Hiện trạng và xu hướng quá độ tử vong ở Việt Nam - Nguyễn Đức Vinh

48 X· héi häc thùc nghiÖm X· héi häc sè 3 (95), 2006<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> HiÖn tr¹ng vµ xu h−íng qu¸ ®é tö vong ë ViÖt Nam<br /> <br /> NguyÔn §øc Vinh<br /> <br /> <br /> Sèng l©u vµ kháe m¹nh ngµy cµng ®−îc c«ng nhËn lµ mét trong nh÷ng chØ b¸o<br /> quan träng nhÊt cña ph¸t triÓn x· héi còng nh− ph¸t triÓn con ng−êi (United<br /> Nations, 1986:1). ¦íc väng sèng l©u lu«n tån t¹i cïng víi lÞch sö nh©n lo¹i, mÆc dï<br /> nh÷ng thµnh tùu to lín trong viÖc gi¶m møc chÕt vµ t¨ng tuæi thä chØ diÔn ra chñ<br /> yÕu trong kho¶ng n¨m thËp kû qua ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn vµ h¬n mét thÕ kû qua<br /> trªn thÕ giíi nãi chung. §iÒu ®ã cã sù liªn quan trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp ®Õn cuéc c¸ch<br /> m¹ng khoa häc c«ng nghÖ cïng víi nh÷ng tiÕn bé x· héi kh¸c cña nh©n lo¹i.<br /> LÞch sö gi¶m møc chÕt trªn thÕ giíi cho thÊy, qu¸ tr×nh nµy th−êng tu©n theo<br /> quy luËt c¬ b¶n chung, song còng cã nh÷ng ®Æc thï ph¶n ¸nh ®Æc ®iÓm kinh tÕ,<br /> chÝnh trÞ, v¨n hãa vµ x· héi cña tõng nhãm d©n c− cô thÓ. Nh÷ng quèc gia víi møc<br /> ph¸t triÓn kinh tÕ vµ khoa häc kü thuËt cao cã ®iÒu kiÖn rÊt thuËn lîi ®Ó n©ng cao<br /> tuæi thä ng−êi d©n. Nh−ng sù phæ biÕn toµn cÇu cña y häc hiÖn ®¹i ®· t¹o ®iÒu kiÖn<br /> cho nh÷ng n−íc ®ang ph¸t triÓn nh− ViÖt Nam còng cã c¬ héi ®Èy nhanh qu¸ tr×nh<br /> gi¶m møc chÕt b»ng nh÷ng chÝnh s¸ch can thiÖp kÞp thêi vµ thÝch hîp. Do ®ã, viÖc<br /> hiÓu biÕt ®Çy ®ñ vÒ hiÖn tr¹ng tö vong lµ rÊt cÇn thiÕt trong viÖc ho¹ch ®Þnh chÝnh<br /> s¸ch liªn quan ®Õn chÊt l−îng d©n sè vµ søc kháe ë n−íc ta hiÖn nay. Bµi viÕt nµy më<br /> ®Çu b»ng viÖc giíi thiÖu s¬ l−îc vÒ lý thuyÕt qu¸ ®é tö vong vµ mét sè kh¸i niÖm cã<br /> liªn quan. Trªn c¬ së ®ã, hiÖn tr¹ng vµ triÓn väng gi¶m tö vong ë ViÖt Nam sÏ ®−îc<br /> ph©n tÝch vµ tæng hîp qua c¸c sè liÖu ®iÒu tra d©n sè vµ kh¶o s¸t quèc gia gÇn ®©y.<br /> 1. Lý thuyÕt qu¸ ®é tö vong vµ mét sè kh¸i niÖm liªn quan<br /> Qu¸ ®é tö vong lµ mét trong hai cÊu thµnh c¬ b¶n cña qu¸ ®é d©n sè, trong<br /> ®ã, d©n sè chuyÓn tõ x· héi truyÒn thèng víi møc sinh vµ møc chÕt cao sang x· héi<br /> hiÖn ®¹i víi møc sinh vµ møc chÕt thÊp (xem Caldwell, 1976; Kirk, 1996). Nh− vËy,<br /> thuËt ng÷ “qu¸ ®é tö vong” hµm ý sù gi¶m møc chÕt hay t¨ng tuæi thä trung b×nh<br /> trong qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa ë mét quèc gia.<br /> Vµo thêi kú s¬ khai cña lý thuyÕt qu¸ ®é d©n sè, tøc lµ kho¶ng gi÷a thÕ kû hai<br /> m−¬i, ®· cã kh«ng Ýt nhËn ®Þnh cho r»ng hiÖn ®¹i hãa lµ ®iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ cña<br /> gi¶m møc chÕt, vµ gi¶m møc chÕt sÏ lµ ®éng lùc c¬ b¶n dÉn ®Õn suy gi¶m møc sinh<br /> (Santow, 1997:2). Tuy nhiªn, nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu sau ®ã ®· chØ ra r»ng c¬ chÕ<br /> qu¸ ®é d©n sè phøc t¹p h¬n nhiÒu vµ trªn thùc tÕ, kh«ng cã hai quèc gia nµo cã qu¸<br /> ®é d©n sè gièng hÖt nhau. Cã nhiÒu b»ng chøng ë c¸c quèc gia kh¸c nhau cho thÊy<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn<br />  NguyÔn §øc Vinh 49<br /> <br /> møc sinh cã thÓ gi¶m tr−íc møc chÕt, hoÆc møc sinh cao vÉn ®−îc duy tr× ngay c¶ khi<br /> møc chÕt ®· gi¶m, hay qu¸ ®é d©n sè cã thÓ diÔn ra víi møc ®é hiÖn ®¹i hãa t−¬ng<br /> ®èi thÊp. Nh×n chung, m« h×nh gi¶m møc tö vong ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn lµ t−¬ng<br /> ®èi ®a d¹ng.<br /> Theo Kirk (1996:367), qu¸ tr×nh qu¸ ®é tö vong trong thÕ giíi hiÖn ®¹i cã thÓ<br /> chia thµnh ba thêi kú. Thêi kú thø nhÊt diÔn ra t−¬ng ®èi chËm ë c¸c n−íc T©y ¢u<br /> vµo thÕ kû 19, khi mµ mét sè yÕu tè hiÖn ®¹i hãa, ch¼ng h¹n nh− sù ph¸t triÓn kinh<br /> tÕ, c¬ së h¹ tÇng, c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn vÖ sinh vµ dinh d−ìng…, ®· lµ nh÷ng ®éng lùc<br /> chÝnh quyÕt ®Þnh gi¶m møc tö vong. ë thêi kú thø hai, tõ cuèi thÕ kû 19 cho ®Õn<br /> tr−íc chiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø hai, møc chÕt gi¶m chñ yÕu lµ do cuéc c¸ch m¹ng<br /> trong y häc, c¸c thµnh tùu cña y tÕ c«ng céng vµ nç lùc tuyªn truyÒn gi¸o dôc søc<br /> kháe. Thêi kú thø ba b¾t ®Çu tõ cuéc chiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø hai cho ®Õn ngµy<br /> nay víi b−íc ®ét ph¸ b»ng sù phæ biÕn réng r·i cña thuèc kh¸ng sinh vµ tiªm chñng.<br /> Trong thêi kú nµy, møc chÕt ®· suy gi¶m rÊt ®¸ng kÓ, kh«ng chØ ë c¸c n−íc c«ng<br /> nghiÖp ph¸t triÓn mµ ë hÇu hÕt c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn.<br /> Nãi ®Õn qu¸ ®é tö vong, cã lÏ kh«ng thÓ kh«ng nh¾c tíi “qu¸ ®é dÞch bÖnh<br /> häc” (epidemiologic transition) - mét kh¸i niÖm cña Omran (1971) m« t¶ m« h×nh<br /> biÕn ®æi chung cña nguyªn nh©n chÕt qua ba giai ®o¹n cña qu¸ ®é tö vong. Trong<br /> giai ®o¹n ®Çu tiªn, nguyªn nh©n chÕt chñ yÕu lµ bÖnh truyÒn nhiÔm víi møc chÕt cao<br /> t−¬ng øng víi tuæi thä trung b×nh chØ kho¶ng 30 n¨m. §Æc tr−ng c¬ b¶n cña giai<br /> ®o¹n thø hai lµ sù gi¶m møc chÕt t−¬ng ®èi nhanh vµ liªn tôc do viÖc gi¶m tû lÖ chÕt<br /> do c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm. Sau thêi kú nµy, tuæi thä trung b×nh ®¹t ®Õn trªn 50 n¨m.<br /> ë giai ®o¹n thø ba, khi bÖnh kh«ng truyÒn nhiÔm trë thµnh nguyªn nh©n tö vong<br /> chÝnh, møc chÕt th−êng suy gi¶m chËm hoÆc ë møc æn ®Þnh.<br /> Omran còng ®−a ra bèn m« h×nh cña qu¸ ®é dÞch bÖnh häc mµ trong ®ã, møc<br /> chÕt chuyÓn tõ cao sang thÊp víi nh÷ng kh¸c biÖt vÒ thêi ®iÓm khëi ®Çu, ®iÒu kiÖn<br /> vµ tèc ®é. Cô thÓ bao gåm m« h×nh kinh ®iÓn diÔn ra cïng víi qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp<br /> hãa ë phÇn lín c¸c n−íc ph−¬ng T©y, m« h×nh gia tèc víi tr−êng hîp ®iÓn h×nh nhÊt<br /> lµ NhËt B¶n, m« h×nh chËm trÔ t¹i phÇn lín c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, vµ ph−¬ng ¸n<br /> qu¸ ®é cña m« h×nh chËm trÔ ë §µi Loan, Hµn Quèc, Singapore, Sri Lance, Jamaica<br /> vµ mét sè quèc gia kh¸c (Omran, 1971).<br /> Lý thuyÕt qu¸ ®é dÞch bÖnh häc cña Omran ®· ®−îc chÝnh t¸c gi¶ vµ mét sè<br /> nhµ nghiªn cøu kh¸c cøu tiÕp tôc bæ sung vµ ph¸t triÓn. Ch¼ng h¹n, Olshansky and<br /> Ault (1986) c¨n cø vµo t×nh tr¹ng tö vong ë Mü ®· x¸c ®Þnh giai ®o¹n thø t− cña qu¸<br /> ®é dÞch bÖnh häc mµ trong ®ã, møc chÕt tiÕp tôc gi¶m m¹nh vµ tuæi thä trung b×nh<br /> ®¹t trªn 80 n¨m, nh−ng cÊu thµnh cña nguyªn nh©n tö vong l¹i t−¬ng ®èi æn ®Þnh.<br /> C¸c nhµ nghiªn cøu cßn ®Ò cËp ®Õn kh¸i niÖm “qu¸ ®é ng−îc”, víi viÖc mét vµi tû<br /> suÊt chÕt theo nguyªn nh©n kh«ng gi¶m mµ l¹i gia t¨ng do mét sè ®iÒu kiÖn chÝnh<br /> trÞ, x· héi, m«i tr−êng hay y tÕ bÊt lîi trong mét sè khu vùc ®Æc thï. VÝ dô nh− viÖc<br /> t¨ng tû suÊt chÕt do tù s¸t vµ tai n¹n chÊn th−¬ng ë kh«ng Ýt quèc gia ë §«ng ¢u vµo<br /> nh÷ng n¨m 1990, vµ tr−êng hîp ®iÓn h×nh nhÊt cña qu¸ ®é ng−îc lµ t¸c ®éng cña ®¹i<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn<br /> 50 HiÖn tr¹ng vµ xu h−íng qu¸ ®é tö vong ë ViÖt Nam<br /> <br /> dÞch AIDS ®Õn møc chÕt ë ch©u Phi (Gaylin & Kates, 1997).<br /> Nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu thùc nghiÖm nãi chung ®· ñng hé ý t−ëng ®a m«<br /> h×nh trong lý thuyÕt cña Omran, nh−ng ®ång thêi vÉn “th¸ch thøc sù nh×n nhËn qu¸<br /> ®é dÞch bÖnh häc nh− lµ mét lý thuyÕt tæng qu¸t cho sù biÕn ®æi ®¬n chiÒu cña møc<br /> tö vong” (Salomon & Murray, 2002:205). V× vËy, trªn c¬ së lý thuyÕt qu¸ ®é dÞch<br /> bÖnh häc, ®· cã kh«ng Ýt nç lùc trong viÖc x©y dùng mét m« h×nh tæng qu¸t d−íi d¹ng<br /> c«ng thøc liªn hÖ gi÷a møc tö vong víi cÊu thµnh nguyªn nh©n chÕt vµ mét sè chØ<br /> b¸o nh©n khÈu vµ kinh tÕ c¬ b¶n kh¸c (Preston & Nelson, 1974; Preston, 1976; Gage,<br /> 1994; Salomon & Murray, 2002).<br /> Mét kh¸i niÖm kh¸c liªn quan mËt thiÕt ®Õn qu¸ ®é tö vong lµ “qu¸ ®é søc<br /> kháe” mµ trong ®ã, kh«ng chØ sù thay ®æi møc chÕt hay bÖnh tËt mµ c¶ nh÷ng ®iÒu<br /> kiÖn søc kháe vµ an sinh cña con ng−êi còng ®−îc xem xÐt mét c¸ch tæng thÓ. Nãi<br /> c¸ch kh¸c, thuËt ng÷ “qu¸ ®é søc kháe” bao hµm c¶ qu¸ ®é tö vong, qu¸ ®é dÞch bÖnh<br /> häc vµ nh÷ng biÕn ®æi x· héi liªn quan, cô thÓ lµ nh÷ng yÕu tè v¨n hãa, x· héi vµ<br /> hµnh vi quyÕt ®Þnh møc tö vong còng nh− viÖc c¶i thiÖn søc kháe trong suèt qua<br /> tr×nh ®ã (Caldwell, 1990:xi). Tõ khÝa c¹nh nghiªn cøu møc chÕt, cã thÓ thÊy lµ mét sè<br /> khung ph©n tÝch c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh tö vong (Mosley & Chen, 1984; Schultz, 1984)<br /> còng ®i theo h−íng tiÕp cËn nµy. Tuy nhiªn, kh¸i niÖm qu¸ ®é søc kháe bao hµm mét<br /> lÜnh vùc réng lín h¬n, cô thÓ lµ nh÷ng ®éng th¸i cña biÕn ®æi søc kháe chø kh«ng chØ<br /> t×nh tr¹ng søc kháe t¹i thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh nµo ®ã. ChÝnh v× kh¸i niÖm qu¸ ®é søc<br /> kháe rÊt réng nªn trong thùc tÕ, c¸c nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò nµy th−êng chØ ph©n tÝch<br /> nh÷ng tr−êng hîp cô thÓ chø ch−a ®−a ra mét khu«n mÉu hay m« h×nh chung nµo.<br /> Nh÷ng kh¸i niÖm kÓ trªn cã thÓ lµm nÒn t¶ng c¬ b¶n trong ph©n tÝch vÒ biÕn<br /> ®æi tö vong còng nh− søc kháe nãi chung. Cã thÓ kÓ ra mét sè gîi ý sau. Thø nhÊt,<br /> nh÷ng nghiªn cøu vÒ xu h−íng vµ møc ®é tö vong cña mét d©n sè kh«ng chØ cÇn<br /> thiÕt trong viÖc t×m hiÓu t×nh tr¹ng søc kháe mµ cßn rÊt quan träng ®Ó x¸c ®Þnh, mÆc<br /> dï kh«ng ph¶i lu«n lu«n lµ trùc tiÕp, ®éng th¸i d©n sè vµ triÓn väng biÕn ®æi møc<br /> sinh, møc chÕt. Thø hai, qu¸ tr×nh qu¸ ®é tö vong cã thÓ ®−îc ®¸nh gi¸ qua ph©n<br /> tÝch hiÖn tr¹ng vµ biÕn ®æi cña ph©n bè nguyªn nh©n chÕt. Qua ®ã, cã thÓ ph¸t hiÖn<br /> ra nh÷ng ®Æc tr−ng vµ nh÷ng ®iÓm bÊt th−êng lµm môc tiªu träng ®iÓm cho c¸c<br /> ch−¬ng tr×nh d©n sè vµ søc kháe. Thø ba, do møc chÕt kh«ng chØ ®−îc quyÕt ®Þnh bëi<br /> ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn kinh tÕ vµ khoa häc kü thuËt mµ cßn liªn quan ®Õn nh÷ng yÕu tè<br /> v¨n hãa x· héi kh¸c, nghiªn cøu vÒ tö vong theo h−íng tiÕp cËn qu¸ ®é søc kháe cã<br /> thÓ gãp phÇn x©y dùng nh÷ng chÝnh s¸ch can thiÖp thÝch hîp vµ hiÖu qu¶ nhÊt ®Ó<br /> n©ng cao tuæi thä ng−êi d©n trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ h¹n hÑp. Cuèi cïng, do tÝnh rÊt<br /> ®a d¹ng cña qu¸ ®é tö vong, cã lÏ ch−a cã lý thuyÕt nµo ph¶n ¸nh qu¸ tr×nh nµy mét<br /> c¸ch hoµn h¶o. V× vËy, nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu thùc nghiÖm cã thÓ bæ xung kiÕn<br /> thøc cho viÖc tiÕp tôc hoµn thiÖn nh÷ng lý thuyÕt kÓ trªn.<br /> 2. T×nh tr¹ng gi¶m møc chÕt ë ViÖt Nam trong mÊy thËp kû qua<br /> C¸c kÕt qu¶ −íc l−îng vÒ t×nh h×nh tö vong tõ c¸c nguån sè liÖu kh¸c nhau<br /> ®Òu cho thÊy, ViÖt Nam ®· ®¹t ®−îc nh÷ng thµnh tùu quan träng trong viÖc kiÓm<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn<br />  NguyÔn §øc Vinh 51<br /> <br /> so¸t vµ c¶i thiÖn tö vong. Chóng ta cã thÓ thÊy râ ®iÒu nµy qua hai chØ b¸o th«ng<br /> dông nhÊt cña møc chÕt lµ tØ suÊt tö vong trÎ s¬ sinh (IMR) vµ tuæi thä trung b×nh<br /> cña d©n sè.<br /> BiÓu ®å 1: C¸c −íc l−îng chÝnh vÒ tû suÊt tö vong trÎ s¬ sinh ë ViÖt Nam tõ 1975 ®Õn nay<br /> <br /> 100<br /> United Nations Tổng điều tra DS<br /> 90 1988 DHS 1994 ICDS<br /> 1997 DHS 2002 DHS<br /> 80<br /> Điều tra Biến động DS<br /> 70<br /> IMR (‰)<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 60<br /> <br /> 50<br /> <br /> 40<br /> <br /> 30<br /> <br /> 20<br /> <br /> 10<br /> 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005<br /> <br /> Nguån: UN, 2005; §iÒu tra d©n sè, 1991 vµ 2000; UBDS, 1990, 1999 vµ 2003; Tæng côc Thèng kª, 1991,<br /> 1995, 2004 vµ 2005.<br /> Ghi chó: nh÷ng −íc l−îng cho mét giai ®o¹n ®−îc tr×nh bµy t¹i thêi ®iÓm gi÷a cña giai ®o¹n ®ã.<br /> <br /> BiÓu ®å 1 tr×nh bµy mét sè −íc l−îng tû suÊt tö vong trÎ s¬ sinh ë n−íc ta cña<br /> Liªn hiÖp quèc vµ nh÷ng cuéc tæng ®iÒu tra d©n sè còng nh− ®iÒu tra nh©n khÈu häc<br /> quèc gia chñ yÕu tõ n¨m 1975 ®Õn nay. Nh÷ng −íc l−îng nµy mÆc dï kh«ng khíp<br /> nhau l¾m, song ®Òu cho thÊy xu h−íng chung lµ IMR ë n−íc ta ®· gi¶m rÊt ®¸ng kÓ<br /> trong mÊy thËp kû qua.<br /> Liªn hiÖp quèc còng −íc l−îng tuæi thä trung b×nh cña d©n sè ViÖn Nam ®·<br /> t¨ng tõ 55,8 n¨m 1975-1980 ®Õn 70,7 n¨m 2000-2005 (United Nation, 2005). Hai<br /> cuéc tæng ®iÒu tra d©n sè gÇn ®©y nhÊt ®−a ra −íc l−îng lµ tuæi thä trung b×nh ®·<br /> t¨ng tõ 63,0 n¨m cho nam vµ 67,5 n¨m cho n÷ vµo n¨m 1988-1989 lªn 66,5 n¨m cho<br /> nam vµ 70,1 n¨m cho n÷ vµo n¨m 1998-1999 (Tæng côc Thèng kª, 1991 vµ §iÒu tra<br /> d©n sè, 2000). Sè liÖu tæng ®iÒu tra d©n sè n¨m 1979 vµ 1989 còng ®· ®−îc Merli<br /> (1998) sö dông ®Ó −íc l−îng tuæi thä trung b×nh ë n−íc ta trong thËp kû nµy cho hai<br /> giíi lµ 61,4 vµ 63,2 n¨m. GÇn ®©y, mét b¸o c¸o cña Lopez vµ céng sù (2001) viÕt cho<br /> Tæ chøc Y tÕ thÕ giíi ®· −íc l−îng b¶ng sèng cho 191 n−íc ®ang ph¸t triÓn, trong ®ã<br /> cã ViÖt Nam. Tuæi thä trung b×nh cña d©n sè ViÖt Nam n¨m 2000 theo b¸o c¸o nµy lµ<br /> 68,6 n¨m cho nam vµ 70,1 n¨m cho n÷. Nh÷ng kÕt qu¶ trªn cho thÊy, møc chÕt ë<br /> n−íc ta ®· gi¶m xuèng møc t−¬ng ®èi thÊp, thËm chÝ thÊp h¬n ®¸ng kÓ so víi nhiÒu<br /> quèc gia ®ang ph¸t triÓn kh¸c cã møc thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi t−¬ng ®−¬ng<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn<br /> 52 HiÖn tr¹ng vµ xu h−íng qu¸ ®é tö vong ë ViÖt Nam<br /> <br /> hoÆc cao h¬n ViÖt Nam.<br /> Tuy nhiªn, c¸c −íc l−îng vÒ IMR vµ tuæi thä trung b×nh kÓ trªn th−êng dùa<br /> trªn nh÷ng ph−¬ng ph¸p vµ gi¶ thiÕt kh¸c nhau nªn kh«ng nhÊt qu¸n vµ kh«ng cho<br /> phÐp ph©n tÝch biÕn ®æi møc tö vong trong kho¶ng thêi gian t−¬ng ®èi ng¾n. §Ó kh¾c<br /> phôc h¹n chÕ nµy, B¶ng 1 tr×nh bµy mét sè −íc l−îng còng tõ nh÷ng nguån sè liÖu<br /> trªn, nh−ng sö dông cïng quy tr×nh tÝnh to¸n cho tÊt c¶ c¸c giai ®o¹n vµ kÕt hîp víi<br /> kü thuËt lµm tr¬n1.<br /> B¶ng 1: Tû suÊt chÕt trÎ s¬ sinh vµ tuæi thä trung b×nh, mét sè giai ®o¹n tõ 1988 ®Õn 2003<br /> <br /> 1988-1989 1993-1994 1998-1999 2000-2001 2002-2003<br /> <br /> Nam<br /> IMR 45,1 37,2 24,5 19,1 18,2<br /> Tuæi thä trung b×nh 62,9 65,4 67,9 69,2 69,3<br /> N÷<br /> IMR 35,9 28,4 24,2 21,6 21,2<br /> Tuæi thä trung b×nh 68,6 70,9 71,7 71,9 72,7<br /> Nguån sè liÖu: Tæng ®iÒu tra d©n sè 1989 vµ 1999; §iÒu tra biÕn ®éng d©n sè 2000, 2001, 2002 vµ 2003.<br /> <br /> Mét lÇn n÷a, kÕt qu¶ −íc l−îng trªn tiÕp tôc kh¼ng ®Þnh tèc ®é suy gi¶m møc<br /> tö vong t−¬ng ®èi nhanh ë n−íc ta trong mÊy thËp kû qua. Tuæi thä b×nh qu©n n¨m<br /> 2002-2003 lµ 69,3 cho nam vµ 72,7 cho n÷. Dùa trªn kinh nghiÖm c¸c n−íc ®i tr−íc<br /> th× cã thÓ thÊy ViÖt Nam ®· b−íc sang giai ®o¹n cuèi cña qu¸ tr×nh qu¸ ®é tö vong.<br /> §iÒu ®¸ng chó ý lµ so víi n÷, tû suÊt tö vong trÎ s¬ sinh nam ®· gi¶m nhanh h¬n, tõ<br /> cao h¬n ®¸ng kÓ ë ®Çu thêi kú §æi míi ®· gi¶m xuèng t−¬ng ®−¬ng hoÆc thÊp h¬n<br /> cña n÷ trong mÊy n¨m gÇn ®©y. HiÖn t−îng nµy cã thÓ liªn quan ®Õn viÖc trÎ s¬ sinh<br /> nam cã xu h−íng ngµy cµng ®−îc −u tiªn ch¨m sãc tèt h¬n trÎ em n÷, nhÊt lµ khi<br /> møc sinh cña ViÖt Nam ®· gi¶m xuèng gÇn ®Õn møc thay thÕ. Tuy nhiªn, cã lÏ cÇn<br /> tiÕn hµnh nh÷ng nghiªn cøu chi tiÕt h¬n ®Ó t×m hiÓu vµ ®−a ra gi¶i ph¸p nÕu vÊn ®Ò<br /> ph©n biÖt ®èi xö theo giíi tÝnh trÎ em ®−îc kh¼ng ®Þnh.<br /> KÕt qu¶ so s¸nh t¹i B¶ng 2 cho thÊy, trong suèt thêi kú tõ 1988-1989 ®Õn<br /> 2002-2003, tèc ®é gi¶m trung b×nh hµng n¨m cña x¸c suÊt tö vong cho c¶ bèn nhãm<br /> tuæi ®Òu ®iÔn ra nhanh h¬n cho nam giíi. Tuy nhiªn nÕu chia thêi kú nµy thµnh hai<br /> giai ®o¹n ng¾n h¬n th× ®iÒu ®ã chØ ®óng víi thËp kû ®Çu tiªn: tõ 1988-1989 ®Õn 1998-<br /> 1999. Trong giai ®o¹n thø hai, tõ 1998-1999 ®Õn 2002-2003, tèc ®é gi¶m møc tö vong<br /> trÎ s¬ sinh vÉn rÊt Ên t−îng, nhÊt lµ trÎ s¬ sinh nam. So víi giai ®o¹n tr−íc, trong<br /> khi cña x¸c suÊt tö vong (trong vßng 20 n¨m) gi¶m nhanh h¬n cho nhãm n÷ 25 vµ 55<br /> tuæi th× l¹i gi¶m chËm ®i ë nhãm nam 55 tuæi. §Æc biÖt lµ trong giai ®o¹n thø hai<br /> <br /> <br /> <br /> 1<br /> Phương pháp gián tiếp general growth balance (Hill, 1987) và death-based (Bennett and Horiuchi, 1984)<br /> và một số phương pháp khác đã được áp dụng để ước lượng các bảng sống, tuy nhiên không được trình bày<br /> chi tiết trong khuôn khổ bài viết này. Có thể tham khảo những phương pháp kể trên từ United Nations<br /> (1983 và 2002), Preston & Heuveline & Guillot (2001), và Siegel & Swanson (2004).<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn<br />  NguyÔn §øc Vinh 53<br /> <br /> nµy, x¸c suÊt tö vong kh«ng hÒ gi¶m cho c¸c nhãm n÷ 25 tuæi còng nh− nam 15 vµ<br /> 25 tuæi. Nh− vËy cã thÓ nãi, viÖc gia t¨ng tuæi thä b×nh qu©n trong giai ®o¹n tõ 1998-<br /> 1999 ®Õn 2002-2003 chñ yÕu lµ do møc chÕt cña trÎ s¬ sinh vµ cña nhãm d©n sè n÷<br /> trªn 25 tuæi tiÕp tôc gi¶m.<br /> B¶ng 2: X¸c suÊt tö vong vµ tèc ®é gi¶m trong mét sè giai ®o¹n tõ 1988 ®Õn 2003<br /> <br /> X¸c suÊt tö vong aqn Tèc ®é gi¶m b×nh qu©n (% mçi n¨m)<br /> <br /> 1988-1989 1989-1989 1998-1999<br /> Giai ®o¹n 1988-1989 1998-1999 2002-2003 ®Õn ®Õn ®Õn<br /> 2002-2003 1998-1999 2002-2003<br /> Nam<br /> <br /> 1 q0 = IMR 0,045 0,025 0,018 6,28 5,92 7,16<br /> <br /> 20 q15 0,048 0,042 0,042 0,92 1,30 -0,02<br /> <br /> 20 q25 0,136 0,117 0,118 1,04 1,53 -0,21<br /> <br /> 20q55 0,523 0,419 0,408 1,77 2,21 0,67<br /> N÷<br /> <br /> 1 q0 = IMR 0,036 0,024 0,021 3,69 3,87 3,25<br /> <br /> 20 q15 0,034 0,030 0,031 0,62 1,20 -0,83<br /> <br /> 20 q25 0,083 0,079 0,072 1,02 0,50 2,30<br /> <br /> 20 q55 0,359 0,334 0,312 1,00 0,71 1,70<br /> Nguån sè liÖu: Tæng ®iÒu tra d©n sè 1989 vµ 1999; §iÒu tra biÕn ®éng d©n sè 2000, 2001, 2002 vµ 2003.<br /> Ghi chó: aqn lµ x¸c suÊt tö vong tr−íc khi trßn n+a tuæi cña ng−êi ®óng n tuæi.<br /> <br /> Cã thÓ dÉn ra hai yÕu tè sau ®Ó gi¶i thÝch t×nh tr¹ng nµy. Thø nhÊt, cïng víi<br /> qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa vµ chuyÓn sang nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ë ViÖt Nam, tû lÖ<br /> tö vong do bÖnh truyÒn nhiÔm gi¶m m¹nh, trong khi tû lÖ tö vong do tai n¹n hay<br /> chÊn th−¬ng l¹i gia t¨ng (Bé Y tÕ, 2000), mµ n¹n nh©n cã lÔ phÇn lín lµ phô n÷ 15-35<br /> vµ nam giíi 15-45 tuæi. Thø hai, ®iÒu kiÖn sèng, nhÊt lµ vÒ t×nh tr¹ng dinh d−ìng,<br /> cña ®¹i bé phËn d©n sè ®−îc c¶i thiÖn ®¸ng kÓ trong qu¸ tr×nh §æi míi, vµ ®iÒu ®ã cã<br /> thÓ ®· gãp phÇn quan träng vµo viÖc n©ng cao t×nh tr¹ng søc kháe còng nh− tuæi thä,<br /> ®Æc biÖt lµ cho trÎ em, ng−êi giµ vµ nh÷ng ng−êi tr−íc ®©y ®· tõng bÞ ¶nh h−ëng<br /> nhiÒu bëi suy dinh d−ìng. ViÖc triÓn khai hiÖu qu¶ c¸c ch−¬ng tr×nh ch¨m sãc søc<br /> kháe ban ®Çu còng rÊt cã ý nghÜa trong viÖc gi¶m møc tö vong do c¸c bÖnh truyÒn<br /> nhiÔm th«ng th−êng (Bé Y tÕ, 2000). Tuy nhiªn, tõ kho¶ng cuèi thËp kû 1990, khi<br /> thiÕu ®ãi kh«ng cßn lµ vÊn ®Ò bøc xóc mµ tû lÖ tö vong do c¸c bÖnh kh«ng l©y, nh−<br /> ung th− hay tim m¹ch, cã xu h−íng gia t¨ng th× thùc tÕ ®ßi hái ph¶i cã nh÷ng b−íc<br /> ph¸t triÓn v−ît bËc cña hÖ thèng y tÕ vµ ch¨m sãc søc kháe míi cã thÓ tiÕp tôc duy tr×<br /> tèc ®é t¨ng tuæi thä b×nh qu©n nh− ë nh÷ng thêi kú tr−íc.<br /> 3. Ph©n tÝch nguyªn nh©n tö vong cña d©n sè ViÖt Nam<br /> ViÖc x¸c ®Þnh, ph©n lo¹i vµ thèng kª nguyªn nh©n tö vong hoµn toµn kh«ng<br /> ®¬n gi¶n, nhÊt lµ ë quèc gia cã hÖ thèng ®¨ng ký sinh tö cßn nhiÒu h¹n chÕ nh− ë<br /> ViÖt Nam. Danh s¸ch ph©n lo¹i bÖnh tËt quèc tÕ cña Tæ chøc Y tÕ thÕ giíi (IDC-10) cã<br /> tíi 22 ch−¬ng víi kho¶ng 12 ngh×n m· cho c¸c lo¹i bÖnh vµ nguyªn nh©n chÕt kh¸c<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn<br /> 54 HiÖn tr¹ng vµ xu h−íng qu¸ ®é tö vong ë ViÖt Nam<br /> <br /> nhau. Tuy nhiªn, mét ph−¬ng ph¸p ph©n lo¹i t−¬ng ®èi phæ biÕn do tÝnh ®¬n gi¶n, dÔ<br /> ¸p dông nh−ng còng rÊt hiÖu qu¶ trong viÖc ph©n tÝch qu¸ ®é tö vong lµ chia c¸c<br /> nguyªn nh©n chÕt ra lµm ba nhãm chÝnh: (1) chÕt chu sinh, chÕt thai s¶n, vµ c¸c bÖnh<br /> truyÒn nhiÔm/nhiÔm trïng hay liªn quan ®Õn dinh d−ìng, (2) c¸c bÖnh kh«ng truyÒn<br /> nhiÔm/nhiÔm trïng kh¸c, vµ (3) c¸c lo¹i chÊn th−¬ng, tai n¹n.<br /> Do ë n−íc ta vÉn ch−a cã sè liÖu thèng kª sinh tö chÝnh x¸c nªn hÇu hÕt<br /> nh÷ng −íc l−îng tr−íc ®©y vÒ nguyªn nh©n chÕt cho thêi kú tr−íc 2002 chØ dùa trªn<br /> sè liÖu ghi nhËn t¹i c¸c bÖnh viÖn, mµ sè liÖu nµy kh«ng h¼n ®· gÇn víi con sè thùc<br /> tÕ cho toµn quèc. Trong bµi viÕt nµy, sè liÖu thèng kª y tÕ vÒ nguyªn nh©n tö vong t¹i<br /> bÖnh viÖn kÕt hîp víi kÕt qu¶ §iÒu tra y tÕ quèc gia n¨m 2001-2002 (NHS-2002) ®·<br /> ®−îc sö dông ®Ó −íc l−îng t×nh tr¹ng biÕn ®æi cÊu thµnh ba nhãm tö vong kÓ trªn tõ<br /> n¨m 1986 ®Õn nay.2<br /> 3.1. Xu h−íng biÕn ®æi<br /> KÕt qu¶ tr×nh bµy trªn BiÓu ®å 2 cho thÊy, c¸c −íc l−îng tuy dao ®éng ë mét<br /> vµi thêi ®iÓm kh¸c nhau nh−ng nh×n chung, ®−êng xu h−íng thÓ hiÖn râ sù biÕn ®æi<br /> cña cÊu thµnh nguyªn nh©n tö vong ë n−íc ta tõ khi b−íc sang thêi kú §æi míi cho<br /> ®Õn nay. Tõ n¨m 1986 ®Õn 2002, trong khi tû lÖ tö vong3 do nguyªn nh©n nhãm 1<br /> gi¶m tõ gÇn 45% xuèng cßn kho¶ng 15% th× tû lÖ tö vong do nguyªn nh©n nhãm 2<br /> (bÖnh kh«ng nhiÔm trïng) t¨ng tõ 53% lªn 75%. Sù biÕn ®æi nµy nãi chung phï hîp<br /> víi c¸c lý thuyÕt vÒ qu¸ ®é tö vong còng nh− qu¸ ®é dÞch bÖnh häc trªn thÕ giíi.<br /> §iÒu ®¸ng chó ý lµ trong kho¶ng thËp kû ®Çu tiªn cña thêi kú §æi míi, tû lÖ<br /> tö vong do do nguyªn nh©n nhãm 3 (tai n¹n, chÊn th−¬ng) t¨ng t−¬ng ®èi nhanh, tõ<br /> d−íi 5% n¨m 1986 lªn ®Õn gÇn 15% n¨m 1996. Sau ®ã, tû lÖ nµy t−¬ng ®èi æn ®Þnh vµ<br /> cã phÇn gi¶m nhÑ trong mÊy n¨m gÇn ®©y. HiÖn t−îng møc tö vong t¨ng ®ét biÕn,<br /> hay qu¸ ®é ng−îc, ®· tõng xuÊt hiÖn ë mét sè n−íc §«ng ¢u trong thêi kú b¾t ®Çu<br /> chuyÓn sang nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng do sù thay ®æi qu¸ nhanh cña hÖ thèng ch¨m sãc<br /> y tÕ vµ an sinh x· héi mµ l¹i thiÕu nh÷ng chÝnh s¸ch can thiÖp kÞp thêi (Chen &<br /> Wittgenstein & McKeon, 1996; Cornia & Paniccia, 2000). ë ViÖt Nam, râ rµng lµ<br /> kÞch b¶n nµy ®· kh«ng x¶y ra bëi tuæi thä b×nh qu©n vÉn liªn tôc t¨ng (B¶ng 1). Tuy<br /> nhiªn, cã lÏ giai ®o¹n b¾t ®Çu §æi míi cïng víi qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i hãa vµ sù gia t¨ng<br /> m¹nh mÏ vÒ s¶n xuÊt còng nh− ph−¬ng tiÖn giao th«ng ®· ¶nh h−ëng Ýt nhiÒu ®Õn<br /> møc tö vong do tai n¹n vµ chÊn th−¬ng.<br /> <br /> <br /> 2<br /> Quá trình ước lượng dựa trên bốn giả định sau: (1) Việc phân loại nguyên nhân chết theo số liệu thống kê<br /> tại các bệnh viện là chính xác; (2) Trong NHS-2002, việc thống kê số lượng tử vong có thể không đầy đủ,<br /> nhưng tỷ lệ thiếu hụt được cho là tương đương cho ba nhóm nguyên nhân tử vong; (3) Tỷ lệ tử vong tại<br /> bệnh viện trên toàn bộ tử vong có thể rất nhỏ và không cố định, nhưng tỷ số (ratio) của các tỷ lệ đó giữa 3<br /> nhóm nguyên nhân tử vong là tương đối ổn định; (4) Những tử vong do bệnh nhiễm khuẩn hay chấn thương<br /> là tương đối dễ xác định trong điều kiện y tế ở nước ta hiện nay. Vì vậy, trong NHS-2002, nguyên nhân<br /> chết do tuổi già (chết khi trên 70 tuổi và không xác định được nguyên nhân) có thể giả thiết là do bệnh<br /> không truyền nhiễm. Hơn nữa, khi tất cả nguyên nhân tử vong đã được gộp lại chỉ thành ba nhóm kể trên<br /> thì việc phân loại nhầm nhóm là không đáng kể.<br /> 3<br /> Có nghĩa là tỷ lệ cấu thành nguyên nhân tử vong (khái niệm này khác với tỷ suất tử vong).<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn<br />  NguyÔn §øc Vinh 55<br /> <br /> BiÓu ®å 2: BiÕn ®æi cÊu thµnh nguyªn nh©n tö vong ë ViÖt Nam, 1986-2002<br /> <br /> 90<br /> Nhóm 1<br /> Nhóm 2<br /> 75<br /> Nhóm 3<br /> Đường xu hướng<br /> 60<br /> <br /> <br /> % 45<br /> <br /> <br /> 30<br /> <br /> <br /> 15<br /> <br /> <br /> 0<br /> 1986 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002<br /> <br /> Nguån sè liÖu: §iÒu tra Y tÕ quèc gia 2001-2002; Bé Y tÕ, 1986-1990, 1993-2002.<br /> <br /> Mét c©u hái rÊt ®¸ng quan t©m lµ nÕu c¸c quèc gia ®Òu ®· hoÆc ®ang tr¶i qua<br /> thêi kú qu¸ ®é tö vong th× liÖu c¬ cÊu nguyªn nh©n tö vong ë ViÖt Nam qua c¸c n¨m<br /> kÓ trªn cã gièng víi c¸c quèc gia ®i tr−íc? So s¸nh sè liÖu ë B¶ng 3 víi BiÓu ®å 2 cho<br /> thÊy, c¬ cÊu nguyªn nh©n tö vong ë ViÖt Nam c¸c n¨m 1990, 1995, 1998 vµ 2002 lÇn<br /> l−ît t−¬ng tù c¬ cÊu nguyªn nh©n tö vong n¨m 1990 ë Trung §«ng, ch©u ¸ (trõ Trung<br /> Quèc vµ Ên ®é), ch©u Mü La tinh vµ vïng Caribe, vµ Trung Quèc. Nh− vËy, rÊt cã thÓ<br /> qu¸ ®é tö vong ë ViÖt Nam trong qu¸ khø ®· tõng x¶y ra t−¬ng tù ë ch©u Phi hay Ên<br /> §é, vµ hiÖn ®ang h−íng tíi giai ®o¹n tiÕp theo nh− ®· tõng x¶y ra ë c¸c n−íc c«ng<br /> nghiÖp ph¸t triÓn.<br /> B¶ng 3: Tû lÖ ba nhãm nguyªn nh©n tö vong t¹i mét sè n−íc vµ khu vùc n¨m 1990<br /> <br /> Tû lÖ 3 nhãm nguyªn nh©n tö vong, 1990a T−¬ng tù ë<br /> Nhãm 1 Nhãm 2 Nhãm 3 ViÖt Nam n¨m<br /> <br /> Ch©u Phi (vïng nam Sahara) 64,8 22,7 12,5<br /> Ên §é 51,0 40,4 8,6<br /> Trung §«ng 42,7 47,4 9,9 1990<br /> PhÇn cßn l¹i cña ch©u ¸ 39,6 50,3 10,1 1995<br /> Ch©u Mü La tinh vµ vïng Caribe 31,3 55,7 12,9 1998<br /> Trung Quèc 15,8 72,7 11,5 2002<br /> C¸c n−íc §«ng ¢u 5,6 84,1 10,3<br /> C¸c n−íc ph¸t triÓn ph−¬ng T©y 6,4 87,4 6,2<br /> a<br /> Nguån: Murray and Lopez (1997)<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn<br /> 56 HiÖn tr¹ng vµ xu h−íng qu¸ ®é tö vong ë ViÖt Nam<br /> <br /> <br /> 3.2. So s¸nh víi m« h×nh chung<br /> §Ó t×m hiÓu râ h¬n ®Æc thï cña qu¸ ®é tö vong ë ViÖt Nam, c¬ cÊu nguyªn nh©n<br /> tö vong giai ®o¹n 1999-2002 (theo NHS-2002) sÏ ®−îc so s¸nh víi c¬ cÊu nguyªn nh©n<br /> tö vong thu ®−îc tõ m« h×nh cña Salomon vµ Murray (2002).4 M« h×nh nµy dïng ®Ó<br /> −íc l−îng tû lÖ cÊu thµnh ba nhãm nguyªn nh©n tö vong cho tõng nhãm tuæi vµ giíi<br /> tÝnh tõ tû suÊt tö vong ®Æc tr−ng theo tuæi vµ møc thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi cho<br /> giai ®o¹n nµy theo Ng©n hµng ThÕ giíi (World Bank, 2003) lµ 2057 dollar.5<br /> KÕt qu¶ tr×nh bµy trªn BiÓu ®å 3 cho thÊy, vÒ c¬ b¶n, tû lÖ cÊu thµnh ba nhãm<br /> nguyªn nh©n tö vong ë ViÖt Nam n¨m 1999-2002 kh«ng hoµn toµn trïng khíp<br /> nh−ng còng kh«ng qu¸ kh¸c biÖt so víi chuÈn chung trªn thÕ giíi. Tû lÖ tö vong do<br /> nguyªn nh©n nhãm 1 t−¬ng ®èi gÇn víi m« h×nh ë c¸c ®é tuæi d−íi 25 vµ trong kho¶ng<br /> 40-54 tuæi cña nam giíi vµ ®é tuæi 1-4, 30-34 vµ trªn 80 cña n÷. Tuy nhiªn, tû lÖ nµy<br /> l¹i cao h¬n ®¸ng kÓ so víi m« h×nh ë nam giíi ®é tuæi 25-39 vµ 55-84, vµ ë phô n÷ 45-<br /> 74 tuæi. Ng−îc l¹i, trong sè phô n÷ tö vong ë ®é tuæi 10-29, tû lÖ chÕt do bÖnh truyÒn<br /> nhiÔm l¹i thÊp h¬n ®¸ng kÓ so víi chuÈn chung.<br /> ë c¶ nam vµ n÷, tû lÖ tö vong do bÖnh kh«ng truyÒn nhiÔm (nhãm 2) thÊp h¬n<br /> ë m« h×nh kho¶ng 5-10% cho tÊt c¶ c¸c nhãm tuæi d−íi 85. Trong ®ã, sù kh¸c biÖt lín<br /> nhÊt lµ ë c¸c nhãm nam 1-4, 10-14 vµ 30-39 tuæi, vµ n÷ 1-4 vµ 50-69 tuæi. Trong sè<br /> nam vµ n÷ tö vong ë ®é tuæi tõ 50 trë lªn, tû lÖ chÕt do nguyªn nh©n nhãm 3 (tai n¹n,<br /> chÊn th−¬ng) rÊt khíp víi m« h×nh chung. MÆc dï vËy, tû lÖ nµy l¹i cao h¬n so víi m«<br /> h×nh ë ®é tuæi trÎ h¬n, ®Æc biÖt lµ ë nhãm nam 10-19 tuæi vµ nhãm n÷ 10-29 tuæi. Cã lÏ<br /> ®ã còng chÝnh lµ nguyªn nh©n lµm cho tû lÖ tö vong do nguyªn nh©n nhãm 1 cña phô<br /> n÷ 10-29 tuæi trë nªn rÊt thÊp.<br /> Theo m« h×nh cña Salomon vµ Murray (2002), khi møc thu nhËp ®Çu ng−êi<br /> t¨ng, tû lÖ chÕt do nguyªn nh©n nhãm 1 sÏ gi¶m trong khi tû lÖ chÕt do nguyªn nh©n<br /> nhãm 3 ë mäi ®é tuæi vµ tû lÖ chÕt do nguyªn nh©n nhãm 2 ë ®é tuæi thanh niªn sÏ<br /> t¨ng (do tû suÊt tö vong do nguyªn nh©n nhãm 1 gi¶m nhanh h¬n tû suÊt tö vong do<br /> hai nhãm nguyªn nh©n cßn l¹i). Khi ¸p dông xem xÐt cho ViÖt Nam, cã thÓ nhËn<br /> thÊy r»ng tû lÖ tö vong do tai n¹n chÊn th−¬ng trong nhãm nam giíi tö vong d−íi 50<br /> tuæi vµ phô n÷ tö vong d−íi 30 tuæi cao h¬n so víi møc trung b×nh cña c¸c n−íc cã<br /> møc tö vong vµ møc thu nhËp t−¬ng ®−¬ng. Nãi c¸ch kh¸c, nh÷ng tû lÖ nµy ®· t¨ng<br /> nhanh h¬n møc ®é ph¸t triÓn kinh tÕ ë n−íc ta.<br /> Nh÷ng kÕt qu¶ so s¸nh trªn cho thÊy, nÕu coi m« h×nh chuÈn lµ h−íng ®i hiÖu<br /> qu¶ nhÊt, hay lµ con ®−êng nhanh nhÊt trong hoµn c¶nh kinh tÕ hiÖn t¹i, cña qu¸ ®é<br /> tö vong ë n−íc ta th× viÖc tËp trung gi¶m møc chÕt do bÖnh truyÒn nhiÔm ë nhãm d©n<br /> <br /> <br /> <br /> 4<br /> Salomon và Murray (2002) sử dụng kỹ thuật hồi quy và số liệu tại nhiều thời điểm của 58 quốc gia để ước<br /> lượng mô hình chung về mối tương quan giữa mức độ phát triển kinh tế và tỷ suất chết với cấu thành<br /> nguyên nhân tử vong cho từng nhóm 5 tuổi của nam và nữ.<br /> 5<br /> Tỷ suất tử vong đặc trưng theo tuổi lấy từ bảng sống với phương pháp ước lượng đã giới thiệu ở mục 2.<br /> Mức thu nhập bình quân đầu người đã được điều chỉnh theo sức mua thực tế.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn<br />  NguyÔn §øc Vinh 57<br /> <br /> sè 50-74 tuæi, còng nh− chÕt do tai n¹n chÊn th−¬ng ë nam 10-19 tuæi vµ n÷ 10-29 tuæi<br /> lµ rÊt cÇn thiÕt. Ngoµi ra, ®iÒu ®¸ng quan t©m lµ møc tö vong do bÖnh truyÒn nhiÔm<br /> t−¬ng ®èi nh¹y c¶m trong hoµn c¶nh x· héi vµ m«i tr−êng hiÖn nay. Ch¼ng h¹n, theo<br /> c¶nh b¸o cña Tæ chøc Y tÕ thÕ giíi, nÕu kh«ng cã chiÕn l−îc phßng chèng hiÖu qu¶, mét<br /> sè bÖnh truyÒn nhiÔm nh− AIDS hay cóm gia cÇm cã thÓ trë thµnh ®¹i dÞch dÉn ®Õn<br /> hiÖn t−îng qu¸ ®é tö vong ng−îc nh− ®· tõng x¶y ra ë mét sè n−íc trªn thÕ giíi.<br /> BiÓu ®å 3: So s¸nh cÊu thµnh ba nhãm nguyªn nh©n tö vong ë ViÖt Nam n¨m 1999-2002<br /> víi m« h×nh cña Salomon vµ Murray<br /> <br /> 100<br /> NAM<br /> 90<br /> <br /> 80<br /> 70<br /> <br /> 60<br /> %<br /> 50<br /> <br /> 40<br /> <br /> 30<br /> 20<br /> <br /> 10<br /> <br /> 0<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 85+<br /> 1-4<br /> <br /> 5-9<br /> <br /> 10-14<br /> <br /> 15-19<br /> <br /> 20-24<br /> <br /> 25-29<br /> <br /> 30-34<br /> <br /> 35-39<br /> <br /> 40-44<br /> <br /> 45-49<br /> <br /> 50-54<br /> <br /> 55-59<br /> <br /> 60-64<br /> <br /> 65-69<br /> <br /> 70-74<br /> <br /> 75-79<br /> <br /> 80-84<br /> 100<br /> NỮ<br /> 90<br /> 80<br /> <br /> 70<br /> 60<br /> %<br /> 50<br /> 40<br /> <br /> 30<br /> 20<br /> <br /> 10<br /> 0<br /> 85+<br /> 1-4<br /> <br /> 5-9<br /> <br /> 10-14<br /> <br /> 15-19<br /> <br /> 20-24<br /> <br /> 25-29<br /> <br /> 30-34<br /> <br /> 35-39<br /> <br /> 40-44<br /> <br /> 45-49<br /> <br /> 50-54<br /> <br /> 55-59<br /> <br /> 60-64<br /> <br /> 65-69<br /> <br /> 70-74<br /> <br /> 75-79<br /> <br /> 80-84<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Nhóm 1 (Mô hình) Nhóm 2 (Mô hình) Nhóm 3 (Mô hình)<br /> Nhóm 1 (Việt Nam) Nhóm 2 (Việt Nam) Nhóm 3 (Việt Nam)<br /> <br /> Nguån: §iÒu tra Y tÕ quèc gia 2001-2002, Salomon & Murray (2002).<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn<br /> 58 HiÖn tr¹ng vµ xu h−íng qu¸ ®é tö vong ë ViÖt Nam<br /> <br /> MÆt kh¸c, nÕu m« h×nh chuÈn ®−îc nh×n nhËn lµ h−íng cã tÝnh quy luËt cña<br /> qu¸ ®é tö vong th× cã thÓ dù b¸o r»ng tû lÖ chÕt do c¸c bÖnh kh«ng truyÒn nhiÔm<br /> (nhãm 2) sÏ tiÕp tôc t¨ng lªn ®¸ng kÓ trong t−¬ng lai gÇn ë ViÖt Nam. C©u hái ®Æt ra<br /> lµ liÖu c¸c ch−¬ng tr×nh y tÕ vµ chÝnh s¸ch cã liªn quan ®· thùc sù s½n sµng cho giai<br /> ®o¹n míi nµy cña qu¸ ®é tö vong ë n−íc ta ch−a? Theo kÕt qu¶ ph©n tÝch th× c©u tr¶<br /> lêi cã lÏ lµ ch−a bëi thùc tÕ lµ x¸c suÊt tö vong ë mét vµi nhãm tuèi ®· gi¶m rÊt chËm<br /> hoÆc kh«ng gi¶m trong mÊy n¨m gÇn ®©y. Nh− ®· ®Ò cËp ë trªn, ViÖt Nam vèn rÊt cã<br /> kinh nghiÖm trong viÖc triÓn khai hiÖu qu¶ c¸c ch−¬ng tr×nh ch¨m sãc søc kháe ban<br /> ®Çu (Bé Y tÕ, 2000). Tuy nhiªn viÖc kh¸m ch÷a nh÷ng bÖnh kh«ng truyÒn nhiÔm,<br /> nh− tiÓu ®−êng, ung th− hay tim m¹ch, th−êng ®ßi hái kinh phÝ cao, c¬ së y tÕ hiÖn<br /> ®¹i mµ ng−êi d©n b×nh th−êng khã cã thÓ tù trang tr¶i. §iÒu quan trong h¬n lµ viÖc<br /> phßng tr¸nh nh÷ng c¨n bÖnh nµy ®ßi hái nh÷ng thay ®æi lín lao trong nhËn thøc vµ<br /> lèi sèng cña ng−êi d©n còng nh− c¸c nhµ qu¶n lý, ch¼ng h¹n nh− nh÷ng vÊn ®Ò liªn<br /> quan ®Õn hót thuèc l¸, nghiÖn r−îu bia, nhiÔm ®éc thùc phÈm, tËp thÓ dôc thÓ thao,<br /> hay gi÷ vÖ sinh m«i tr−êng. §ã ch¾c ch¾n lµ th¸ch thøc kh«ng nhá ®èi víi c¸c ch−¬ng<br /> tr×nh y tÕ vµ søc kháe ë n−íc ta hiÖn nay.<br /> 4. KÕt luËn vµ mét sè gîi ý chÝnh s¸ch<br /> Nh÷ng ph©n tÝch trong bµi viÕt nµy cã thÓ cho phÐp rót ra mét sè kÕt luËn vµ<br /> gîi ý chÝnh s¸ch sau ®©y vÒ qu¸ ®é tö vong ë n−íc ta. Thø nhÊt, møc tö vong ®· gi¶m<br /> t−¬ng ®èi nhanh trong mÊy thËp kû qua. Kh«ng nh− ë mét sè quèc gia §«ng ¢u, c«ng<br /> cuéc §æi míi cïng víi qu¸ tr×nh chuyÓn sang nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ë ViÖt Nam ®·<br /> kh«ng g©y ra nh÷ng biÕn ®éng lín dÉn ®Õn khñng ho¶ng x· héi vµ suy gi¶m tuæi thä<br /> b×nh qu©n ®ét biÕn. Møc gia t¨ng tuæi thä b×nh qu©n trong kho¶ng mét thËp kû qua<br /> chñ yÕu lµ do viÖc gi¶m møc chÕt trÎ s¬ sinh vµ cña phô n÷ trªn 25 tuæi. Tuy nhiªn<br /> trong mÊy n¨m gÇn ®©y, tèc ®é gi¶m møc tö vong ®· cã xu h−íng chËm l¹i vµ ®iÒu<br /> nµy phï hîp víi quy luËt chung, khi qu¸ tr×nh qu¸ ®é tö vong ®· sang giai ®o¹n cuèi.<br /> KÕt qu¶ trªn còng cho thÊy, d©n sè ViÖt Nam kh«ng dÔ dµng chuyÓn sang ®o¹n thø<br /> t− cña qu¸ ®é dÞch bÖnh häc mµ ë ®ã, møc chÕt tiÕp tôc gi¶m m¹nh vµ tuæi thä trung<br /> b×nh ®¹t ®Õn trªn 80 n¨m. V× vËy, nÕu kh«ng cã sù ®Çu t− ®óng h−íng cïng víi<br /> chÝnh s¸ch y tÕ- x· héi hiÖu qu¶ h¬n th× tuæi thä b×nh qu©n ë n−íc ta sÏ t¨ng rÊt<br /> chËm, thËm chÝ kh«ng t¨ng, trong t−¬ng lai gÇn.<br /> Thø hai, t−¬ng tù nh− ë nhiÒu quèc gia kh¸c trong qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa,<br /> tû lÖ tö vong do tai n¹n chÊn th−¬ng ®· t¨ng lªn ®¸ng kÓ ë thêi kú ®Çu §æi míi. Thùc<br /> tÕ lµ trong thêi gian gÇn ®©y, tû lÖ chÕt do c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm ë nhãm d©n sè tuæi<br /> tõ cuèi trung niªn ®Õn kho¶ng 75 còng nh− chÕt do tai n¹n chÊn th−¬ng ë nhãm vÞ<br /> thµnh niªn vµ thanh niªn lµ t−¬ng ®èi cao so víi m« h×nh kinh tÕ - dÞch bÖnh häc - tö<br /> vong chung trªn thÕ giíi. Do ®ã, trong bèi c¶nh kinh tÕ, x· héi vµ søc kháe ®ang cã<br /> nhiÒu biÕn ®æi rÊt nhanh nh− hiÖn nay, sÏ lµ hiÖu qu¶ h¬n trong viÖc n©ng cao tuæi<br /> thä ng−êi d©n nÕu tËp trung c¸c can thiÖp, hç trî vµ t¸c ®éng vµo c¸c nguyªn nh©n<br /> tö vong ë nhãm tuæi t−¬ng øng kÓ trªn. MÆc kh¸c, viÖc tiÕp tôc chó träng vµo nh÷ng<br /> nguy c¬ næi cém nh− dÞch AIDS hay cóm gia cÇm…lµ rÊt cÇn thiÕt ®Ó tr¸nh bïng<br /> ph¸t nh÷ng th¶m häa vÒ søc kháe dÉn ®Õn t×nh tr¹ng qu¸ ®é tö vong ng−îc nh− ®·<br /> tõng x¶y ra ë mét sè n−íc trªn thÕ giíi.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn<br />  NguyÔn §øc Vinh 59<br /> <br /> Thø ba, khi tö vong tiÕp tôc ®· gi¶m xuèng møc t−¬ng ®èi thÊp nh− hiÖn<br /> nay vµ tiÕp tôc gi¶m th× tû lÖ ng−êi chÕt do c¸c bÖnh kh«ng truyÒn nhiÔm sÏ tiÕp<br /> tôc gia t¨ng, vµ rÊt cã thÓ lµ t−¬ng ®èi nhanh. §iÒu ®ã lµ ®óng víi quy luËt cña qu¸<br /> ®é dÞch bªnh häc. V× vËy, ViÖt Nam cÇn cã nh÷ng chiÕn l−îc cô thÓ, chñ ®éng ®ãn<br /> ®Çu ®Ó kÞp thÝch øng víi hoµn c¶nh míi, khi mµ c¸c bÖnh nh− ung th−, tiÓu ®−êng<br /> hay tim m¹ch… sÏ lµ g¸nh nÆng chñ yÕu ®èi víi hÖ thèng ch¨m sãc y tÕ vµ søc<br /> kháe. Do chi phÝ kh¸m ch÷a c¸c lo¹i bÖnh nµy th−êng rÊt cao mµ thu nhËp cña ®a<br /> sè ng−êi d©n cßn thÊp nªn rÊt khã gi¶i quyÕt vÊn ®Ò kinh phÝ nÕu kh«ng phæ cËp<br /> b¶o hiÓm y tÕ toµn d©n. H¬n n÷a, viÖc song song ®Èy m¹nh tuyªn truyÒn kÕt hîp<br /> víi c¸c biÖn ph¸p kiÓm so¸t g¾t gao h¬n lµ rÊt cÇn thiÕt ®Ó h¹n chÕ nh÷ng lèi sèng<br /> vµ hµnh vi cã nguy c¬ cao nh− hót thuèc l¸, nghiÖn r−îu bia, nhiÔm ®éc thùc phÈm,<br /> hay « nhiÔm m«i tr−êng.<br /> ViÖc t×m hiÓu t×nh tr¹ng tö vong còng nh− qu¸ ®é dÞch bÖnh häc lµ rÊt quan<br /> träng trong x©y dùng chÝnh s¸ch d©n sè vµ søc kháe. Tuy nhiªn, nh÷ng nghiªn cøu<br /> bµi b¶n vÒ vÊn ®Ò nµy ë n−íc ta nãi chung cßn rÊt h¹n chÕ, mµ nguyªn nh©n tr−íc<br /> hÕt lµ do thiÕu c¸c nguån sè liÖu ®¸ng tin cËy. Sè liÖu ®iÒu tra chän mÉu vÉn cÇn<br /> thiÕt nh−ng sÏ khã ®−a ra ®−îc −íc l−îng thËt chÝnh x¸c vµ chi tiÕt do møc chÕt ®·<br /> t−¬ng ®èi thÊp. V× vËy, ®· ®Õn lóc ViÖt Nam cÇn chuÈn bÞ x©y dùng hÖ thèng khai<br /> b¸o sinh tö tiªn tiÕn vµ hoµn thiÖn nh»m gãp phÇn x©y dùng nh÷ng chÝnh s¸ch kÞp<br /> thêi vµ hiÖu qu¶ h¬n, h−íng ®Õn kh«ng ngõng c¶i thiÖn chÊt l−îng d©n sè, tuæi thä<br /> b×nh qu©n vµ kiÓm so¸t ®−îc m« h×nh bÖnh tËt - tö vong khi ®Êt n−íc b−íc sang giai<br /> ®o¹n ph¸t triÓn míi .<br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> <br /> 1. Bộ Y tế, 1991. Thống kê y tế Việt Nam 1986-1990, Hà Nội.<br /> 2. Bộ Y tế, 1994-2003 Thống kê y tế Việt Nam (các năm từ 1993 đến 2002), Hà Nội.<br /> 3. Bộ Y tế, 2000. Vietnam Growing Healthy: A Review of the Health Sector, Annual report, Hanoi.<br /> 4. Caldwell, J., 1976. Toward a restatement of demographic transition theory, Population and<br /> Development Review, 2(3-4):321-366.<br /> 5. Caldwell, J., S. Findley, P. Caldwell, G. Santow, W. Cosford, J. Braid and D. Broers-Freeman (eds.),<br /> 1990. What We Know about Health Transition: The Cultural, Social and Behavioural Determinants of<br /> Health, Volume 1 & 2, Health Transition Centre, The Australian National University, Canberra.<br /> 6. Chen, L. C., F. Wittgenstein and E. McKeon, 1996. The upsurge of mortality in Russia: causes and<br /> policy implications, Population and Development Review, 22(3):517-530.<br /> 7. Cornia, G. A. and R. Paniccia (eds.), 2000. The Mortality Crisis in Transitional Economies, Oxford<br /> University Press.<br /> 8. ĐTDS (Ban Chỉ đạo Tổng Điều tra Dân số Trung ương), 1991. Kết quả điều tra toàn bộ, Tổng Điều tra<br /> Dân số Việt Nam - 1989, Tập 1, Hà Nội.<br /> 9. ĐTDS (Ban chỉ đạo Tổng Điều tra Dân số và Nhà ở Trung ương), 2000. Tổng Điều tra Dân số và Nhà<br /> ở Việt Nam - 1999: Kết quả điều tra mẫu, NXB Thế Giới, Hà Nội.<br /> 10. Gage, T. B., 1994. Population variation in cause of death: level, gender, and period effects,<br /> Demography, 31(2):271-296.<br /> 11. Gaylin, D. S. and J. Kates, 1997. Refocusing the lens: epidemiologic transition theory, mortality<br /> differentials, and the AIDS pandemic, Social Science and Medicine, 44(1):29-39.<br /> 12. Hill, K., 1987. Estimating census and death registration completeness, Asian and Pacific Population<br /> Forum, 1(3):8-13.<br /> 13. Kirk, D., 1996. Demographic transition theories, Population Studies, 50(3):361-387.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn<br /> 60 HiÖn tr¹ng vµ xu h−íng qu¸ ®é tö vong ë ViÖt Nam<br /> <br /> 14. Lopez, A. D., O. B. Ahmad, M. Guillot, M. Inoue, B. D. Ferguson and J. A. Salomon, 2001. Life<br /> Tables for 191 Countries for 2000: Data, Methods, Results, GPE Discussion Paper No. 40, WHO.<br /> 15. Merli, G., 1998. Mortality in Vietnam, 1979-1998, Demography, 35(3):345-360.<br /> 16. Mosley, H. and L. Chen, 1984. An analytical framework for the study of child survival in developing<br /> countries, Population and Development Review, 10(Supplement):25-45.<br /> 17. Murray, C. J. and A. D. Lopez, 1997. Mortality by cause for eight regions of the world: global burden<br /> of disease study, Lancet, 349:1269-1276.<br /> 18. Olshansky, S. J. and A. B. Ault, 1986. The fourth stage of epidemiologic transition: the age of delayed<br /> degenerative diseases, Milbank Memorial Fund Quarterly, 64(3):355-391.<br /> 19. Omran, A. R., 1971. The epidemiologic transition: a theory of the epidemiology of population chance,<br /> Milbank Memorial Fund Quarterly, 49(4):509-538.<br /> 20. Preston, S. H. and V. E. Nelson, 1974. Structure and change in causes of death: an international<br /> summary, Population Studies, 28(1):19-51.<br /> 21. Preston, S., 1976. Mortality Patterns in National Populations, with Special Reference to Recorded<br /> Causes of Death, Seminar Press, New York.<br /> 22. Salomon, J. A. and C. J. Murray, 2002. The epidemiologic transition revisited: compositional models<br /> for causes of death by age and sex, Population and Development Review, 28(2):205-228.<br /> 23. Santow, G., 1997. The mortality, epidemiological and health transition: their relevance for the study of<br /> health and mortality, Symposium on Health and Mortality, Brussels.<br /> 24. Schultz, P., 1984. Studying the impact of household economic and community variables on child<br /> mortality, Population and Development Review, 10(Supplement):215-235.<br /> 25. Siegel J. and D. Swanson (eds.), 2004. The Methods and Materials of Demography, Elsevier Academic<br /> Press, London.<br /> 26. Tổng cục Thống kê, 1991. Tổng Điều tra Dân số Việt Nam - 1989: Kết quả điều tra mẫu, NXB Thống<br /> kê, Hà Nội.<br /> 27. Tổng cục Thống kê, 1995. Điều tra Nhân khẩu học giữa kỳ 1994: Những kết quả chủ yếu, NXB Thống<br /> kê, Hà Nội.<br /> 28. Tổng cục Thống kê, 2004. Điều tra Biến động Dân số và Nguồn Lao động 1/4/2003: Những Kết quả<br /> chủ yếu, NXB Thống kê, Hà Nội.<br /> 29. Tổng cục Thống kê, 2005. Điều tra Biến động Dân số 1/4/2004: Những Kết quả chủ yếu, NXB Thống<br /> kê, Hà Nội.<br /> 30. Ủy ban Quốc gia về Dân số và Kế hoạch hóa gia đình, 1990. Điều tra nhân khẩu học và sức khỏe<br /> 1988, Hà Nội.<br /> 31. Ủy ban Quốc gia về Dân số và Kế hoạch hóa gia đình, 1999. Điều tra nhân khẩu học và sức khỏe<br /> 1997, Hà Nội.<br /> 32. Ủy ban Dân số, Gia đình và Trẻ em & ORC Macro, 2003. Điều tra nhân khẩu học và sức khỏe 2002, Hà Nội.<br /> 33. United Nations, 1983. Manual X: Indirect Techniques for Demographic Estimation, Department of<br /> International Economic and Social Affairs, New York.<br /> 34. United Nations, 1986. Determinants of Mortality Change and Differentials in Developing Countries,<br /> Department of International Economic and Social Affairs, New York.<br /> 35. United Nations, 2002. Methods for Estimating Adult Mortality, Population Division, Department of<br /> Economic and Social Affairs, New York.<br /> 36. United Nations, 2005. World Population Prospects, 1: Comprehensive Tables, Population Division,<br /> Department of Economic and Social Affairs, New York.<br /> 37. World Bank, 2003. World Development Indicators 2002, World Bank, Washington DC.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn<br />