Hành trình đến thế giới khác trong folklore: từ thần thoại đến truyện cổ tích

HÀNH TRÌNH ĐẾN THẾ GIỚI KHÁC TRONG FOLKLORE:<br /> TỪ THẦN THOẠI ĐẾN TRUYỆN CỔ TÍCH<br /> NGUYỄN THỊ KIM NGÂN<br /> Trường Đại học Sư phạm – Đại học Huế<br /> Tóm tắt: Truyện cổ tích là một “mảnh vỡ” của thần thoại, kế thừa một cách<br /> tích cực thế giới quan thần thoại, đặc biệt là lối tư duy nhị phân và sự tri giác<br /> các mô hình thế giới của người nguyên thủy. Thừa hưởng những điều đó, kết<br /> hợp với những yêu cầu có tính nguyên tắc về mặt nghệ thuật, không gian<br /> trong truyện cổ tích kéo theo những phạm trù phi không gian trong đó đều<br /> tuân theo logic nhị phân. Các mô hình thế giới trong truyện cổ tích cũng<br /> được xây dựng theo kiểu phân đôi hoặc kiểu mô hình ba tầng thế giới từ đó<br /> tạo nên hiện tượng dịch chuyển không gian độc đáo. Sự dịch chuyển này<br /> không chỉ được dùng như là nền tảng cơ bản của thế giới tưởng tượng mà<br /> còn được dùng để tạo nên tính hấp dẫn của một số lượng lớn các câu chuyện<br /> cổ tích. Ở phương diện này, chủ nghĩa cấu trúc đã đưa ra những phương<br /> pháp khám phá hữu hiệu.<br /> Từ khóa: văn hóa dân gian, truyện truyền kỳ trung đại, truyện cổ tích<br /> <br /> 1. ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> I.U. Lotman trong công trình nghiên cứu Cấu trúc văn bản nghệ thuật đã nhận định:<br /> “Trạng thái khởi đầu của nhân vật truyện cổ tích thần kỳ là việc nó không có chỗ trong<br /> thế giới mà nó đang sống, nó bị xua đuổi, không được thừa nhận, không biểu lộ bản<br /> chất đích thực của mình. Sau đấy nhân vật ra đi để khắc phục cái ranh giới phân chia<br /> giữa thế giới này với thế giới kia” [1]. Sự ra đi do không có chỗ đứng này của nhân vật<br /> cổ tích thường tồn tại dưới nhiều hình thức khác nhau. Trong đó người anh hùng thường<br /> thực hiện một cuộc phiêu lưu dài đi đến một thế giới khác. Đôi lúc đó là những thế giới<br /> ở dưới thấp như địa ngục của Dante hoặc có thể là thế giới ở trên cao như thiên đường,<br /> không hiếm khi đó là những hành trình đi xuyên qua thế giới của nước. Dẫu là với lý do<br /> nào thì diễn biến của câu chuyện cổ tích chỉ thực sự bắt đầu khi nhân vật “ra đi”. Sự<br /> dịch chuyển không gian theo từng bước chân và số phận của nhân vật cũng bắt đầu từ<br /> đó. Sự kiện “ra đi” này đóng vai trò thắt nút, là xung lực cho toàn bộ diễn biến của một<br /> câu chuyện. Tuy nhiên, hiện tượng dịch chuyển không gian trong truyện cổ tích không<br /> xuất hiện một cách tình cờ mà có một phả hệ lâu dài từ trong thần thoại. Do đó, để hiểu<br /> được bản chất sâu xa của hiện tượng dịch chuyển không gian trong truyện cổ tích,<br /> chúng ta cần có cái nhìn thấu đáo hơn về tư duy của con người thời cổ, về cội rễ phát<br /> sinh vũ trụ quan từ huyền thoại. Ở phương diện này, chủ nghĩa cấu trúc với những tham<br /> vọng của nó mà đại diện tiêu biểu nhất – Levi-Strauss – người sáng tạo ra loại hình học<br /> cấu trúc thần thoại đã đưa ra những phương pháp khám phá hữu hiệu.<br /> <br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 02(30)/2014: tr. 32-39<br /> <br /> HÀNH TRÌNH ĐẾN THẾ GIỚI KHÁC TRONG FOLKLORE...<br /> <br /> 33<br /> <br /> 2. LOGIC TƯ DUY THẦN THOẠI - NGUỒN CỘI CỦA HIỆN TƯỢNG DỊCH<br /> CHUYỂN KHÔNG GIAN<br /> Khác với nhà xã hội học Levy Bruhl trong Kinh nghiệm thần bí và biểu tượng ở người<br /> nguyên thủy xem tư duy nguyên thủy là “tiền logic”, một kết luận dựa trên những<br /> nghiên cứu tỉ mỉ mang tính đột phá vào thời điểm đó, lý thuyết về tư duy nguyên thủy<br /> của Levi-Strauss chính là học thuyết quan trọng nhất sau phát hiện của Levy Bruhl. Nhà<br /> khoa học khởi xướng trường phái Nhân loại học cấu trúc đã kiến giải về khả năng tư<br /> duy của người nguyên thủy theo một chiều hướng khác. “Ông chú ý đến tính tự nhiên<br /> trong hình thức tư duy của chúng (tư duy logic ở trình độ cảm tính) tương ứng với cơ sở<br /> cấu trúc vô thức tập thể chung của tư duy” [2], xem việc nghiên cứu cấu trúc huyền<br /> thoại là con đường tự nhận thức tinh thần của con người và vì thế phản ánh chính kết<br /> cấu trí não của người nguyên thủy.<br /> Trong Savage Mind (Tư duy hoang dã), qua việc phân tích cơ chế của tư duy huyền<br /> thoại, Lévi-Strauss nhấn mạnh, thần thoại hợp lý và có hệ thống như “suy nghĩ thực<br /> chứng” mặc dù chúng thường đi đến những kết luận khác nhau. Do đó, nó có giá trị thao<br /> tác, khả năng nhận thức, khả năng khái quát, loại suy và phân tích. Thông điệp của<br /> chúng có thể không được bắt nguồn đơn giản từ các câu chuyện rõ ràng như cách người<br /> nguyên thủy nói. Vì thế, những câu chuyện này phải được chia nhỏ và sắp xếp lại để<br /> chúng ta có thể nhận thấy rằng một số yếu tố trong đó có thể kết hợp với nhau khi trái<br /> ngược với các yếu tố của nhóm khác. Sau đó các huyền thoại có thể “đọc” như một số<br /> phân đoạn âm nhạc và thông điệp thực sự của nó từ đó được giải mã. Cách tiếp cận cấu<br /> trúc đã cho phép Lévi-Strauss mô tả một cách hiệu quả nhất các cơ chế logic trong tư<br /> duy nguyên thủy và đem lại cho ông khả năng triển khai, phân tích về mặt phương pháp<br /> luận hệ thần thoại với tư cách là sản phẩm biểu trưng cho tinh thần của con người sơ<br /> khai. Dựa trên các chất liệu của thần thoại và hàng trăm truyện cổ da đỏ Bắc Mỹ, LéviStrauss đã vạch ra được cơ chế của tư duy huyền thoại. Trong đó, sự biểu hiện của các<br /> cặp đôi đối lập là mặt quan trọng nhất trong phương pháp luận của Lévi-Strauss, ông<br /> gọi đó là logic nhị phân, xem nó có giá trị như một hằng số tư duy của con người hoang<br /> dã, là bản thể tinh thần của con người và thế giới. Kết luận này của Lévi-Strauss còn<br /> dựa vào kết quả nghiên cứu theo kiểu đối lập nhị phân (binaire) của nhiều nhà xã hội<br /> học kinh điển như Durkheim và Moss (Pháp), hay dựa vào nghiên cứu của các nhà dân<br /> tộc học về các hình thức nhị nguyên của tổ chức xã hội bộ lạc và thuyết nhị nguyên về<br /> phân hạng tôtem, không loại trừ còn chịu ảnh hưởng Thi học của Jakovson và xa hơn<br /> trước nữa là F.de Saussure… Với Lévi-Strauss, người nguyên thủy “nhận xét thế giới<br /> trước hết bằng các cặp đối lập mà cơ bản nhất là hai cặp Trời / Đất và Đực / Cái. Hai<br /> cặp này cũng lồng vào nhau như Trời/Đất // Đực/Cái. Những bản phối hợp của chúng có<br /> thể biến thành nhiều “bản hòa tấu” trong thế giới của những ký hiệu, tượng trưng và<br /> thần thoại. Từ tư duy cặp đối lập, họ tìm ra yếu tố trung gian xen vào giữa, yếu tố có sứ<br /> mạng hòa giải tạo nên sự cân bằng. Nhiều nghi lễ, tập tục, thần thoại được tạo ra là để<br /> cụ thể hóa yếu tố trung gian này. Chúng vừa là văn hóa nghệ thuật, vừa là công cụ giải<br /> <br />  <br /> <br />  <br /> <br /> 34<br /> <br /> NGUYỄN THỊ KIM NGÂN<br /> <br /> thích thế giới, vừa có chức năng nghệ thuật, vừa có chức năng tôn giáo” [3]. Cách tiếp<br /> cận của Lévi-Strauss phong phú với cái nhìn sâu sắc và đầy ắp những ý tưởng mới. Nó<br /> có tác dụng như một cuộc cách mạng trong việc nghiên cứu huyền thoại và biểu tượng,<br /> trong và ngoài Nhân học, đồng thời ảnh hưởng to lớn đến phê bình văn học. Mặt khác,<br /> nhị nguyên luận (binairisem) cũng từ đó trở thành một khái niệm quan trọng trong việc<br /> tìm hiểu folklore và văn học theo nghiên cứu của chủ nghĩa cấu trúc.<br /> Như đã nói, Lévi-Strauss chứng minh rằng người nguyên thủy tư duy theo từng cặp đối<br /> lập và đồng thời đưa ra những kiến giải cho rằng logic nhị phân là công cụ chính yếu<br /> của phương pháp huyền thoại hóa. Từ những sự tương phản theo cặp đôi đối lập, sang<br /> đến truyện cổ tích, sự phân đôi theo logic nhị phân vốn là sản phẩm của các đặc tính<br /> cảm xúc của sự vật, hiện tượng bao quanh con người trong thần thoại ngày càng được<br /> ngữ nghĩa hóa và tư tưởng hóa, đồng thời từ bỏ ý nghĩa vũ trụ quan để trở thành những<br /> phương tiện khác nhau nhằm biểu hiện những xung đột và đối lập chủ yếu trong cầu<br /> trường xã hội kiểu cuộc sống/cái chết; thiện/ác; may mắn/bất hạnh… Đây là hiện tượng<br /> bảo lưu ngữ nghĩa thần thoại nhưng chịu sự thống trị của các mã xã hội mới.<br /> Quan sát bảng tra motif của S.Thompson, có thể thấy phương thức tư duy này đã chuyển<br /> hóa và in dấu ấn rất đậm vào trong các motif của truyện kể dân gian. Trong mục Hành<br /> trình đến thế giới khác [4], sự xuất hiện thường xuyên của các type và motif thể hiện sự<br /> phân đôi sự vật hiện tượng theo logic nhị phân này: “Lên trời bằng cừu trắng, xuống địa<br /> ngục bằng cừu đen” (F.69), “Phân chia giới tính trong thế giới khác” (F.112.0.2), “Hành<br /> trình đến vùng đất của những người khổng lồ và những người tí hon” (F.123), “Mùa hè ở<br /> thế giới khác trong khi ở thế giới người chết đang là mùa đông” (F.161.1.1), “Đồ vật có<br /> phẩm chất trái ngược nhau được tìm thấy trong khu vườn ở thế giới khác” (F.162.1.2.),<br /> “Vòi nước đắng và ngọt trong khu vườn ở thế giới khác”…<br /> Xuất phát từ lối tư duy và logic nhị phân, từ những ý niệm triết học về nhân sinh và vũ trụ<br /> từ thời xa xưa, người nguyên thủy hình dung thế giới theo mô hình phân đôi và theo quan<br /> hệ đối lập tầng bậc. Từ thể thức phân đôi ấy, con người vào giai đoạn sơ kì bắt đầu hình<br /> dung những yếu tố đóng vai trò trung gian để kết nối các cặp đối lập, hay nói cách khác tư<br /> duy thần thoại phát triển từ sự nhận thức một số cặp đối lập và nguyện vọng muốn khắc<br /> phục, hóa giải những đối lập này. Nguyên lý tam vị vì thế trở thành một phần không tách<br /> rời với logic nhị phân và mô hình thế giới theo trục dọc được phân chia thành ba lớp<br /> không gian hình thành từ đó. Như vậy, việc phân chia vũ trụ theo trời và đất, trên và dưới<br /> theo nguyên tắc nhị phân, cùng những yếu tố trung gian hòa giải đã tạo thành những nhân<br /> tố quan trọng để định tính phân biệt về bản chất vũ trụ theo chiều dọc.<br /> Chính loại mô hình này đã khiến cho không gian nghệ thuật trong truyện cổ tích trở nên<br /> độc đáo và phân biệt nó với các loại hình không gian nghệ thuật của các thể loại khác.<br /> Chúng ta gọi đó là mô hình tam thế giới. Thế giới trên cao (thiên đường, những hành<br /> tinh xa xôi, mặt trăng, mặt trời và các vì tình tú), thế giới trên mặt đất (bao gồm cả<br /> những thế giới khác cùng tồn tại trên mặt đất), và thế giới dưới mặt đất (âm ty, địa phủ<br /> và thế giới thủy cung). Meletinsky khẳng định “cách phân chia tam giới như vậy là kết<br /> quả của cặp đối lập trên/dưới, tiếp đó là kết quả của những đặc tính khác biệt giữa âm<br /> <br /> HÀNH TRÌNH ĐẾN THẾ GIỚI KHÁC TRONG FOLKLORE...<br /> <br /> 35<br /> <br /> giới như là nơi trú ngụ của ma quỷ và thượng giới như là nơi sinh sống của các vị thần<br /> và sau đó là những người được tuyển chọn sau khi chết” [5]. Như vậy, về nguyên tắc,<br /> logic nhị phân cũng gắn liền với việc phân chia thế giới theo nguyên tắc tam phân thành<br /> thiên giới, địa giới và âm giới (bao gồm cả thủy giới). S.Thompson trong Folktale<br /> (Truyện cổ tích) đã nhận xét về mô hình các thế giới này như sau: “Nếu ta xem xét đến<br /> những nguồn gốc đa hình thức của truyện cổ tích Châu Á và Châu Âu, những hình thức<br /> có từ thời tiền sử, những truyện cổ tích phương Đông với sự phản ánh những niềm tin<br /> tôn giáo cổ xưa, những câu chuyện huyền thoại của người Xeltic và người Bắc Âu,<br /> những truyền thuyết của nhà thờ trung cổ, ta không ngạc nhiên khi nhận ra rằng đã tồn<br /> tại một cách mãnh liệt những niềm tin vào thế giới khác không phải là thế giới ta đang<br /> sống”. Ông cũng khẳng định trong phần lớn các truyện cổ tích Châu Âu ta thấy có một<br /> niềm tin về sự tồn tại của ba thế giới: “trái đất, nơi chúng ta đang sống một cách bình<br /> thường; thế giới ở trên cao, hay thiên đường nơi những điều huyền bí có thể xảy ra; và<br /> cuối cùng là thế giới ở dưới thấp” [6]. Trong truyện cổ tích khoảng cách giữa các thế<br /> giới này rất đặc biệt. Đôi khi thế giới ở trên cao và dưới thấp không cách xa nhau. Một<br /> cái cây có thể mọc vươn cao lên thiên đường chỉ sau một đêm, và một sợi dây lại có thể<br /> đủ để có thể leo xuống dưới địa ngục… Giữa các thế giới này luôn tồn tại những yếu tố<br /> đóng vai trò trung gian kết nối. Nhà nghiên cứu V.N. Toporov đã nghiên cứu kỹ lưỡng<br /> về biểu tượng trung gian này và cho đó là một mô hình lý tưởng của quá trình chuyển<br /> động theo chiều dọc.<br /> Như vậy, có thể thấy mô hình tam thế giới xuất phát từ trong huyền thoại chính là môi<br /> trường, không gian, điều kiện quan trọng cho nhân vật hoạt động, cho sự tưởng tượng<br /> và hư cấu của người kể chuyện cổ tích, cho việc các nhân vật từ cổ tích thần kỳ có thể<br /> dịch chuyển một cách vô cùng “tự do” trong các loại không gian không đồng chất, là<br /> nguyên nhân tạo nên sự kỳ ảo và thần tiên của các câu chuyện cổ. Ngoài ra, việc hình<br /> thành một cách độc đáo các mô hình không gian nghệ thuật trong truyện cổ tích trên<br /> một số phương diện căn bản đã khẳng định những ý niệm thống nhất của người xưa về<br /> phạm trù không gian. Đồng thời còn thể hiện nó như một khuynh hướng vĩnh cửu và<br /> phổ quát làm nền tảng căn bản cho các hình thức văn học cũng như trở thành vấn đề<br /> trao đổi và tích hợp lẫn nhau giữa các nền văn học trên thế giới.<br /> 3. DỊCH CHUYỂN KHÔNG GIAN TRONG THẦN THOẠI VÀ SỰ CHUYỂN HÓA<br /> VÀO TRONG TRUYỆN CỔ TÍCH<br /> Franz Boas, nhà folklore nổi tiếng trên thế giới, nhận xét việc sử dụng thần thoại với tư<br /> cách là chất liệu nghệ thuật cụ thể đã đưa ra nhận định nổi tiếng: “Dường như thế giới<br /> thần thoại được xây dựng nên chỉ là để lại tan vỡ ra và các thế giới mới lại được xây<br /> dựng nên từ các mảnh vỡ” [7]. Đấy là một nhận định mang tính hình tượng nhưng cũng<br /> chứa đựng một luận điểm khoa học về gốc rễ thần thoại của các thể loại tự sự dân gian.<br /> Trong thần thoại, không gian luôn mang các tính chất đặc thù, nguyên dã và hoang sơ.<br /> Đề tài về sự sáng tạo mà thần thoại quan tâm bao gồm nguồn gốc của các thiên thể, mặt<br /> trời, về sự ra đời của vũ trụ từ hỗn mang, từ những trận lụt hay những cơn địa chấn, đại<br /> <br />  <br /> <br />  <br /> <br /> 36<br /> <br /> NGUYỄN THỊ KIM NGÂN<br /> <br /> hồng thủy, và sự xuất hiện của loài người… Do đó, không gian thần thoại là thứ không<br /> gian của sự khởi thủy, không gian khởi phát của tất cả các sự kiện đầu tiên. Không gian<br /> thần thoại, một cách rất đặc biệt gắn liền với ý thức tôn giáo. Nó phân đôi thành các<br /> phạm trù như không gian thiêng liêng của thần linh đối lập với không gian phàm tục.<br /> Chiếu ứng với sự phân đôi này chính là mô hình ba thế giới: Trời, đất, nước (âm ty) với<br /> thần linh, người và ma quỷ. Điều này chính là cơ sở căn bản nhất để tạo ra nhiều câu<br /> chuyện thần thoại trên khắp thế giới, cũng như là cơ sở nền tảng của rất nhiều thể loại<br /> có nguồn gốc phát sinh từ thần thoại. Trong không gian nguyên dã và hoang sơ này,<br /> thần thoại bao chứa rất nhiều các yếu tố có tính chất như những cổ mẫu và biểu tượng.<br /> Sự dịch chuyển, bước đường thay đổi không gian của các nhân vật trong thần thoại vì<br /> thế cũng là sự dịch chuyển mang tính chất biểu tượng. Đó là chuyến hành trình của<br /> chàng Prometheus đi lên thiên giới, đánh cắp lửa và mang về cho loài người. Aeneas đi<br /> xuống âm phủ, qua con sông ghê rợn của vương quốc thần chết, vượt qua con chó ngao<br /> Cerberus ba đầu và cuối cùng, trò chuyện được với vong hồn của người cha đã chết.<br /> Thông thường, phần kết trong chuyến đi của người anh hùng là sự kiện anh ta vượt<br /> thoát những hiểm nguy ở thế giới của cái chết, sau đó tiếp tục đi lên thế giới của thiên<br /> đường và được đặt vào địa vị vĩnh viễn ở trong mối quan hệ với các đấng bậc thần linh.<br /> Lịch sử phát triển các thể loại của folklore đã cho thấy, chu kỳ vòng đời được biểu trưng<br /> bằng chuyến hành trình của người anh hùng từ lúc sinh ra cho đến khi đi vào vĩnh cửu,<br /> đại diện bằng những chuyến viễn du đến các thế giới khác nhau trong thần thoại đã để<br /> lại những dấu vết sâu đậm trong truyện cổ tích.<br /> Từ sự dịch chuyển không gian mang tính chất biểu tượng, cổ mẫu và linh thiêng trong<br /> thần thoại, đến truyện cổ tích, vấn đề dịch chuyển không gian đã mang nhiều sắc thái<br /> mới. Sự trưởng thành về mặt tư duy, sự thay đổi về mặt xã hội, sự hình thành các hình<br /> thái nhà nước và các thiết chế trật tự, xã hội mới cộng thêm sự quan tâm đến số phận<br /> riêng tư đã tạo ra một bước nhảy vọt mới trong đời sống văn hóa của loài người. Như<br /> vậy, đến một thời điểm lịch sử nhất định, vũ trụ quan thần thoại dần dần bị đẩy lùi,<br /> nhường chỗ cho nhân sinh quan của truyện cổ tích phát triển – nơi chỉ còn lưu lại những<br /> dấu ấn ràng buộc xa xôi của thần thoại.<br /> 4. SỰ DỊCH CHUYỂN KHÔNG GIAN TRONG TRUYỆN CỔ TÍCH THẦN KỲ<br /> Từ những nghiên cứu về cấu trúc tư duy nguyên thủy trong Nhân học của Lévi-Strauss<br /> về những thuộc tính đặc trưng của tư duy hoang dã, chúng ta có thể thấy con người từ<br /> khởi thủy đã luôn tin rằng có một đời sống vĩnh hằng tiếp nối sau đời sống hữu hạn. Do<br /> đó, họ tri giác và hình dung thế giới theo nguyên tắc nhị phân và mô hình tam thế giới.<br /> Điều đó đã làm nảy sinh hiện tượng các nhân vật trong cổ tích thường xuyên dịch<br /> chuyển một cách tự do giữa các thế giới hiện thực và kỳ ảo một cách phi cản trở trong<br /> không gian. Linda Dégh, do đó, đã định nghĩa truyện cổ tích là “một cuộc hành trình<br /> phiêu lưu dài và người anh hùng từ chỗ bị chối từ, bị tước đoạt đến hoàn thành nhiệm<br /> vụ, thông qua trải nghiệm với khổ đau và nguy hiểm đã hành động chống lại kẻ thù<br /> cùng sự giúp đỡ của những người có phép thuật” [8].<br /> Trong truyện cổ tích, thường xuyên xuất hiện tình trạng nhân vật vì một lý do tự nguyện<br /> <br />