng, tri u km2 (trong ngo c - % c a t ng di n tích) các i d ng. Trong tr ng h p này nh ng d ng a hình l n nh t (c p m t) là: rìa l c a d i n c, i chuy n ti p, áy i d ng và các dãy núi áy i Th m l c a S nl c a Các rãnh sâu gi a i d ng. V ph n mình, các d ng a hình c p m t l i c chia d ng id ng 0 200 m 200 3000 m > 6000 m thành các d ng a hình c p hai. 3000 6000 m Thí d , rìa l c c c u t o t th m l c a, s nl c a và ad in Thái Bình D ng 8,16 (4,6) 26,05 (14,6) 141,55 (79,2) 2,92 (1,6) chân l c a. i Tây D ng 7,87 (8,6) 18,92 (20,7) 64,48 (70,3) 0,39 (0,4) Th m l c a (th m) - ó là ph n ti p n i c a m t l c a k c n, là m t n D ng 4,63 (6,1) 13,03 (17,1) 57,87 (76,0) 0,64 (0,8) bình nguyên ven b v i nghiêng nh , b ng p d i m t i d ng và là B c B ng D ng 5,84 (39,6) 6,34 (43,0) 2,57 (17,4) - m t b ph n c u thành ngu n g c c a n n l c a và ch ng t r ng nó m i b id ng T. gi i 26,5 (7,3) 64,34 (17,8) 266,47 (73,8) 3,95 (1,1) 51 52
B ng 1.13. Các c tr ng tr c l ng hình thái c a nh ng rãnh sâu ng p vào i d ng không lâu. Chi u r ng c a th m bi n thiên trong ph m vi sâu l n h n 8 000 m vi r t r ng và t 600-800 km B c B ng D ng. Chi u r ng nh nh t c a th m Thái Bình D ng d c b B c và Nam M . Ranh gi i a m o c a Ta sâu Chi u r ng sâu Chi u dài th m l c a c bi u hi n b i s bi n i chi u cong c a m t áy. Thông cc i cc i Tên rãnh sâu trung bình (km) th ng th m phân b t i sâu 150-200 m, m c dù trong m t s tr ng h p (km) (m) V Kinh có th phân b t i sâu 350-400 m. Di n tích th m b ng g n 7,3 % t ng Thái Bình D ng di n tích i d ng Th gi i. 11o19N 142o07E S n l c a là m t ph n c a rìa l c a d i n c gi a th m và chân Marian 1 340 59 11 022 23o13N 174o42W l c a. Trong ph m vi s n l c a, dày c a l p á hoa c ng gi m d n Tonga 860 78 10 882 10o24N 126o40 E Philippin 1 330 65 10 265 ho c tri t tiêu hoàn toàn. S n l c a có ngu n g c ki n t o và ã c hình 31o58S 177o26 W Kecma ek 1 270 88 10 047 thành do k t qu các l c a nâng lên và ng th i áy i d ng h xu ng. 29o06N 142o54 E Idzu-Bonin 1 030 82 9 810 V trung bình góc nghiêng c a s n l c a b ng 3-5o, nh ng nhi u khi 45o25N 152o45 E Kurin-Kamchatka 2 170 59 9 717 nghiêng c a s n có th t ng lên n 20-40o. T i m t s vùng i d ng, 12o28S 165o51 E Santa-Krus 292 31 9 174 o o s n l c a b chia c t b i các h m ng m (canyon) - ó là nh ng d ng a Volkano 820 109 9 156 24 17N 143 23 E 6 18N 153o43 E o hình n v i s n khá d ng ng. Ph n l n các h m này c t o thành do Bughenvil 330 39 9 103 8o25N 137o56 E Iap 460 72 8 850 k t qu tác ng c a các dòng ch t v n ho c chúng là nh ng thung l ng và 11o19S 162o50 E San-Kristobal 605 28 8 487 lòng sông l n b ng p vào bi n. 36o04N 142o41 E Nh t B n 680 59 8 412 Chân l c a chi m v trí trung gian gi a s n l c a và và áy i 5o52S 152o22 E Niu Briten 510 25 8 320 7o47N 134o58 E d ng và là m t bình nguyên tích t , nghiêng nh . T ng di n tích c a Palau 350 86 8 069 o o 2 Chi Lê 2 690 64 8 069 23 27S 71 23 W chân l c a - 26 tri u km . dày c a tr m tích b r i c mang t th m và s n l c a n n i ây có th t t i m t s kilômét. i Tây D ng i chuy n ti p là vùng an xen l n nhau c a các y u t a hình l c 19o36N 68o20 W Puecto-Riko 1 070 87 8 742 a và a hình i d ng, các ki u l c a và ki u i d ng c a v trái t, 55o07S 26o48 W Nam San ichev 1 380 68 8 264 nó n m gi a rìa l c a d i n c và áy i d ng. Trong i chuy n ti p Lòng ch o bi n ven g n li n v i mi n nâng l c a. Trong m t s có nh ng y u t a hình r t t ng ph n nhau, các chuy n ng th ng ng tr ng h p lòng ch o bi n ven là bình nguyên ph ng và có d ng l n sóng có t c l n và phân hóa t ng t, ho t ng núi l a hi n i và a ch n (d ng i), m t s tr ng h p khác lòng ch o bi n ven g m nh ng chu i núi m nh m và các quá trình t o núi r t phát tri n. Di n tích i chuy n ti p ch chi m 30 tri u km2. và dãy núi. phía i d ng, các lòng ch o bi n ven c gi i h n b ng các s n d c c a nh ng kh i nâng n i sinh d i d ng các dãy núi và chu i o Nh ng y u t a hình c p hai c a i chuy n ti p g m các lòng ch o nh . Các kh i nâng n i sinh v n b cong v phía i d ng c ng i ta bi n ven, các vòng cung o và các rãnh sâu. ôi khi còn có thêm nh ng g i là các vòng cung o. Nhi u cung o th ng có d ng kép. Thí d , cung kh i nâng n i sinh và nh ng rãnh lún d c. 53 54
Kurin c u t o t hai ph n: ph n bên trong - m t chu i o, và ph n bên s n m gi a (xem hình 1.4). Chi u dài t ng c ng c a h th ng núi dài h n ngoài - ó là dãy núi ng m Vitiaz. Trong tr ng h p này gi a hai ph n c a 60 000 km, n u k c các nhánh - n 80 000 km. Di n tích c a nó b ng h n 50 tri u km2, t c g n 15 % m t áy i d ng. cung o có m t rãnh lún d c v i sâu 4 000-5 000 m. cao t ng i c a các dãy núi 1-3 km, chi u r ng - 200-1 600 km (b ng 1.14). m t s vùng, thí d T phía ngoài, các cung o i kèm v i nh ng rãnh sâu, có sâu h n g n Aix lan, dãy núi d i n c nhô lên trên m t n c, t o thành nhóm o 7 000 m và là nh ng i sâu l n nh t c a i d ng Th gi i. S n c a liên k t v i nhau. các rãnh sâu th ng r t d c, còn áy c a chúng có th ho c b ng ph ng ho c g m nhi u b c thang. T t c các rãnh sâu nh t n m Thái Bình D ng, c tr ng c a h th ng dãy núi là nh ng t gãy ngang và nh ng n p trong ó có tám rãnh sâu v i sâu l n h n 9 000 m (b ng 1.13). sâu l n d ch tr t, ho t ng ki n t o và núi l a t ng c ng, dòng nhi t thoát ra t nh t quan tr c c t i rãnh Marian và b ng 11 022 m. V trí c a m t s rãnh lòng t l n, các d th ng t tr ng m nh. Theo nh ng quan ni m hi n i, sâu l n c nêu trên hình 1.4. t i ph n tr c c a các dãy núi ang di n ra quá trình hình thành ki u v i d ng c a Trái t do s nâng lên c a v t ch t manti trong các i r n núi áy i d ng - là ph n sâu nh t c a áy, chi m h n n a (53,5 %) (các thung l ng h p nh h ng d c theo tr c c a các dãy núi). di n tích i d ng Th gi i. Theo ng cong ng sâu, các sâu áp o c a áy i d ng dao ng t 4 000 n 6000 m. Thông th ng, áy i d ng có nh ng y u t a hình d ng nh các cao nguyên d i n c, nh ng mi n nhô lên và nh ng núi n l (g i là các gayot), còn các y u t a hình âm - các lòng ch o i d ng và các tr ng th p. Các cao nguyên d i n c là nh ng kh i nâng i d ng l n, không liên quan v i các dãy núi gi a i d ng. Chúng n m trong ph m vi ki u i d ng c a v trái t, có kích th c ngang và th ng ng l n (ngang - hàng tr m và hàng nghìn km, th ng ng - hàng tr m mét). Các lòng ch o i d ng - ó là nh ng vùng giáng l n c a áy i d ng, bao quanh b i nh ng dãy núi, nh ng b c th m, nh ng mi n th ng hay nh ng vùng n l c a s n l c a. áy c a các lòng ch o ph ng ho c l n sóng nh , th ng c g i là nh ng bình nguyên bi n th m. M t b ng ph ng c a các bình nguyên bi n th m là do ây tích l y nhi u v t li u tr m tích t l c a mang t i. Di n tích c a các bình nguyên bi n th m b ng kho ng 15 % di n tích áy i d ng. Hình 1.4. Phân b tr c c a các dãy núi gi a i d ng ( ng g c h n i) Các dãy núi gi a i d ng là m t trong nh ng d ng a hình quan và các rãnh sâu ( ng li n nét) tr ng nh t c a áy i d ng. Nh ng dãy núi này t o thành m t h th ng núi 1) Chi Lê; 2) Palau; 3) Puecto - Riko; 4) Aleut; 5) Kurin - Kamchatka; 6) Idzu - Bonin; trong t t c b n i d ng, i Tây D ng và n D ng chúng th c 7) Marian; 8) Philippin; 9) Java; 10) Vitiaz; 11) Tonga; 12) Obi; 13) Nam San ichev 55 56
B ng 1.14. Nh ng c tr ng tr c l ng hình thái c a các dãy núi và mi n nâng (asthenosphere). Nhi t trong quy n m m g n b ng i m nóng ch y c a trong h th ng các dãy núi gi a i d ng v t ch t manti, nh ng do áp su t l n v t ch t c a manti không nóng ch y mà trong tr ng thái vô nh hình và có th v n là c ng, nh ng ch y tr t c sâu l n nh t sâu chân Chi u dài Chi u r ng l n Dãy núi, mi n nâng gi ng nh kh i b ng hà trên núi. Chính quy n m m là m t l p d o mà các trên nh (m) (m) (nghìn km) nh t (km) kh i t ng riêng l c a th ch quy n có th trôi n i trên nó tuân theo nh lu t i Tây D ng Ácsimet. Quy n m m không phân b g n bó liên t c, mà t o thành nh ng Dãy châu Phi - Nam C c 155 4500 3,0 450 “ ” l n ho c nh trong manti th ng. M t i u c bi t quan tr ng ây là Dãy Nam i Tây D ng 84 4000 6,5 1600 quy n m m ph n l n không có m t bên d i áy i d ng và các n n l c Dãy B c i Tây D ng 128 5000 8,2 1500 a. Dãy Reikianes 310 2000 1,1 300 Nh ã xác nh c nh k t qu thám sâu a ch n, b dày c a v trái n D ng t trên các l c a b ng kho ng 30-40 km, bên d i các vùng núi nó t ng Nâng Úc - Nam C c 1145 3500 5,9 800 lên n 80 km. Bên d i ph n n c sâu c a i d ng b dày c a v trái t Dãy Trung n D ng 1145 4000 2,3 500 gi m xu ng t i 5-15 km. V trung bình, chân c a v trái t (m t Môhô) Dãy Tây n D ng 251 5000 3,6 700 n m phía d i các l c a t i sâu 33,7 km, còn phía d i các i Dãy Ar p - n D ng 1271 4000 3,7 650 d ng - t i sâu 7 km, t c v i d ng kho ng 5 l n m ng h n v l c a. Thái Bình D ng Ngoài nh ng khác bi t v b dày, còn có nh ng khác bi t rõ r t trong Nâng Nam Thái Bình D ng 878 4500 4,1 750 c u t o v trái t thu c ki u l c a hay ki u i d ng. V l c a c u t o Nâng Chi Lê 2266 4000 2,3 500 t ba l p: L p trên - l p á tr m tích, c t o thành t nh ng s n ph m phá Nâng ông Thái Bình D ng 732 3500 7,6 850 h y các á tinh th và v trung bình ph bi n t i sâu 1 km; L p gi a - l p Nâng Albatros 1326 3500 1,7 600 á granit, c u t o t các á tinh th và các á vô nh hình và có dày 15- 17 km; L p d i - l p á bazan v i dày 17-20 km, c u t o t các á tinh 1.5.2. c i mc ut ol pv id ng c a Trái t th ki m. V i d ng c u t o t hai l p chính - l p á tr m tích và l p á bazan. L p á tr m tích bên trong ph m vi các h th ng núi l a tr thì V trái t là l p v bao c ng c a Trái t, ng i ta coi biên phía không dày h n vài tr m mét, còn n i các bình nguyên n c sâu và s n d i c a nó là m t m t c g i là Môhôrôvichich, hay Môhô. M t Môhô l c a nó t t i 0,5-3,0 km. Ngu n g c c a các tr m tích n c sâu là các c nh n bi t nh m t tính ch t là t c các sóng a ch n d c t ng m t l c a và nh ng v phun núi l a d i n c tung tro b i và dung nham vào cách t ng t t i 8 km/s khi chúng i n sâu c a m t này. Phía d i m t n c i d ng. B dày c a l p bazan bi n thiên trong gi i h n t 3 n 12 Môhô là m t l p v bao c ng ti p theo - l p manti th ng, l p này liên h km và trung bình b ng 5 km. Gi a hai l p chính này ôi khi ng i ta phân khá ch t ch v i v trái t. chia thêm m t l p v i dày 1-2 km và c u t o ch y u t á túp và dung Ph n trên cùng c a manti cùng v i v trái t là m t l p v c ng t ng nham núi l a. Nh v y, có th nói r ng dày chung c a v b ng kho ng 20 m c và ròn - th ch quy n (litosphere). N n d i c a th ch quy n là i km g n các l c a, bên d i các dãy núi i d ng và các o l n, và nh ng l p manti d o h n, có m t h i gi m h n, g i là quy n m m 57 58