Hệ tư tưởng: Nguồn gốc, nội hàm

Hệ tư tưởng: Nguồn gốc, nội hàm<br /> §inh ThÞ Ph−îng(*)<br /> Tãm t¾t: H¬n 2 thÕ kû ra ®êi ®Õn nay, “hÖ t− t−ëng” vÉn lµ mét trong nh÷ng kh¸i<br /> niÖm khã n¾m b¾t vµ lý gi¶i. De Tracy, Napoleon lµ nh÷ng ®¹i diÖn tiªu biÓu vµ<br /> ®Çu tiªn sö dông thuËt ng÷ “hÖ t− t−ëng” víi hµm nghÜa “lµnh m¹nh” vµ “kh«ng<br /> lµnh m¹nh”. K. Marx vµ F. Engels còng ®· kh¸ch quan thõa nhËn hai hµm nghÜa<br /> trªn. Bµi viÕt t×m vÒ nguån gèc xuÊt hiÖn thuËt ng÷ “hÖ t− t−ëng”, ®ång thêi lµm râ<br /> néi hµm kh¸i niÖm “hÖ t− t−ëng” cña K. Marx trªn c¬ së ph©n tÝch c¸c ®Æc tr−ng c¬<br /> b¶n cña “hÖ t− t−ëng”, bao gåm: sù thèng nhÊt gi÷a tÝnh ¶o t−ëng vµ tÝnh ch©n thùc,<br /> sù thèng nhÊt gi÷a lîi Ých riªng vµ lîi Ých chung, tÝnh giai cÊp, tÝnh lÞch sö ®éc lËp<br /> t−¬ng ®èi... Qua ®ã, kh¼ng ®Þnh trong x· héi cã giai cÊp, “hÖ t− t−ëng” ®ång nhÊt<br /> víi kiÕn tróc th−îng tÇng quan niÖm vµ trë thµnh vò khÝ lý luËn b¶o vÖ quyÒn lùc vµ<br /> quyÒn lîi kinh tÕ cña giai cÊp thèng trÞ.<br /> Tõ khãa: HÖ t− t−ëng, Khoa häc vÒ t− t−ëng, KiÕn tróc th−îng tÇng, De Tracy,<br /> Napoleon, K. Marx, F. Engels<br /> “HÖ t− t−ëng” lµ kh¸i niÖm cã nhiÒu<br /> c¸ch lý gi¶i kh¸c nhau vµ ch−a thèng<br /> nhÊt. Nhµ t©m lý häc ng−êi Mü<br /> McCLelland tõng kh¼ng ®Þnh: “HÖ t−<br /> t−ëng” lµ kh¸i niÖm khã n¾m b¾t nhÊt<br /> trong toµn bé khoa häc x· héi” (D.<br /> McCLelland, 2005, tr.1). XuÊt ph¸t tõ<br /> lËp tr−êng, gãc ®é ph©n tÝch, tiÕp cËn<br /> kh¸c nhau, thËm chÝ ë c¸c quèc gia kh¸c<br /> nhau “hÖ t− t−ëng” cã néi hµm, ®Æc<br /> tr−ng vµ chøc n¨ng kh¸c nhau. §Ó cã thÓ<br /> gi¶i thÝch vµ ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm “hÖ t−<br /> t−ëng” mét c¸ch khoa häc, chóng ta cÇn<br /> truy vÒ nguån gèc xuÊt hiÖn vµ lµm râ<br /> néi hµm cña kh¸i niÖm “hÖ t− t−ëng”. (*)<br /> (*)<br /> <br /> ThS., NCS. Khoa TriÕt häc vµ Qu¶n lý c«ng,<br /> Tr−êng §¹i häc Liªu Ninh, Trung Quèc; Email:<br /> noraininthesteppe@gmail.com<br /> <br /> 1. Nguån gèc kh¸i niÖm “hÖ t− t−ëng”<br /> <br /> Trong tiÕng Ph¸p, thuËt ng÷ “hÖ t−<br /> t−ëng” (idÐologie) do hai bé phËn lµ idÐo<br /> vµ hËu tè -logie hîp thµnh. Trong tiÕng<br /> Hy L¹p, idÐo chÝnh lµ ἰδέα, cã nghÜa lµ t−<br /> t−ëng hoÆc quan niÖm; hËu tè -logie<br /> chÝnh lµ -λογία (lý luËn, lý tÝnh). HËu tè<br /> -logie ®øng sau tiÒn tè cã t¸c dông chØ<br /> mét ngµnh khoa häc, mét häc thuyÕt. Vµ<br /> nh− vËy, ph©n tÝch tõ sù cÊu thµnh cña<br /> tõ vùng th× “hÖ t− t−ëng” cã nghÜa ban<br /> ®Çu lµ “quan niÖm luËn” hoÆc “quan<br /> niÖm häc” (Zhou MinFeng, 2008, tr.36).<br /> Theo gi¶i thÝch trong T©n tõ ®iÓn x·<br /> héi häc do D. K. Mitchell chñ biªn (G. D.<br /> Mitchell, 1986, tr.168), c¸c kÕt qu¶<br /> nghiªn cøu vÒ “hÖ t− t−ëng” ®Òu cho<br /> r»ng ng−êi sö dông kh¸i niÖm “hÖ t−<br /> <br /> HÖ t− t−ëng...<br /> <br /> t−ëng” sím nhÊt chÝnh lµ nhµ t− t−ëng,<br /> nhµ triÕt häc thêi kú ®¹i c¸ch m¹ng<br /> Ph¸p Antoine Destutt De Tracy (17541836). «ng chÝnh lµ ng−êi ®−a ra kh¸i<br /> niÖm “hÖ t− t−ëng” trong lÞch sö triÕt<br /> häc ph−¬ng T©y. ThuËt ng÷ “hÖ t−<br /> t−ëng” lÇn ®Çu tiªn ®−îc De Tracy chÝnh<br /> thøc sö dông trong t¸c phÈm Nh÷ng<br /> thµnh phÇn cña hÖ t− t−ëng xuÊt b¶n<br /> n¨m 1801-1815, ®Ó biÓu ®¹t häc thuyÕt<br /> vÒ c¸c nguyªn t¾c phæ biÕn vµ c¸c quy<br /> luËt ph¸t sinh cña t− t−ëng - mét bé<br /> m«n khoa häc míi, “khoa häc vÒ t−<br /> t−ëng” ®−îc «ng gäi lµ Ideology.<br /> NhiÖm vô c¬ b¶n cña “khoa häc vÒ<br /> t− t−ëng” lµ nghiªn cøu nguån gèc, ranh<br /> giíi vµ tÝnh tin cËy cña t− duy. De Tracy<br /> cho r»ng, chØ cÇn “hÖ t− t−ëng” th©m<br /> nhËp vµo bªn trong con ng−êi th× con<br /> ng−êi cã thÓ vøt bá ®−îc thµnh kiÕn vµ<br /> sai lÇm v« c¨n cø. Theo De Tracy, “hÖ t−<br /> t−ëng” kh«ng chØ lµ lý luËn gi¶i thÝch<br /> thuÇn tóy mµ cßn g¸nh v¸c sø mÖnh<br /> cøu v·n loµi ng−êi vµ phôc vô loµi<br /> ng−êi, lµm cho loµi ng−êi tho¸t khái<br /> thµnh kiÕn. Sö dông kh¸i niÖm “hÖ t−<br /> t−ëng” vµo thêi kú ®Çu cña thÕ kû XIX<br /> khi phong trµo Khai s¸ng ®ang cßn ¶nh<br /> h−ëng m¹nh mÏ, còng nh− nhiÒu nhµ t−<br /> t−ëng cïng thêi, De Tracy hoµn toµn tin<br /> t−ëng r»ng chÝnh phong trµo Khai s¸ng<br /> ®· gi¶i phãng con ng−êi, gi¶i phãng tÝnh<br /> c¸ch con ng−êi, nh©n quyÒn thay thÕ<br /> cho thÇn quyÒn, lý tÝnh khoa häc thay<br /> thÕ cho chñ nghÜa tÝn ng−ìng vµ lßng tin<br /> mï qu¸ng. Nhê ¶nh h−ëng cña phong<br /> trµo Khai s¸ng mµ con ng−êi lu«n<br /> h−íng ®Õn c¸c gi¸ trÞ tù do, b×nh ®¼ng,<br /> b¸c ¸i. Cã thÓ kh¼ng ®Þnh phong trµo<br /> Khai s¸ng ®· tÊn c«ng vµo c¬ së v÷ng<br /> ch¾c nhÊt cña ®ªm tr−êng Trung cæ.<br /> §©y lµ ®éng lùc quan träng thóc ®Èy sù<br /> ra ®êi kh¸i niÖm “hÖ t− t−ëng”.<br /> <br /> 27<br /> Lµ ng−êi theo chñ nghÜa duy c¶m,<br /> De Tracy lu«n ®Ò cËp ®Õn c¸c kh¸i niÖm:<br /> tri gi¸c, håi t−ëng, ph¸n ®o¸n, ý muèn.<br /> ¤ng cho r»ng, mäi ho¹t ®éng t− t−ëng<br /> cña chóng ta chØ lµ ho¹t ®éng cña hÖ<br /> thèng thÇn kinh vµ sù s¸ng t¹o cña c¶m<br /> gi¸c mµ th«i. C¬ së vµ ®iÓm xuÊt ph¸t<br /> trong quan niÖm cña De Tracy lµ tõ thÕ<br /> giíi bªn ngoµi mµ con ng−êi cã ®−îc<br /> kinh nghiÖm c¶m gi¸c. Nãi c¸ch kh¸c,<br /> con ng−êi th«ng qua c¬ quan c¶m gi¸c<br /> mµ cã ®−îc kinh nghiÖm c¶m gi¸c.<br /> Trong lý luËn vÒ “hÖ t− t−ëng” cña De<br /> Tracy kh«ng chØ bao hµm lý luËn nhËn<br /> thøc triÕt häc vµ khoa häc ng«n ng÷, mµ<br /> cßn cã mèi quan hÖ mËt thiÕt gi÷a con<br /> ng−êi víi hiÖn thùc. §©y chÝnh lµ ®iÒu<br /> mµ De Tracy muèn thiÕt lËp c¬ së lý<br /> luËn cho c¸c lÜnh vùc nh−: kinh tÕ,<br /> chÝnh trÞ, ®¹o ®øc, t«n gi¸o.<br /> Häc thuyÕt cña De Tracy ®· ®−îc<br /> nhµ chÝnh trÞ ng−êi Ph¸p Napoleon ñng<br /> hé. Trong thêi gian ®Çu n¾m quyÒn,<br /> Napoleon vµ c¸c nhµ t− t−ëng gi÷ mèi<br /> quan hÖ hßa thuËn. Trong khi Napoleon<br /> cã ý ®å x©y dùng t«n gi¸o, kh«i phôc l¹i<br /> chÕ ®é qu©n chñ th× c¸c nhµ t− t−ëng l¹i<br /> cã th¸i ®é phª ph¸n vµ phñ ®Þnh t«n<br /> gi¸o, th¸i ®é nµy kh«ng chØ ®e däa t«n<br /> gi¸o mµ cßn ®e däa quyÒn uy cña c¶<br /> nh÷ng ng−êi kh«ng theo t«n gi¸o. Quan<br /> niÖm cña De Tracy ®· gÆp ph¶i chØ trÝch<br /> cña Napoleon. ¤ng gäi De Tracy lµ nhµ<br /> t− t−ëng “tho¸t ly thùc tÕ”, “nhµ kh«ng<br /> t−ëng” víi quan niÖm h− cÊu. §Æc biÖt<br /> n¨m 1812, thÊt b¹i cña n−íc Ph¸p trong<br /> cuéc chiÕn tranh víi n−íc Nga ®· bÞ quy<br /> kÕt do sù mª hoÆc häc thuyÕt cña “c¸c<br /> nhµ t− t−ëng”. Napoleon c«ng khai chØ<br /> trÝch r»ng c¸c nhµ t− t−ëng kh«ng chØ<br /> sai lÇm trong nhËn thøc hiÖn thùc chÝnh<br /> trÞ vµ x· héi mµ cßn lµ nh÷ng “ng−êi<br /> ph¸ ho¹i” trËt tù nhµ n−íc, t«n gi¸o. Tõ<br /> ®ã, hµm nghÜa cña “hÖ t− t−ëng” ®· cã<br /> <br /> 28<br /> sù thay ®æi tõ nghÜa “lµnh m¹nh” sang<br /> “kh«ng lµnh m¹nh”. Sau nµy, thuËt ng÷<br /> “hÖ t− t−ëng” ®−îc sö dông kh¸ réng r·i<br /> ë c¸c n−íc nh−: Ph¸p, §øc, Anh,<br /> Italia… Tuy nhiªn vÉn tån t¹i song song<br /> hai nghÜa lµ “lµnh m¹nh” vµ “kh«ng<br /> lµnh m¹nh”, còng thÝch hîp víi hai<br /> nghÜa “nhµ t− t−ëng” vµ “nhµ kh«ng<br /> t−ëng”. ChÝnh sù chuyÓn biÕn tõ hµm<br /> nghÜa “lµnh m¹nh” sang “kh«ng lµnh<br /> m¹nh” ®· lµm cho kh¸i niÖm nµy vÒ sau<br /> ®−îc c¸c nhµ t− t−ëng vµ nhµ triÕt häc ë<br /> mçi quèc gia lý gi¶i theo nh÷ng c¸ch<br /> kh¸c nhau tïy thuéc vµo gãc ®é tiÕp cËn<br /> vµ ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch.<br /> “Trong c¸c t¸c phÈm cña K. Marx<br /> vµ F. Engels, kh¸i niÖm “hÖ t− t−ëng” cã<br /> ®Þa vÞ míi, trë thµnh ph−¬ng tiÖn phª<br /> ph¸n vµ lµ mét bé phËn cÊu thµnh quan<br /> träng trong hÖ thèng lý luËn míi” (John<br /> B. Thompson, 2012, tr.36). Hai t¸c<br /> phÈm HÖ t− t−ëng §øc vµ Lêi tùa gãp<br /> phÇn phª ph¸n khoa kinh tÕ chÝnh trÞ ®·<br /> thÓ hiÖn tËp trung nhÊt c¸ch lý gi¶i cña<br /> K. Marx vµ F. Engels vÒ “hÖ t− t−ëng”.<br /> Trong HÖ t− t−ëng §øc, K. Marx<br /> dïng ph−¬ng ph¸p luËn chiÕn víi môc<br /> ®Ých lµm s¸ng tá quan ®iÓm cña ph¸i<br /> Hegel trÎ, v× vËy “hÖ t− t−ëng” ®−îc<br /> dïng nh− tõ mang nghÜa phª ph¸n.<br /> Quan ®iÓm cña ph¸i Hegel trÎ cho r»ng:<br /> “Nh÷ng quan niÖm, ý niÖm, kh¸i niÖm,<br /> nãi chung nh÷ng s¶n phÈm cña ý thøc<br /> mµ hä g¸n cho lµ cã mét sù tån t¹i ®éc<br /> lËp, ®Òu lµ nh÷ng xiÒng xÝch thùc sù ®èi<br /> víi con ng−êi, gièng nh− ph¸i Hegel giµ<br /> tuyªn bè r»ng chóng lµ nh÷ng sîi d©y<br /> rµng buéc thùc sù ®èi víi x· héi loµi<br /> ng−êi” (C. M¸c vµ Ph. ¡ng-Ghen, Toµn<br /> tËp, TËp 3, 2004, tr.27). Ph¸i Hegel trÎ<br /> ®· dïng kh¸i niÖm ®Ó ph¶n ®èi kh¸i<br /> niÖm, dïng ng«n tõ ®Ó ph¶n ®èi ng«n<br /> tõ. KÕt qu¶ lµ hä ch¼ng lµm thay ®æi<br /> <br /> Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 2.2016<br /> <br /> ®−îc g× trong hiÖn thùc mµ chØ mang l¹i<br /> c¸ch gi¶i thÝch kh¸c vÒ hiÖn thùc. Nãi<br /> c¸ch kh¸c, sù ®Êu tranh cña hä kh«ng<br /> cã søc m¹nh c¶i t¹o hiÖn thùc. ë ®©y,<br /> kh¸i niÖm “hÖ t− t−ëng” ®· trë vÒ víi<br /> nghÜa mµ Napoleon dïng ®Ó chØ nh÷ng<br /> t− t−ëng xa rêi thùc tÕ, tho¸t ly khái<br /> hoµn c¶nh lÞch sö, chÝnh trÞ - x· héi.<br /> Trong HÖ t− t−ëng §øc, th«ng qua phª<br /> ph¸n triÕt häc §øc hiÖn ®¹i qua c¸c ®¹i<br /> diÖn tiªu biÓu (Feuerback, B. Bauer,<br /> Stirner), K. Marx kh«ng nh÷ng ®−a “hÖ<br /> t− t−ëng §øc” trë thµnh ®èi t−îng ph©n<br /> tÝch ®Æc biÖt mµ cßn ®−a “hÖ t− t−ëng<br /> th«ng th−êng” trë thµnh ®èi t−îng ph©n<br /> tÝch phæ biÕn. Vµ “hÖ t− t−ëng th«ng<br /> th−êng” ®−îc chóng ta th−êng gäi lµ “hÖ<br /> t− t−ëng”. Tuy nhiªn, K. Marx ch−a chØ<br /> râ cho chóng ta biÕt kh¸i niÖm “hÖ t−<br /> t−ëng” lµ g×. Khi ®Ò cËp ®Õn x· héi c«ng<br /> d©n, K. Marx cã nh¾c ®Õn “kiÕn tróc<br /> th−îng tÇng t− t−ëng” vµ khi phª ph¸n<br /> së h÷u t− nh©n vµ c¹nh tranh, «ng ®Ò<br /> cËp ®Õn kh¸i niÖm “tÊt c¶ kiÕn tróc<br /> th−îng tÇng t− t−ëng”. ë ®©y, “tÊt c¶<br /> kiÕn tróc th−îng tÇng t− t−ëng” chóng<br /> ta cã thÓ hiÓu lµ: “kiÕn tróc th−îng<br /> tÇng” tøc lµ toµn bé quan niÖm chÝnh<br /> trÞ, ph¸p quyÒn, triÕt häc, ®¹o ®øc, t«n<br /> gi¸o, nghÖ thuËt,v.v...…<br /> Trong Lêi tùa gãp phÇn phª ph¸n<br /> khoa kinh tÕ chÝnh trÞ, cã hai ®o¹n trÝch<br /> tiªu biÓu bµn vÒ “hÖ t− t−ëng”. Thø<br /> nhÊt: “Toµn bé nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt<br /> Êy hîp thµnh c¬ cÊu kinh tÕ cña x· héi,<br /> tøc lµ c¸i c¬ së hiÖn thùc trªn ®ã dùng<br /> lªn mét kiÕn tróc th−îng tÇng ph¸p lý<br /> vµ chÝnh trÞ vµ nh÷ng h×nh th¸i ý thøc<br /> x· héi nhÊt ®Þnh t−¬ng øng víi c¬ së<br /> hiÖn thùc ®ã” (C. M¸c vµ Ph. ¡ng-Ghen,<br /> Toµn tËp, TËp 13, 2004, tr.15); Thø hai:<br /> “C¬ së kinh tÕ thay ®æi th× toµn bé kiÕn<br /> tróc th−îng tÇng ®å sé còng bÞ ®¶o lén Ýt<br /> nhiÒu nhanh chãng. Khi xÐt nh÷ng cuéc<br /> <br /> HÖ t− t−ëng...<br /> <br /> ®¶o lén Êy, bao giê còng cÇn ph©n biÖt<br /> cuéc ®¶o lén vËt chÊt - mµ ng−êi ta cã<br /> thÓ x¸c nhËn víi mét sù chÝnh x¸c cña<br /> khoa häc tù nhiªn - trong nh÷ng ®iÒu<br /> kiÖn kinh tÕ cña s¶n xuÊt, víi nh÷ng<br /> h×nh th¸i ph¸p lý, chÝnh trÞ, t«n gi¸o,<br /> nghÖ thuËt hay triÕt häc, tãm l¹i, víi<br /> nh÷ng h×nh th¸i t− t−ëng trong ®ã con<br /> ng−êi ý thøc ®−îc cuéc xung ®ét Êy vµ<br /> ®Êu tranh ®Ó gi¶i quyÕt cuéc xung ®ét<br /> Êy” (C. M¸c vµ Ph. ¡ng-Ghen, Toµn tËp,<br /> TËp 13, 2004, tr.15). Trong hai ®o¹n<br /> trÝch trªn, K. Marx dïng “h×nh th¸i ý<br /> thøc” (h×nh th¸i biÓu hiÖn cña tinh thÇn<br /> hay ý thøc loµi ng−êi) vµ “h×nh th¸i t−<br /> t−ëng” (toµn bé h×nh th¸i ph¸p lý, chÝnh<br /> trÞ, t«n gi¸o, nghÖ thuËt hay triÕt häc...)<br /> ®Ó lý gi¶i trùc tiÕp vÒ “hÖ t− t−ëng”.<br /> Nh− vËy, “hÖ t− t−ëng” lµ mét kh¸i<br /> niÖm cã tÝnh tæng thÓ bao gåm c¸c h×nh<br /> th¸i t− t−ëng nh− t− t−ëng chÝnh trÞ, t−<br /> t−ëng ph¸p lý, t− t−ëng ®¹o ®øc, t−<br /> t−ëng triÕt häc, t− t−ëng nghÖ thuËt, t−<br /> t−ëng t«n gi¸o,v.v... ®−îc h×nh thµnh<br /> trªn c¬ së kinh tÕ-x· héi nhÊt ®Þnh vµ<br /> ph¶n ¸nh c¬ së kinh tÕ-x· héi ®ã.<br /> Tõ De Tracy, Napoleon ®Õn K.<br /> Marx, kh¸i niÖm “hÖ t− t−ëng” cã sù<br /> chuyÓn biÕn tõ hµm nghÜa “lµnh m¹nh”,<br /> “tÝch cùc” sang “kh«ng lµnh m¹nh”,<br /> “kh«ng tÝch cùc”. NÕu c¸c nhµ triÕt häc<br /> Marx ph−¬ng T©y b¸m vµo hµm nghÜa<br /> “kh«ng lµnh m¹nh” ®Ó lý gi¶i “hÖ t−<br /> t−ëng” th× ng−îc l¹i triÕt häc Marx ®Òu<br /> kh¸ch quan kh¼ng ®Þnh c¶ hai hµm<br /> nghÜa nµy.<br /> 2. Néi hµm c¬ b¶n cña kh¸i niÖm “hÖ t− t−ëng”<br /> cña K. Marx<br /> <br /> Lµ kh¸i niÖm cã tÝnh tæng thÓ ph¶n<br /> ¸nh x· héi cã giai cÊp, “hÖ t− t−ëng”<br /> ®−îc ®ång nhÊt víi kiÕn tróc th−îng<br /> tÇng t− t−ëng vµ trë thµnh vò khÝ lý<br /> luËn quan träng cña giai cÊp thèng trÞ,<br /> <br /> 29<br /> b¶o vÖ lîi Ých kinh tÕ giai cÊp vµ quyÒn<br /> lùc ®Þa vÞ thèng trÞ. C¸c kÕt qu¶ nghiªn<br /> cøu vÒ “hÖ t− t−ëng” ®Òu thèng nhÊt cho<br /> r»ng, “hÖ t− t−ëng” cã tÝnh ¶o t−ëng,<br /> tÝnh giai cÊp vµ ®Æc biÖt lµ kh«ng cã<br /> tÝnh ®éc lËp tuyÖt ®èi. D−íi ®©y xin<br /> ph©n tÝch mét sè ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña<br /> “hÖ t− t−ëng”.<br /> Thø nhÊt, sù thèng nhÊt gi÷a tÝnh<br /> ¶o t−ëng vµ tÝnh ch©n thùc cña “hÖ t−<br /> t−ëng”<br /> §Æc tr−ng tæn h¹i nhÊt cña “hÖ t−<br /> t−ëng” lµ tÝnh ¶o t−ëng. Trong Lêi tùa<br /> t¸c phÈm HÖ t− t−ëng §øc, K. Marx ®·<br /> ®Ò cËp ®Õn tÝnh ¶o t−ëng cña “hÖ t−<br /> t−ëng”, nh÷ng ¶o t−ëng nµy ®· giµy vß<br /> con ng−êi, thèng trÞ con ng−êi: “Cho ®Õn<br /> nay, con ng−êi lu«n lu«n t¹o ra cho<br /> m×nh nh÷ng quan niÖm sai lÇm vÒ b¶n<br /> th©n, vÒ m×nh hiÖn ®ang lµ nh− thÕ<br /> hoÆc sau nµy sÏ lµ nh− thÕ nµo. Hä ®·<br /> x©y dùng nh÷ng quan hÖ cña hä c¨n cø<br /> vµo nh÷ng quan niÖm cña hä vÒ thÇn,<br /> vÒ kiÓu mÉu cña con ng−êi,v.v... Nh÷ng<br /> s¶n phÈm cña bé ãc cña hä ®· trë thµnh<br /> kÎ thèng trÞ hä. Lµ nh÷ng ng−êi s¸ng<br /> t¹o, hä l¹i ph¶i cói m×nh tr−íc nh÷ng<br /> c¸i hä s¸ng t¹o ra” (C. M¸c vµ Ph. ¡ngGhen, Toµn tËp, TËp 3, 2004, tr.19). T¹i<br /> sao “hÖ t− t−ëng” l¹i cã ®Æc tr−ng nµy?<br /> §i s©u ph©n tÝch lîi Ých, ý chÝ, mong<br /> muèn cña giai cÊp thèng trÞ, chóng ta<br /> míi cã thÓ kÕt luËn r»ng “hÖ t− t−ëng”<br /> ®ã cã tÝnh ¶o t−ëng hay kh«ng. Trong<br /> Tuyªn ng«n cña §¶ng Céng s¶n, K.<br /> Marx nhÊn m¹nh: “luËt ph¸p, ®¹o ®øc,<br /> t«n gi¸o ®Òu bÞ ng−êi v« s¶n coi lµ<br /> nh÷ng thµnh kiÕn t− s¶n che giÊu<br /> nh÷ng lîi Ých t− s¶n” (C. M¸c vµ Ph.<br /> ¡ng-Ghen, Toµn tËp, TËp 4, 2004, tr.611).<br /> Lý do gi¶i thÝch t¹i sao luËt ph¸p, ®¹o<br /> ®øc, t«n gi¸o lµ nh÷ng thµnh kiÕn cña<br /> giai cÊp t− s¶n thèng trÞ lµ v× nh÷ng<br /> <br /> 30<br /> thµnh kiÕn nµy ph¶n ¸nh mèi quan hÖ<br /> x· héi, tuy nhiªn ®ã lµ ph¶n ¸nh bÞ ®¶o<br /> ng−îc: “ý thøc [das Bewuβtsein] kh«ng<br /> bao giê cã thÓ lµ c¸i g× kh¸c h¬n lµ sù<br /> tån t¹i ®−îc ý thøc [das bewuβt Sein],<br /> vµ tån t¹i cña con ng−êi lµ qu¸ tr×nh ®êi<br /> sèng hiÖn thùc cña con ng−êi. NÕu nh−<br /> trong toµn bé hÖ t− t−ëng, con ng−êi vµ<br /> nh÷ng quan hÖ cña hä bÞ ®¶o ng−îc nh−<br /> trong mét camera obscura(*) th× hiÖn<br /> t−îng ®ã còng sinh ra tõ qu¸ tr×nh ®êi<br /> sèng lÞch sö cña con ng−êi, hoµn toµn<br /> ®óng y nh− h×nh ¶nh ®¶o ng−îc cña<br /> nh÷ng vËt trªn vâng m¹c lµ sinh ra tõ<br /> qu¸ tr×nh ®êi sèng thÓ chÊt trùc tiÕp cña<br /> con ng−êi” (C. M¸c vµ Ph. ¡ng-Ghen,<br /> Toµn tËp, TËp 3, 2004, tr.37). Nh− vËy,<br /> cã hai nguyªn nh©n chÝnh lµm cho “hÖ<br /> t− t−ëng” thèng trÞ cã tÝnh ¶o t−ëng.<br /> Thø nhÊt lµ ph¶n ¸nh bÞ ®¶o ng−îc vµ<br /> thø hai lµ hîp lý hãa lîi Ých cña giai cÊp<br /> thèng trÞ. Hai nguyªn nh©n nµy song<br /> song cïng tån t¹i lµm cho tÝnh ¶o t−ëng<br /> trë thµnh ®Æc tr−ng kh«ng thÓ thiÕu cña<br /> “hÖ t− t−ëng” thèng trÞ.<br /> Sù kh¸c biÖt lín cña “hÖ t− t−ëng”<br /> m¸c xÝt víi c¸c “hÖ t− t−ëng” kh¸c lµ ë<br /> chç, tÝnh ¶o t−ëng trong “hÖ t− t−ëng”<br /> m¸c xÝt kh«ng m©u thuÉn víi tÝnh ch©n<br /> thùc. TÝnh ch©n thùc cña “hÖ t− t−ëng”<br /> ®−îc thÓ hiÖn ngay trong tiÒn ®Ò xuÊt<br /> ph¸t. Kh«ng xuÊt ph¸t tõ t«n gi¸o,<br /> trong HÖ t− t−ëng §øc, K. Marx kh¼ng<br /> ®Þnh: “Nh÷ng tiÒn ®Ò xuÊt ph¸t cña<br /> chóng t«i kh«ng ph¶i lµ nh÷ng tiÒn ®Ò<br /> tïy tiÖn, kh«ng ph¶i lµ gi¸o ®iÒu, ®ã lµ<br /> nh÷ng tiÒn ®Ò hiÖn thùc mµ ng−êi ta chØ<br /> cã thÓ bá qua trong trÝ t−ëng t−îng th«i.<br /> §ã lµ nh÷ng c¸ nh©n hiÖn thùc, lµ ho¹t<br /> ®éng cña hä vµ nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh<br /> ho¹t vËt chÊt cña hä, nh÷ng ®iÒu kiÖn<br /> mµ hä thÊy cã s½n còng nh− nh÷ng ®iÒu<br /> (*)<br /> <br /> Buång tèi cña m¸y ¶nh.<br /> <br /> Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 2.2016<br /> <br /> kiÖn do ho¹t ®éng cña chÝnh hä t¹o ra.<br /> Nh− vËy, nh÷ng tiÒn ®Ò Êy lµ cã thÓ<br /> kiÓm nghiÖm ®−îc b»ng con ®−êng kinh<br /> nghiÖm thuÇn tóy” (C. M¸c vµ Ph. ¡ngGhen, Toµn tËp, TËp 3, 2004, tr.28-29).<br /> XuÊt ph¸t tõ con ng−êi hiÖn thùc lu«n<br /> ho¹t ®éng s¶n xuÊt theo mét ph−¬ng<br /> thøc nhÊt ®Þnh vµ n»m trong nh÷ng<br /> quan hÖ x· héi, chÝnh trÞ nhÊt ®Þnh nªn<br /> “hÖ t− t−ëng” ®óng nh− nã biÓu hiÖn<br /> trong ng«n ng÷ cña chÝnh trÞ, cña luËt<br /> ph¸p, cña t«n gi¸o, cña siªu h×nh<br /> häc,v.v... ph¶n ¸nh nh÷ng quan hÖ hiÖn<br /> thùc ®ã. TÝnh ch©n thùc cña “hÖ t−<br /> t−ëng” ®−îc kiÓm nghiÖm b»ng kinh<br /> nghiÖm thuÇn tóy.<br /> Trong “hÖ t− t−ëng”, tÝnh ¶o t−ëng<br /> vµ tÝnh ch©n thùc g¾n bã chÆt chÏ víi<br /> nhau. NÕu nh− tÝnh ¶o t−ëng ®−îc giai<br /> cÊp thèng trÞ sö dông ®Ó che giÊu ®i lîi<br /> Ých, ý muèn th× ng−îc l¹i tÝnh ch©n thùc<br /> lµm cho “hÖ t− t−ëng” trë thµnh hÖ<br /> thèng lý luËn ®¸ng tin cËy. Víi sù ra ®êi<br /> cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ<br /> chñ nghÜa duy vËt lÞch sö, chñ nghÜa<br /> Marx - Lenin xøng ®¸ng lµ “hÖ t−<br /> t−ëng” khoa häc, lµ vò khÝ lý luËn cho<br /> loµi ng−êi nhËn thøc vµ c¶i t¹o thÕ giíi.<br /> Thø hai, “hÖ t− t−ëng” víi sù thèng<br /> nhÊt gi÷a lîi Ých riªng vµ lîi Ých chung<br /> Do cã sù ph©n c«ng lao ®éng x· héi<br /> mµ x· héi ph©n chia thµnh c¸c ngµnh<br /> nghÒ kh¸c nhau. Cã ng−êi ho¹t ®éng<br /> trong lÜnh vùc tinh thÇn, cã ng−êi ho¹t<br /> ®éng trong lÜnh vùc vËt chÊt. S¶n phÈm<br /> lao ®éng ®−îc ph©n chia kh«ng ®ång<br /> ®Òu c¶ vÒ mÆt sè l−îng vµ chÊt l−îng sÏ<br /> tÊt yÕu xuÊt hiÖn nh÷ng m©u thuÉn lîi<br /> Ých: lîi Ých cña c¸ nh©n riªng biÖt hay lîi<br /> Ých cña gia ®×nh riªng biÖt víi lîi Ých cña<br /> tËp thÓ. Lîi Ých cña tËp thÓ tån t¹i víi t−<br /> c¸ch lµ “lîi Ých chung”. V× “hÖ t− t−ëng”<br /> cã tÝnh ¶o t−ëng nªn lîi Ých chung ®·<br /> <br />