TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 24 - Thaùng 11/2014<br />
<br />
<br />
HÌNH THÀNH CON NGƯỜI NHÂN VĂN<br />
NHƯ MỘT YÊU CẦU CỦA GIÁO DỤC PHỔ THÔNG<br />
<br />
NGUYỄN THỊ KIM NGÂN(*)<br />
<br />
TÓM TẮT<br />
Muốn đổi mới giáo dục trước hết phải có triết lí giáo dục. Một trong những nội dung<br />
quan trọng của triết lí giáo dục Việt Nam hiện nay là làm sao hình thành ở trẻ em con người<br />
nhân văn, tức là con người không chỉ hiểu biết, nắm vững tri thức mà còn biết yêu thương,<br />
khoan dung, có năng lực cảm xúc và tư duy sáng tạo, có ý thức về cá nhân và công lí.<br />
Các môn Văn, Sử, Nhạc, Họa là những môn học có ưu thế lớn trong việc thực hiện yêu<br />
cầu này. Tuy nhiên, việc giảng dạy các môn này trong nhà trường hiện nay chưa làm tốt<br />
nhiệm vụ đặt ra. Cần đổi mới căn bản chương trình, nội dung và phương pháp giảng dạy<br />
các môn học để góp phần hình thành một thế hệ trẻ thông minh, nhân ái, tự tin và sáng tạo.<br />
Từ khóa: triết lí giáo dục, con người nhân văn, năng lực cảm xúc, tư duy sáng tạo<br />
<br />
ABSTRACT<br />
A constructed philosophy of education is the primary condition for fundamental and<br />
comprehensive innovation in education and training. One theory of philosophy of<br />
education is how to mould our children into the persons of human culture, i.e. the<br />
individuals who have not only the knowledge but also the affection and generosity, who are<br />
imbued with not only emotions but also creative thinking, who are conscious of the<br />
individual interests and justice.<br />
Literature, History, Music, Painting as subject-taught in schools play an advantageous<br />
role in implementing these missions. However, the teaching of the social dis ciplines has<br />
not met the current requirements. A fundamental and comprehensive innnovation in<br />
syllabus, cirriculum and teaching methods have become a must in order to make a<br />
contribution to forming a generation of intelligence, humaneness, self – confidence and<br />
creativity.<br />
Keywords: constructed philosophy of education, the persons of human culture,<br />
emotions, creative thinking<br />
<br />
(*)<br />
Trong cuộc đổi mới giáo dục hiện nay Dù có chọn một điểm nào đó để đột phá, để<br />
có rất nhiều vấn đề đang đặt ra. Đổi mới làm bung ra mọi thứ và sắp xếp lại, ví dụ<br />
phải bắt đầu từ đâu? Cần đột phá ở khâu như đột phá vào khâu tuyển sinh hay thi cử<br />
nào? Cốt lõi của cải cách là cái gì? Đây là chẳng hạn, thì công việc đột phá ấy cũng<br />
những vấn đề lớn, chúng tôi không có khả phải xuất phát từ một quan niệm chung nào<br />
năng và không dám bàn tới. Tuy nhiên đó, phải được đặt trong hệ thống một chuỗi<br />
thiết nghĩ, nếu nói bắt đầu từ đâu thì nhất hành động được tính toán đầy đủ, chứ<br />
định phải bắt đầu từ tư duy, từ quan niệm. không phải là một sự lựa chọn tùy tiện,<br />
ngẫu nhiên. Ngay cả bản thân việc tổ chức<br />
(*)<br />
TS, Trường Đại học Sài Gòn<br />
<br />
56<br />
lại hệ thống giáo dục, cách quản lí giáo dục để cùng suy nghĩ.<br />
tuy cũng thuộc vào hàng những vấn đề ưu Dạy Văn trong trường phổ thông (bao<br />
tiên số một nhưng để làm tốt điều này cũng gồm cả tiểu học) là một vấn đề phức tạp,<br />
lại phải dựa vào một quan niệm chung nhất dư luận xã hội cũng thường quan tâm và<br />
quán. Vì vậy có thể nói triết lí giáo dục là nhiều nhà nghiên cứu cũng đã có ý kiến<br />
điểm khởi đầu của cải cách giáo dục. Công thảo luận. Tuy nhiên cho đến nay mục tiêu<br />
cuộc cải cách giáo dục không chỉ có vấn đề của môn học này vẫn chưa được quan niệm<br />
triết lí giáo dục mà còn nhiều vấn đề quan đầy đủ và rõ ràng và điều này bộc lộ rõ rệt<br />
trọng khác. Nhưng không bắt đầu từ triết lí nhất trong thực tế giảng dạy trong nhà<br />
giáo dục, không xây dựng hệ thống hoạt trường. Là một giáo viên nhiều năm đứng<br />
động cải cách trên nền tảng một triết lí giáo lớp, chúng tôi thấy có một thời dạy Văn<br />
dục hiện đại nhân văn, được quan niệm rõ gần như dạy chính trị. Hầu hết các tác<br />
ràng, nhất quán thì những đổi mới hay cải phẩm đưa vào sách giáo khoa để giảng dạy<br />
tiến khác về nội dung giảng dạy, chương là tác phẩm có ý nghĩa cách mạng (tính giai<br />
trình, sách giáo khoa, phương pháp giảng cấp, tính lạc quan, kiên định lập trường…).<br />
dạy...v…v.. sẽ chông chênh, không đầy đủ. Đối với các tác phẩm không thuộc dòng<br />
Không có điều kiện đi sâu vào vấn đề văn học cách mạng thì khi phân tích, bình<br />
triết lí giáo dục, chúng tôi chỉ muốn nhấn giảng, giáo viên cũng hướng học sinh đánh<br />
mạnh rằng, dù trong các cuộc thảo luận về giá tác phẩm theo các tiêu chuẩn giá trị<br />
triết lí giáo dục, các ý kiến có khác nhau trên. Những năm gần đây khuynh hướng<br />
như thế nào, nhìn chung vẫn có một sự này đã được khắc phục, các bài văn trong<br />
thống nhất căn bản: đó là làm sao nền giáo sách giáo khoa đã đa dạng hơn, có nhiều<br />
dục của chúng ta phải hình thành nên áng văn hay hơn. Tuy nhiên cách dạy của<br />
những con người nhân văn và có tri thức, nhiều thầy cô giáo vẫn còn lạc hậu, không<br />
những con người có khả năng sáng tạo và theo kịp, vẫn muốn biến bài dạy Văn thành<br />
được tự do phát triển. dạy đạo đức và chính trị.<br />
Đối chiếu với triết lí, mục tiêu như trên Đáng chú ý là cùng với việc khắc phục<br />
chúng ta thấy nhà trường chúng ta chưa khuynh hướng chính trị hóa việc dạy Văn,<br />
hoàn thành được sứ mạng của mình. Tất cả hiện nay đang tồn tại một xu hướng khác –<br />
những xuống cấp văn hóa và đạo đức hiện đó là biến môn Văn thành môn học cung<br />
nay, những hiện tượng hết sức xấu hổ và cấp kiến thức về văn học, tiểu sử tác giả,<br />
đau lòng đang diễn ra hàng ngày và tràn thi pháp tác phẩm…v..v.. Thay vì dạy văn<br />
ngập trên các phương tiện thông tin đại chương, chúng ta lại dạy nghiên cứu về văn<br />
chúng, có nguyên nhân xã hội sâu xa của chương. Kết quả là nội dung tư tưởng –<br />
chúng. Nhưng ở đây cũng có một phần tình cảm của tác phẩm không được khắc<br />
trách nhiệm của giáo dục. sâu, cái hay cái đẹp của tác phẩm cũng<br />
Trách nhiệm ấy nằm ở chỗ nào, cách không được cảm nhận, cái còn lại nhiều<br />
dạy của nhà trường có chỗ nào còn bất cập, nhất vẫn là những kiến thức thuộc lòng<br />
làm cho nhà trường không thể làm tốt sứ về bố cục, chủ đề, các biện pháp nghệ thuật<br />
mạng của mình. Chúng tôi xin phân tích được sử dụng..v..v… Môn Văn không còn<br />
một vài trường hợp cụ thể, thông qua việc lôi cuốn nữa vì mất đi phần hồn, phần sáng<br />
dạy Văn, dạy Sử và một số môn học khác tạo, chỉ còn là môn cung cấp kiến thức<br />
<br />
57<br />
thuần túy như các môn Khoa học Tự hình thành con người nhân văn bên cạnh<br />
nhiên, Kỹ thuật. Điều này cũng diễn ra con người tri thức, tạo nên sự phát triển hài<br />
tương tự với việc dạy tiếng Việt mà nhiều hòa, cân bằng của học sinh. Cũng cần lưu ý<br />
nhà chuyên môn và các bậc cha mẹ học rằng khi nói đến việc hình thành con người<br />
sinh đã từng lên tiếng: việc dạy tiếng Việt nhân văn, không nên hiểu đây chỉ là con<br />
trong trường phổ thông không tập trung người có lòng nhân ái, biết yêu thương mà<br />
hướng học sinh vào việc sử dụng tiếng mẹ đây là con người có ý thức về cá nhân<br />
đẻ thành thạo mà chỉ cung cấp kiến thức mình, có bản lĩnh, biết khát khao chân lý<br />
mang tính chất ngôn ngữ học. Kết quả là và tự do. Các tác phẩm văn chương xuất<br />
học sinh học tiếng Việt rất vất vả, nặng nề, sắc xưa nay bao giờ cũng chứa đựng những<br />
lên đến đại học vẫn viết sai câu, sai chính nội dung và tinh thần đó. Vấn đề là các<br />
tả, diễn đạt, từ ngữ… thầy cô giáo có hiểu được và có khả năng<br />
Vì sao có hiện tượng trên đây? Theo truyền đạt cho học sinh được hay không.<br />
chúng tôi cái gốc là ở quan niệm, ở triết lí Liên quan đến vấn đề xác định mục<br />
giáo dục và việc thực hiện triết lí đó một tiêu môn học trong việc hình thành con<br />
cách cụ thể trong chương trình, sách giáo người nhân văn ở trường phổ thông, chúng<br />
khoa, trong phương pháp giảng dạy. Nếu tôi muốn nêu thêm một trường hợp nữa là<br />
quan niệm sứ mạng của nhà trường là hình môn Lịch sử Việt Nam.<br />
thành những con người nhân văn thì mục Môn Lịch sử có khác môn Văn một<br />
tiêu của các môn học phải thể hiện được chút bởi vì ở đây vị trí của phần kiến thức<br />
điều đó. khá quan trọng. Tuy nhiên xét trong tổng<br />
Theo chúng tôi, trường phổ thông, bên thể và trong tương quan với các môn cung<br />
cạnh các môn cung cấp những tri thức phổ cấp tri thức phổ thông thì môn Lịch sử vẫn<br />
thông nhằm phát triển trí tuệ như các môn gần với môn Văn hơn. Dạy Sử là để học<br />
khoa học cơ bản, vi tính, ngoại ngữ… còn sinh biết được lịch sử dân tộc, nhưng quan<br />
có những môn cung cấp kinh nghiệm sống trọng hơn là để các em yêu dân tộc, tự hào<br />
phổ thông nhằm hình thành nhân cách, thế với chiến công của cha ông và thấm thía<br />
giới tinh thần của trẻ em. Đây là hai loại với nỗi đau, bất hạnh của dân tộc. Cái<br />
“phổ thông” rất khác nhau: một loại phổ chính đối với môn Lịch sử không phải là<br />
thông về kiến thức, một loại phổ thông về nhớ chính xác, thuộc lòng, năm nào, tháng<br />
năng lực cảm xúc, năng lực tình cảm. Một nào xẩy ra trận đánh, các sự kiện và các chi<br />
cái là IQ (intelligence quotient – chỉ số tiết mà là cảm hứng về sự kiện, bài học rút<br />
thông minh), một cái là EQ (Emotional ra, sợi dây liên hệ giữa quá khứ và hiện tại.<br />
quotient– chỉ số cảm xúc). Sứ mạng đặc Vừa qua dư luận xã hội xôn xao về hiện<br />
trưng của môn Văn trong nhà trường chính tượng hàng ngàn bài thi đại học, cao đẳng<br />
là ở chỗ nó không phải là những phương (bị điểm không (0) môn Lịch sử. Điều này<br />
tiện để giáo dục chính trị hay đạo đức, có nhiều nguyên nhân, nhưng một trong<br />
cũng không phải để cung cấp những tri những nguyên nhân quan trọng đó là do<br />
thức về ngành Văn học mà quan trọng cách dạy ở nhà trường. Môn Sử đã không<br />
là hình thành những năng lực tình cảm thu hút được học sinh do cách dạy nhồi<br />
căn bản, những cảm xúc về giá trị, về nhét tri thức, thiên về học thuộc lòng, nhớ<br />
đẹp, xấu, yêu, ghét. Điều này sẽ góp phần máy móc, diễn giải cứng nhắc, rập khuôn,<br />
<br />
58<br />
giáo điều, mất đi tất cả cái hồn của biến cố, một vấn đề. Có triết lí giáo dục đúng<br />
sự kiện. Cách dạy này một phần bắt nguồn nhưng nếu không quán triệt được trong xây<br />
từ quan niệm không đầy đủ về tính chất và dựng chương trình, xây dựng mục tiêu môn<br />
mục tiêu của môn học trong việc hình học, trong biên soạn sách giáo khoa cũng<br />
thành con người nhân văn mà trong số các như trong cách giảng dạy của thầy cô giáo<br />
môn học trong nhà trường thì môn Lịch sử thì cuối cùng triết lí giáo dục vẫn không<br />
có một vị trí đặc biệt. phát huy được sứ mạng của nó.<br />
Nếu chú ý kĩ, chúng ta sẽ thấy đây Những phân tích của chúng tôi ở đây<br />
cũng là tình trạng diễn ra với hai môn Nhạc về tình hình giảng dạy Văn, Sử, Nhạc, Họa<br />
và Họa. Cùng với Văn, Sử đây là hai môn chủ yếu nhằm làm rõ sự cần thiết, tiên<br />
có ý nghĩa quan trọng trong việc bồi dưỡng quyết của triết lí giáo dục. Triết lí giáo dục<br />
năng lực cảm xúc, khả năng cảm nhận cái đã ảnh hưởng cụ thể như thế nào đến thực<br />
hay, cái đẹp và những giá trị của cuộc tế dạy và học, đến sản phẩm của nhà<br />
sống. Song thực tế giảng dạy hiện nay ở trường. Chúng tôi cũng thiết tha mong<br />
các trường cho thấy việc dạy Nhạc, Họa đã muốn các cấp quản lý, các nhà biên soạn<br />
bị biến thành việc dạy tri thức và kĩ năng chương trình, các tác giả sách giáo khoa<br />
thuần túy, phần dạy cảm nhận vẻ đẹp của hãy quan tâm nhiều hơn nữa đến việc hình<br />
âm thanh, màu sắc, cách nghe nhạc, cách thành con người nhân văn như là một<br />
xem tranh đã không được quan tâm đầy đủ. thành tố cơ bản của mục tiêu giáo dục. Cần<br />
Nhiều học sinh vì không thích, hoặc không quán triệt nó hơn nữa trong cấu trúc<br />
có khả năng vẽ, hát, chơi đàn đã bị loại chương trình, trong xác định mục tiêu môn<br />
khỏi cuộc chơi và chán, không thích học. học. Việc hình thành con người nhân văn là<br />
Rõ ràng nhà trường đã bỏ lỡ mất một cơ công việc của cả hệ thống giáo dục, của<br />
hội trong việc hình thành con người “phổ toàn bộ các hoạt động giáo dục trong và<br />
thông” xét dưới khía cạnh nhân văn và để ngoài nhà trường. Tuy nhiên, vị trí của các<br />
cho khuynh hướng dạy và học thiên về thu môn học rất quan trọng và sự đổi mới ở<br />
nhận tri thức lấn lướt. đây là trong tầm tay, có thể kiểm soát<br />
Những ví dụ và phân tích trên đây cho được, không phụ thuộc quá nhiều vào các<br />
thấy vấn đề xác định mục tiêu và tính chất điều kiện khách quan bên ngoài. Làm hay<br />
môn học rất quan trọng. Nhưng để xác định không làm được điều này cũng là một yêu<br />
đúng phải có một triết lí giáo dục làm nền cầu, một thách thức đối với việc cải cách<br />
tảng, làm điểm xuất phát. Dĩ nhiên từ triết mà hiện nay chúng ta đang mong muốn<br />
lí giáo dục đến thực tiễn giảng dạy là cả thực hiện./.<br />
<br />
<br />
TÀI LIỆU THAM KHẢO<br />
<br />
1. Dự thảo Đề án “Đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo đáp ứng yêu cầu<br />
công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng XHCN<br />
và hội nhập quốc tế”.<br />
<br />
<br />
<br />
59<br />
2. Lương Vị Hoàng - Khổng Khang Hoa (2008), Triết học giáo dục hiện đại (Bùi Đức<br />
Thiệp dịch), Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội.<br />
3. Nguyễn Đăng Tiến (2001), Nhà trường phổ thông Việt Nam qua các thời kỳ lịch sử,<br />
Nxb ĐHQG Hà Nội.<br />
4. Education Digest, March 2012.<br />
5. Theo Education Next, số Fall 2013/ vol.13, No.4.<br />
<br />
<br />
* Ngày nhận bài: 20/10/2014. Biên tập xong: 05/11/2014. Duyệt đăng: 07/11/2014<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
60<br />