Họ ốc nước ngọt Pachychilidae Troschel, 1857 (Gastropoda-Prosobranchia-Cerithioidea) ở Việt Nam

29(2): 1-8 T¹p chÝ Sinh häc 6-2007<br /> <br /> <br /> <br /> Hä èc n−íc ngät Pachychilidae Troschel, 1857<br /> (gastropoda-prosobranchia-Cerithioidea) ë ViÖt Nam<br /> <br /> §Æng Ngäc Thanh, Hå Thanh H¶i<br /> <br /> ViÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn sinh vËt<br /> <br /> èc n−íc ngät thuéc liªn hä Cerithioidea ®−îc m« t¶ trªn c¬ së c¸c ®Æc tr−ng vÒ h×nh th¸i<br /> ®−îc biÕt rÊt ®a d¹ng vÒ thµnh phÇn loµi. Tr−íc vá, biÓu thÞ c¸c nÐt riªng biÖt cña nhãm èc nµy<br /> ®©y, c¸c loµi èc thuéc liªn hä Cerithioidea chØ (Glaubrecht, 1996, 1999; Strong & Glaubrecht,<br /> ®−îc xÕp trong mét hä Melaniidae Leach, 1823. 1999; Kohler & Glaubrecht, 2001, 2002). C¸c<br /> Troschel (1856) dùa trªn c¸c ®Æc ®iÓm cña l−ìi ®Æc tr−ng h×nh th¸i cña hä Pachychilidae lµ vá<br /> gai (radula) vµ n¾p miÖng ®B ph©n biÖt thµnh c¸c h×nh c«n, réng, thu«n dµi, xo¾n h×nh th¸p, lç<br /> d¹ng èc “Tarae”(tï vµ ?), “Pachychili” (vá dµy) miÖng h×nh bÇu dôc, réng, t¹o thµnh gãc ë phÇn<br /> vµ “Melaniae” (mµu ®en). VÒ sau, c¸c kh¸i niÖm trªn, kÐo dµi thµnh m«i ë phÇn d−íi, n¾p miÖng<br /> nµy ®−îc c¸c nhµ nghiªn cøu nh− Fischer & h×nh trøng cã nhiÒu vßng xo¾n, t©m gÇn gi÷a<br /> Crosse, 1892; Thiele, 1928, 1929 ph¸t triÓn vµ (Troschel, 1857; Sarasin & Sarasin, 1898...).<br /> thay ®æi. Thêi gian gÇn ®©y, mét sè t¸c gi¶ ®B sö<br /> Cã nh÷ng tªn hä èc n−íc ngät thuéc liªn hä dông c¸c ph−¬ng ph¸p tæng hîp c¶ c¸c dÉn liÖu<br /> Cerithioidea ®−îc thay ®æi. §Çu tiªn, tªn hä vÒ h×nh th¸i cïng víi ph©n tÝch di truyÒn ph©n tö<br /> Melaniidae ®−îc sö dông duy nhÊt (Brot, 1874; trong nghiªn cøu chñng lo¹i ph¸t sinh ®Ó thùc<br /> Fischer & Crosse, 1892; Martens, 1897a,b; hiÖn c«ng t¸c ph©n lo¹i häc c¸c nhãm ®éng vËt<br /> Thiele, 1921, 1925, 1928, 1929). Sau ®ã, c¸c tªn th©n mÒm, trong ®ã cã c¸c loµi èc n−íc ngät<br /> hä Melaniidae vµ Thiaridae ®−îc sö dông ho¸n thuéc liªn hä Cerithioidea. NhiÒu kÕt qu¶<br /> ®æi (Pilsbry & Bequaert, 1927, Morison, 1954), nghiªn cøu ®B cho thÊy cã nh÷ng dßng<br /> vÒ sau nµy, tªn hä Thiaridae ®B thay thÕ tªn hä (lineages) tiÕn ho¸ kh¸c nhau trong liªn hä<br /> Melaniidae vµ ®−îc nhiÒu t¸c gi¶ −a dïng (Venz, Cerithioidea (Houbrick, 1988; Ponder, 1991;<br /> 1938; Brandt, 1968, 1974; Houbrick, 1988; Glaubrecht, 1996, 1999...).<br /> Ponder, 1991; §Æng Ngäc Thanh, 1980). ChØ Trong sè c¸c nghiªn cøu ®ã, c«ng tr×nh cña<br /> trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, tªn hä Thiaridae ®−îc Kohler & Glaubrecht (2002) ®B ®−a ra danh<br /> sö dông h¹n chÕ h¬n cho mét nhãm loµi èc cã s¸ch c¸c bËc ph©n lo¹i cña hä èc Pachychilidae<br /> kiÓu sinh s¶n ®Î ra con non (Glaubrecht, 1996). ë vïng §«ng Nam ¸. C¸c t¸c gi¶ nµy ®B ph©n<br /> Trªn c¬ së ®Æc tr−ng cña l−ìi gai vµ n¾p tÝch vµ bµn luËn vÒ danh ph¸p c¸c gièng trong<br /> miÖng, hä Pachychilidae ®−îc Troschel (1857) hä èc Pachychilidae, x¾p xÕp theo vÇn ch÷ c¸i<br /> t¸ch ra tõ liªn gièng Pachychilii trong hä bao gåm:<br /> Melaniidae. Quan ®iÓm nµy ®−îc Fischer & Acrostoma Brot, 1874; Adamietta Brandt,<br /> Crosse (1892) ñng hé. 1974; Antimelania Fischer & Crosse, 1892;<br /> Pachychilidae ®−îc x¸c ®Þnh lµ mét nhãm Brotella Rovereto, 1899; Brotia H. Adams,<br /> èc n−íc ngät cã cïng mét nguån gèc tæ tiªn 1866; Paracrostoma Cossmann, 1900;<br /> (monophyletic) ph©n bè réng ë c¸c vïng nhiÖt Pseudopotamis Martens, 1894; Senckenbergia<br /> ®íi trªn thÕ giíi. Cho ®Õn nay, h¬n mét tr¨m Yen, 1939; Sulcospira Troschel, 1857;<br /> loµi vµ ph©n loµi èc n−íc ngät ë c¸c s«ng, hå Tylomelania Sarasin & Sarasin, 1897; Wanga<br /> vïng §«ng Nam ¸ trong hä Pachychilidae ®B Chen, 1943.<br /> <br /> <br /> C«ng tr×nh ®−îc hç trî vÒ kinh phÝ cña Ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu c¬ b¶n.<br /> 1<br />  Trong c¸c gièng èc ®B ®−îc ®Þnh danh ë trªn, ph©n tÝch tiÕn ho¸ ph«i, cÊu tróc ph©n tö vµ<br /> Kohhler & Glaubrecht (2002) trªn c¬ së cã nhiÒu chñng lo¹i ph¸t sinh, Kohler & Glaubrecht<br /> dÉn liÖu ®B ph©n tÝch vµ ®−a ra nh÷ng nhËn ®Þnh (2002) ®B tu chØnh vµ ®−a ra danh môc<br /> vÒ vÞ trÝ ph©n lo¹i häc còng nh− danh ph¸p cña (catalogue) 124 taxon èc n−íc ngät thuéc hä<br /> c¸c gièng trªn. Theo ®ã, mét sè c¸c luËn ®iÓm Pachychilidae ®B ®−îc ®Þnh danh trong 6 gièng,<br /> cña c¸c t¸c gi¶ nµy ®−îc ®−a ra nh− sau: hiÖn cã ë vïng §«ng Nam ¸. Tuy nhiªn, c¸c t¸c<br /> - Do sù trïng lÆp víi c¸c tªn gièng ®B ®−îc gi¶ nµy míi x¸c ®Þnh t×nh tr¹ng cña 66 loµi vµ<br /> dÆt cho c¸c nhãm ®éng vËt kh¸c tr−íc ®ã nªn ph©n loµi. Sè cßn l¹i ®−îc xem lµ tªn ®ång vËt<br /> c¸c tªn gièng nh− Acrostoma vµ Brotella ®B (synonym).<br /> ®−îc ®æi thµnh Paracrostoma. GÇn ®©y nhÊt, Kohler & Glaubrecht (2006)<br /> - Antimelania lµ tªn ®ång vËt cña Brotia. ®B tu chØnh vµ ghi nhËn cã 35 loµi èc n−íc ngät<br /> thuéc gièng Brotia (Cerithioidae: Pachychilidae)<br /> - Senckenbergia ®−îc xem lµ mét ph©n<br /> ë vïng §«ng Nam ¸. Tõ nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn<br /> gièng cña Brotia.<br /> cøu tr×nh bµy trªn, cã thÓ thÊy vÊn ®Ò ph©n lo¹i<br /> - Wanga ®−îc coi lµ tªn ®ång vËt cña Brotia. häc cña nhãm èc n−íc ngät trong liªn hä<br /> Tõ nh÷ng ph©n tÝch trªn, kÕt hîp víi c¸c dÉn Cerithioidae rÊt phøc t¹p, cßn nhiÒu tranh cBi vµ<br /> liÖu vÒ ®Æc tr−ng h×nh th¸i ®ång thêi víi c¸c ®ang tiÕp tôc ®−îc nghiªn cøu.<br /> <br /> Hä Pachychilidae ë ViÖt Nam<br /> B¶ng 1<br /> Danh s¸ch c¸c loµi èc n−íc ngät thuéc hä Pachychilidae ®· ®−îc x¸c ®Þnh ë ViÖt Nam<br /> Ph©n bè<br /> STT Tªn loµi MiÒn B¾c MiÒn Nam Ghi chó<br /> (1) (2)<br /> 1 Adamietta delavayana (Heude, 1888) +<br /> 2 Adamietta housei (Lea, 1856) +<br /> 3 Adamietta reevei (Brot, 1874) + +<br /> 4 Adamietta swinhoei (Adams, 1870) +<br /> 5 Brotia costula (Rafinesque, 1833) +<br /> 6 Brotia hamonvillei (Brot, 1887) + +<br /> 7 Brotia jullieni (Deshayes, 1874) +<br /> 8 Brotia siamensis (Brot, 1886) +<br /> 9 Paracrostoma solemiana (Brandt, 1968) + +<br /> 10 Paracrostoma pseudosulcospira (Brandt, 1968) +<br /> 11 Semisulcospira aubryana (Heude, 1888) +<br /> 12 Sulcospira hainanensis (Brot, 1872) +<br /> 13 Sulcospira proteus (Bavey et Dautzenberg, 1910) + ®Æc h÷u<br /> 14 Sulcospira touranensis (Souleyet, 1852) +<br /> 15 Stenomelania dautzenbergiana (Morlet, 1884) +<br /> Ghi chó: giíi h¹n hai miÒn b¾c vµ nam theo vïng ph©n bè ®Þa lý ®éng vËt ®−îc gi¶ ®Þnh nh− sau: (1). MiÒn<br /> B¾c ViÖt Nam: miÒn lBnh thæ tõ cùc b¾c ViÖt Nam tíi khu vùc ®Ìo H¶i V©n; (2). MiÒn Nam ViÖt Nam: miÒn<br /> lBnh thæ tõ ®Ìo H¶i V©n tíi mòi Cµ Mau.<br /> <br /> ë ViÖt Nam, nhãm èc n−íc ngät thuéc liªn Bavay et Dautzenberg (1910).... Trong c¸c c«ng<br /> hä Cerithioidae ®B ®−îc mét sè t¸c gi¶ ®Ò cËp tr×nh hiÖn ®¹i, §Æng Ngäc Thanh (1980) x¸c<br /> tíi khi nghiªn cøu c¸c nhãm ®éng vËt th©n ®Þnh chØ cã mét loµi Semisulcospira aubryana<br /> mÒm. Trong ®ã, cã c¸c c«ng tr×nh quan träng thuéc hä Pachychilidae. C¸c loµi Stenomelania<br /> cña Eydoux & Souleyet (1852), Brot (1887), reevei, Sulcospira proteus, Antimelania costula,<br /> 2<br /> A. swinhoei vµ A. siamensis ®−îc ®Æt trong hä tornatella (Lea, 1850); Tarebia granifera<br /> Thiaridae. Tuy nhiªn, do ®iÒu kiÖn tµi liÖu còng (Lamarck, 1822); vµ Thiara scabra (O. F.<br /> nh− vËt mÉu cã ®−îc cßn h¹n chÕ cho nªn c¸c Muller, 1774).<br /> kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ c¸c loµi èc trong hä Ngoµi c¸c loµi nh− kÓ trªn, cßn mét sè loµi<br /> Pachychilidae vµ Thiaridae thuéc liªn hä kh¸c ®−îc mét sè c¸c t¸c gi¶ n−íc ngoµi ®B liÖt<br /> Cerithioidea ®B cã ch−a thÓ ®−îc xem lµ ®Çy ®ñ. kª nh− Melania beaumetzi Brot, 1887, hiÖn cã<br /> Thêi gian gÇn ®©y, trªn c¬ së ph©n tÝch l¹i holotype, thu ®−îc ë Than Moi (L¹ng S¬n ?, B¾c<br /> chñ yÕu vÒ h×nh th¸i vá c¸c vËt mÉu thu thËp Bé), l−u gi÷ t¹i B¶o tµng LÞch sö tù nhiªn Paris.<br /> ®−îc tõ tr−íc tíi nay, ®ång thêi xem xÐt l¹i vÊn Loµi nµy ®−îc Kohler & Glaubrecht (2002)<br /> ®Ò ph©n lo¹i häc cña c¸c hä èc Pachychilidae vµ chuyÓn thµnh Brotia (?) beaumetzi (Brot, 1887).<br /> Thiaridae, c¸c kÕt qu¶ tu chØnh ®B x¸c ®Þnh ®−îc Loµi nµy cã kÝch th−íc nhá, vá h×nh c«n, ch¾c,<br /> 15 loµi èc n−íc ngät thuéc 6 gièng cña hä réng ngang, mµu vµng s¸ng, cã 5 vßng xo¾n<br /> Pachychilidae hiÖn cã ë ViÖt Nam; hä dÑp. KÝch th−íc: h: 20 mm; l: 10 mm. Tuy<br /> Thiariadae chØ cßn l¹i 4 loµi: Melanoides nhiªn, chóng t«i ch−a cã ®−îc mÉu vËt cña loµi<br /> tuberculatus (O. F. Muller, 1774); Sermyla nµy vµ ch−a ®−a vµo danh s¸ch trªn.<br /> <br /> Kho¸ ®Þnh lo¹i c¸c loµi èc th¸p hä Pachychilidae ® biÕt hiÖn nay ë ViÖt Nam<br /> <br /> 1(18). èc cã 7 ®Õn trªn 10 vßng xo¾n.<br /> 2(9). C¸c vßng xo¾n dÑp.<br /> 3(6). èc cì lín, h×nh th¸p dµi.<br /> 4(5). Lç miÖng h×nh bÇu dôc, réng vµ ng¾n, chiÕm kho¶ng 1/4 chiÒu cao vá............Adamietta reevei<br /> 5(4). Lç miÖng h×nh bÇu dôc, hÑp, chiÕm 1/3 chiÒu cao vá.................................. Adamietta swinhoei<br /> 6(3). èc cì trung b×nh, h×nh th¸p ng¾n.<br /> 7(8). Cã 10-13 vßng xo¾n. Cã c¸c vÖt mµu n©u xÉm ch¹y däc trªn mçi vßng xo¾n........Adamietta housei<br /> 8(7). Cã 8-9 vßng xo¾n. Kh«ng cã vÖt mµu n©u däc vßng xo¾n........................Adamietta delavayana<br /> 9(2). C¸c vßng xo¾n phång.<br /> 10(11). MÆt vá nh½n hoÆc cã c¸c ®−êng vßng th«. C¸c vßng xo¾n phång vµ trßn ®Òu......Brotia costula<br /> 11(10). MÆt vá cã c¸c gê däc gå cao.<br /> 12(15). Vá h×nh c«n. Lç miÖng h×nh bÇu dôc hoÆc h×nh thoi.<br /> 13(14). Vá máng, c¸c gê däc Ýt vµ th−a, vßng xo¾n dÑp............................................Brotia siamensis<br /> 14(13). Vá dµy, c¸c gê däc gå cao thµnh c¸c ®−êng sèng lín, vßng xo¾n phång..........Brotia jullieni<br /> 15(12). Vá h×nh th¸p. Lç miÖng loe h×nh tr¸i tim hoÆc h×nh tr¸m.<br /> 16(17). MÆt vá r¸p, cã c¸c ®−êng gê däc næi râ.....................................................Brotia hamonvillei<br /> 17(16). MÆt vá nh½n víi nh÷ng vÖt mµu n©u xÉm däc c¸c vßng xo¾n.......Stenomelania dautzenbergiana<br /> 18(1). èc cã d−íi 7 vßng xo¾n.<br /> 19(24). èc cì nhá hoÆc trung b×nh, h×nh th¸p thu«n dµi.<br /> 20(21). Vá dµy, ch¾c, h×nh thoi, ®Ønh nhän. Lç miÖng loe h×nh tim, chiÕm gÇn nöa chiÒu cao vá,<br /> vµnh miÖng dµy...........................................................................................Sulcospira proteus<br /> 21(20). Vá máng, h×nh c«n hoÆc h×nh th¸p, thu«n dµi, ®Ønh th−êng bÞ gÆm mßn.<br /> 22(23). Vá h×nh c«n. Cã 5-6 vßng xo¾n dÑp....................................................Sulcospira hainanensis<br /> 23(22). Vá h×nh th¸p, thu«n dµi. Cã 6-7 vßng xo¾n h¬i ph×nh ë gi÷a..............Sulcospira touranensis<br /> 24(19). èc cì lín, h×nh c«n.<br /> 25(28). MÆt vá nh½n.<br /> 26(27). Vá h×nh c«n dµi. Vßng xo¾n cuèi b»ng 2/3 chiÒu cao vá, lç miÖng h×nh thoi hÑp, chiÒu cao<br /> d−íi 1/2 chiÒu cao vá........................................................................Paracrostoma solemiana<br /> 27(26). Vá h×nh c«n ng¾n. Vßng xo¾n cuèi b»ng 3/4 chiÒu cao vá, lç miÖng réng ngang, chiÒu cao<br /> h¬n 1/2 chiÒu cao vá.............................................................Paracrostoma pseudosulcospira<br /> 28(25). MÆt vá cã c¸c gê däc vµ vßng th«………………………………....Semisulcospira aubryana<br /> <br /> 3<br />  Bµn luËn vÒ c¸c loµi èc n−íc ngät thuéc hä Pachychilidae ë ViÖt Nam<br /> <br /> C¨n cø vµo ®Æc tr−ng h×nh th¸i vá, cã thÓ h¬n, vßng xo¾n dÑp, vßng xo¾n cuèi ph×nh to,<br /> ph©n biÖt 6 gièng thuéc hä Pachychilidae ë ViÖt cao b»ng 1/2 chiÒu cao vá, trong khi kÝch th−íc<br /> Nam: vá cña B. costula lín h¬n, vßng xo¾n phång,<br /> - Gièng Adamietta ®−îc Brandt (1974) x¸c chiÒu cao vßng xo¾n cuèi nhá h¬n 1/2 chiÒu cao<br /> lËp víi loµi chuÈn Melania housei Lea, 1856. vá èc.<br /> §Æc ®iÓm chÈn lo¹i: vá h×nh th¸p, cã nhiÒu vßng 2. Adamietta housei (Lea, 1856) (h×nh 2)<br /> xo¾n (8-13), vßng xo¾n dÑp. Lç miÖng h×nh Melania housei Lea, 1856: 144; Melania<br /> tr¸m. N¾p miÖng Ýt vßng xo¾n, vá hÇu nh− nh½n schomburgki Reeve, 1860: 12, pl. 14, fig. 93.<br /> ®«i khi cã nÐt v©n ch¹m.<br /> Loµi nµy vÒ h×nh th¸i vá gièng víi<br /> - Gièng Brotia ®−îc Adams (1866) thiÕt lËp Stenomelania dautzenbergiana nh− vá h×nh<br /> víi loµi chuÈn Melania pagodula Gould, 1847. th¸p, ®Ønh vuèt nhän, cã trªn 10 vßng xo¾n. Vá<br /> §Æc ®iÓm chÈn lo¹i: vá ch¾c, h×nh c«n ®Õn h×nh nh½n, mµu n©u vµng víi c¸c vÖt mµu n©u ®en<br /> th¸p cao, cã v©n ch¹m, ®Ønh tï côt hoÆc bÞ ¨n ch¹y däc trªn mçi vßng xo¾n. Tuy nhiªn, kh¸c<br /> mßn. Cã 5-11 vßng xo¾n, vßng xo¾n phång, nhau ë chç A. housei cã vßng xo¾n dÑp, ph¼ng<br /> vßng xo¾n cuèi lín. Lç miÖng h×nh thoi. N¾p trong khi ë S. dauzenbergiana, rBnh xo¾n th¾t<br /> miÖng trßn, 4-6 vßng xo¾n.<br /> lµm cho c¸c vßng xo¾n phång ë gi÷a. ë n−íc ta,<br /> - Gièng Paracrostoma ®−îc Cossman loµi nµy hiÖn míi thÊy ë An Giang (Nam Bé).<br /> (1900) thiÕt lËp víi loµi chuÈn Melania huegeli<br /> Philipi, 1843. §Æc ®iÓm chÈn lo¹i: èc kÝch th−íc 3. Adamietta reevei (Brot, 1874) (h×nh 3)<br /> lín, vá dµy, nh½n, h×nh c«n. Vßng xo¾n cuèi Melania reevei, Brot, 1874: 95, Taf. 11, fig.<br /> gÇn tíi 1/2 chiÒu cao vá. N¾p miÖng h×nh « van 4-4a Taf. 13, fig.6.<br /> víi 3,5 vßng xo¾n.<br /> èc cì lín, h×nh c«n dµi, ®Ønh vuèt nhän.<br /> - Gièng Semisulcospira ®−îc Boettger MÆt vá nh½n cã khÝa däc, mµu n©u ®á hay n©u<br /> (1886) x¸c lËp víi loµi chuÈn Melania libertina ®en. Cã quÇn thÓ víi mÆt vá cã nhiÒu gê däc lín<br /> Gould, 1859. §Æc ®iÓm chuÈn lo¹i: vá h×nh thoi, ë mçi vßng xo¾n, cã trªn 10 vßng xo¾n dÑp. Lç<br /> cã 5-6 vßng xo¾n, vßng xo¾n cuèi ph×nh to, miÖng h×nh bÇu dôc, réng vµ ng¾n, chØ chiÕm<br /> chiÕm tíi 3/4 chiÒu cao vá, lç miÖng h×nh thoi kho¶ng 1/4 chiÒu cao vá.<br /> réng, dµi tíi 1/2 chiÒu cao vá. §Æng Ngäc Thanh (1980) ®B xÕp loµi nµy ë<br /> - Gièng Sulcospira ®−îc m« t¶ bëi Troschel gièng Stenomelania Fischer thuéc hä Thiaridae.<br /> (1857) víi loµi chuÈn Melania sulcospira Gièng Adamietta thuéc hä Pachychilidae ®−îc<br /> Mouson, 1848. §Æc ®iÓm chÈn lo¹i: vá h×nh Brandt (1974) x¸c lËp víi ®Æc ®iÓm chÈn lo¹i<br /> thoi, h×nh c«n hoÆc h×nh th¸p. MÆt vá nh½n. Cã nh− ë phÇn trªn. C¨n cø vµo h×nh th¸i vá nªn<br /> 5-7 vßng xo¾n. Lç miÖng loe h×nh tim hoÆc h×nh xÕp loµi nµy vµo gièng Adamietta thuéc hä<br /> bÇu dôc. Pachychilidae lµ hîp lý.<br /> - Gièng Stenomelania cã ®Æc ®iÓm chÈn 4. Adamietta swinhoei (Adams, 1870) (h×nh 4)<br /> lo¹i: vá máng, cã trªn 9 vßng xo¾n, rBnh xo¾n Melanoides swinhoei, Adams, 1870: 8, pl. 1,<br /> s©u th¾t lµm cho vßng xo¾n phång râ, cã c¸c vÖt<br /> fig. 12; Brotia swinhoei Yen, 1939: 59, Taf. 5,<br /> mµu n©u xÉm däc trªn c¸c vßng xo¾n.<br /> fig. 12.<br /> 1. Adamietta delavayana (Heude, 1888) (h×nh 1) §Æng Ngäc Thanh (1980) ®B xÕp loµi nµy<br /> Melania delavayana Heude, 1888: 309; vµo gièng Antimelania Fischer & Crosse thuéc<br /> Heude, 1890: 162, pl. 16, fig. 5, 5c. hä Thiaridae. C¨n cø vµo h×nh th¸i vá: èc cì lín,<br /> vá thu«n dµi, ®Ønh nhän, th−êng bÞ gÆm mßn. Cã<br /> Loµi nµy vÒ h×nh th¸i vá, gièng víi Brotia<br /> 9-10 vßng xo¾n dÑp th¾t l¹i ë nöa trªn mçi<br /> costula: h×nh th¸p thu«n nhän ë ®Ønh, nhiÒu vßng, t¹o nªn vïng th¾t lín. MÆt vá cã nhiÒu<br /> vßng xo¾n. Tuy nhiªn, sù sai kh¸c gi÷a hai loµi ®−êng vßng th« víi nhiÒu gê däc lín ë mçi<br /> nµy thÊy râ ë kÝch th−íc cña A. delavayana nhá vßng xo¾n cho nªn xÕp loµi nµy vµo gièng<br /> 4<br /> Adamietta thuéc hä Pachychilidae lµ hîp lý. fig.3 (a-b).<br /> Cho tíi nay, chØ míi s−u tËp ®−îc vá èc chÕt cña §Æng Ngäc Thanh (1980) xÕp loµi nµy trong<br /> loµi nµy t¹i c¸c di tÝch kh¶o cæ ë Cóc Ph−¬ng, gièng Antimelania Fischer & Crosse. Víi ®Æc<br /> C¸t Bµ. Mét sè vËt mÉu sèng thu ®−îc ë Ninh tr−ng h×nh th¸i vá, loµi nµy ®−îc xÕp vµo gièng<br /> B×nh vµ ®−îc ®Þnh lo¹i lµ Antimelania swinhoei Brotia lµ hîp lý h¬n.<br /> (§Æng Ngäc Thanh vµ cs., 2003) lµ ch−a ®óng,<br /> nay ®−îc xem l¹i vµ x¸c ®Þnh lµ Adamietta 9. Paracrostoma solemiana (Brandt, 1968)<br /> reevei. (h×nh 9)<br /> 5. Brotia costula (Rafinesque, 1833) (h×nh 5) Brotia (Paracrostoma) solemiana Brandt,<br /> 1968: 273-274, pl. 10, fig. 60; Paracrostoma<br /> Melania costula Rafinesque, 1833: 166. solemiana - Brandt, 1974: 186, pl. 13, fig. 44.<br /> Loµi nµy cã kÝch th−íc lín, vá h×nh th¸p dµi, Loµi nµy míi thu ®−îc mÉu gÇn ®©y ë mét sè<br /> ch¾c, dµy, ®Ønh nhän, mét sè c¸ thÓ cã ®Ønh bÞ ®Þa ph−¬ng ë Trung Bé (tõ Qu¶ng B×nh tíi Qu¶ng<br /> gÆm mßn. MÆt vá cã nhiÒu ®−êng vßng th«, mê Nam). Víi ®Æc ®iÓm h×nh th¸i ®Æc tr−ng lµ vá cì<br /> vÒ phÝa ®Ønh vá. Gê däc trªn c¸c vßng xo¾n Ýt lín, ch¾c, h×nh c«n dµi, réng, ®Ønh vá th−êng bÞ<br /> thÊy, th−êng chØ thÊy khÝa däc. Cã 9 vßng xo¾n, gÆm mßn. MÆt vá nh½n, cã c¸c ®−êng chØ mê<br /> c¸c vßng xo¾n cuén nhanh, gå cao, chiÒu cao theo vßng xo¾n. Cã 5-6 vßng xo¾n ph×nh ë gi÷a,<br /> vßng xo¾n cuèi nhá h¬n 1/2 chiÒu cao vá èc. Lç vßng xo¾n cuèi ph×nh to, chiÒu cao vßng xo¾n<br /> miÖng chiÕm 1/3 chiÒu cao vá, h×nh bÇu dôc cuèi h¬n 1/2 chiÒu cao vá. Lç miÖng h×nh bÇu<br /> réng. dôc, réng. ChiÒu dµi lç miÖng gÇn 1/2 vá. Loµi<br /> Loµi nµy ®−îc §Æng Ngäc Thanh (1980) nµy thÊy ph©n bè ë Th¸i Lan (Brandt, 1974).<br /> xÕp vµo hä Thiaridae víi tªn gièng Antimelania. Brandt (1968) ®B x¸c lËp loµi nµy vµ ®Æt trong<br /> C¨n cø vµo ®Æc ®iÓm h×nh th¸i vá, xÕp l¹i loµi ph©n gièng Brotia (Paracrostoma). §Õn n¨m<br /> nµy trong gièng Brotia thuéc hä Pachychilidae. 1974, Brandt ®B t¸ch ph©n gièng nµy thµnh gièng<br /> 6. Brotia hamonvillei (Brot, 1887) (h×nh 6) Paracrostoma riªng biÖt. Kohler & Glaubrecht<br /> Melania hamonvillei Brot, 1887, 35: 32-34; (2004, 2006) ®B xÕp loµi nµy trong gièng Brotia.<br /> Melania aubryana Heude, 1888. C¨n cø vµo ®Æc tr−ng h×nh th¸i vá cho nªn xÕp<br /> loµi nµy vµo gièng Paracrostoma lµ hîp lý.<br /> Loµi nµy vÒ h×nh th¸i vá còng gièng víi B.<br /> costula. Tuy nhiªn, sù kh¸c nhau c¬ b¶n gi÷a 10. Paracrostoma pseudosulcospira<br /> hai loµi nµy lµ B. hamonvillei cã vá cì trung (Brandt, 1968) (h×nh 10)<br /> b×nh, mÆt vá sÇn sïi, cã c¸c ®−êng gê däc næi Brotia (Paracrostoma) pseudosulcospira<br /> râ, mau ë c¸c vßng xo¾n ®Çu, th−a dÇn ë c¸c Brandt, 1968: 274, pl. 10, fig. 61; Paracrostoma<br /> vßng xo¾n sau. Cã c¸c ®−êng sinh tr−ëng næi pseudosulcospira pseu-dosulcospira (Brandt,<br /> thµnh gê theo rBnh xo¾n. Lç miÖng réng, h×nh 1974: 185, pl. 13, fig. 42.<br /> gÇn tr¸i tim.<br /> Loµi nµy míi thu ®−îc mÉu t¹i s«ng Ba (S¬n<br /> 7. Brotia jullieni (Deshayes, 1874) (h×nh 7) Hoµ, tØnh Phó Yªn). Loµi nµi cã ®Æc ®iÓm kh¸c<br /> Melania jullieni Deshayes, 1874, in h¼n víi loµi P. solemiana ë chç Vá h×nh c«n<br /> Deshayes et Jullien, 1874: 115, pl. 7, figs. 7-9. ng¾n, réng, ®Ønh vá th−êng bÞ gÆm mßn. Cã 4<br /> VÒ h×nh th¸i vá, loµi nµy gièng víi loµi B. vßng xo¾n, h¬i dÑp. Vßng xo¾n cuèi ph×nh to,<br /> siamensis. Tuy nhiªn, sù kh¸c nhau gi÷a hai loµi b»ng 3/4 chiÒu cao vá. Lç miÖng h×nh thoi, réng<br /> nµy thÊy râ: B. jullieni cã kÝch th−íc lín, réng ngang, dµi h¬n 1/2 chiÒu cao vá. Loµi nµy còng<br /> míi thÊy ph©n bè ë Th¸i Lan (Brandt, 1974).<br /> ngang, dµy, ch¾c, cã 5-6 vßng xo¾n ph×nh ë<br /> gi÷a, cã c¸c gê däc gå cao thµnh c¸c ®−êng Còng gièng nh− loµi trªn, Brandt (1968) ®B<br /> sèng lín. Trong khi B. siamensis cã kÝch th−íc x¸c lËp loµi nµy vµ ®Æt trong ph©n gièng Brotia<br /> nhá h¬n, vá kh«ng dµy, cã 7-10 vßng xo¾n. (Paracrostoma). §Õn n¨m 1974, t¸c gi¶ nµy ®B<br /> t¸ch ph©n gièng nµy thµnh gièng Paracrostoma<br /> 8. Brotia siamensis (Brot, 1886) (h×nh 8) riªng biÖt nh−ng ®Æt thµnh ph©n loµi<br /> Melania siamensis, Brot, 1886: 90, 91, pl.7, Paracrostoma pseudosulcospira pseudo-<br /> 5<br /> sulcospira. Kohler & Glaubrecht (2004, 2006) ®B et Dautzenberg, 1900: 17, Pl. 10, fig. 11;<br /> xÕp loµi nµy trong gièng Brotia. Melania jacqueti, Bavey et Dautzenberg, 1906:<br /> 11. Semisulcospira aubryana (Heude, 1888) 413, Pl. 10, fig. 16.<br /> (h×nh 11) §Æc tr−ng h×nh th¸i vá cña loµi nµy kh¸ râ:<br /> Melania aubryana Heude, 1888: 308; vá dµy, ch¾c, h×nh thoi dµi. MÆt vá nh½n, mµu<br /> n©u ®Êt, cã khÝa däc m¶nh. Cã 6 vßng xo¾n, hÑp<br /> Melania aubryana-Bavay et Dautzenberg, 1910:<br /> ngang, ®Ønh nhän. C¸c vßng xo¾n ®Çu dÑp, rBnh<br /> 4, Pl. 1, fig. 8-13.<br /> xo¾n nom râ, vßng xo¾n cuèi chiÕm h¬n nöa<br /> Loµi nµy víi ®Æc tr−ng h×nh th¸i kh¸c h¼n chiÒu cao vá èc, h¬i ph×nh kho¶ng gi÷a. Trªn<br /> víi c¸c gièng kh¸c trong hä Pachychilidae: vá c¸c vßng xo¾n cã c¸c d¶i vßng mµu n©u sÉm<br /> h×nh thoi, réng ngang, vá dµy, ®Ønh tµy. Cã 5-6 lín, vßng xo¾n cuèi cã ba d¶i. Vßng tiÕp theo cã<br /> vßng xo¾n, c¸c vßng xo¾n dÑp ph¼ng, rBnh xo¾n hai d¶i, c¸c vßng xo¾n ®Çu 1 d¶i. Lç miÖng loe<br /> n«ng, vßng xo¾n cuèi ph×nh ra ë phÇn d−íi, h×nh tim, chiÕm gÇn nöa chiÒu cao vá, vµnh<br /> chiÕm 2/3-3/4 chiÒu cao vá. Lç miÖng h×nh thoi miÖng s¾c, phÇn d−íi t¹o thµnh m«i trßn, phÇn<br /> réng, dµi tíi 1/2 chiÒu cao vá. trªn t¹o thµnh gãc nhän, mÆt trong vµnh miÖng<br /> Loµi nµy ®−îc Kohler & Glaubrecht (2002) cã ba vÖt n©u lín. Líp sø bê trô dµy, mµu vµng<br /> coi lµ synonym cña Adamietta tonkiniana nh¹t.<br /> (Morlet). Tuy nhiªn loµi Melania tonkiniana Loµi nµy cho tíi nay ®−îc xem lµ ®Æc h÷u<br /> Morlet, 1886 cho tíi nay còng ch−a thËt râ rµng cña ViÖt Nam, ph©n bè hÑp ë vïng H¹ L¹ng<br /> vÒ vÞ trÝ ph©n lo¹i vµ danh ph¸p. H¬n n÷a, gièng (Cao B»ng) vµ ®−îc ghi trong S¸ch §á ViÖt<br /> Adamietta cã 7 ®Õn trªn 10 vßng xo¾n. V× vËy, Nam (1996, 2000).<br /> c¨n cø vµo ®Æc ®iÓm h×nh th¸i vá, cho nªn loµi 14. Sulcospira touranensis (Souleyet, 1852)<br /> nµy ®−îc xÕp vµo gièng Semisulcospira lµ hîp lý. (h×nh 14)<br /> 12. Sulcospira hainanensis (Brot, 1872) Melania tourannensis Souleyet, 1852-in<br /> (h×nh 12) Eydoux & Souleyet: 12: 543, 544, Pl.31, figs 4-7.<br /> Melania (Sulcospira) hainanesis Brot, 1872 : Loµi nµy vÒ h×nh th¸i kh¸ gièng víi S.<br /> 3 : 32, pl. 3, fig. 11; Melania ebenina Brot, 1883: hainanesis, tuy nhiªn kh¸c ë chç: vá h×nh th¸p,<br /> 83; Brot, 1886: 98; Melania biconica Brot, 1886: thu«n dµi. Cã 6-7 vßng xo¾n h¬i ph×nh ë gi÷a.<br /> 100, pl. 4, fig. 4; Melania soriniana Heude, Loµi nµy, cho tíi nay míi x¸c ®Þnh thÊy ë Trung<br /> 1988: 308; Heude, 1890: 162, pl. 16, fig. 6, 6a; Bé (Qu¶ng TrÞ, Qu¶ng Nam).<br /> Sulcospira biconica-Yen, 1939: 60, pl. 5, fig. 16.<br /> 15. Stenomelania dautzenbergiana<br /> §Æc tr−ng h×nh th¸i cña loµi nµy lµ kÝch (Morlet, 1884) (h×nh 15)<br /> th−íc trung b×nh, nhá, vá máng, h×nh c«n, ®Ønh<br /> th−êng bÞ gÆm mßn. MÆt vá cã ®−êng gê däc Melania dautzenbergiana Morlet, 1884:<br /> mê vµ ®−êng sinh tr−ëng mê theo vßng xo¾n. 399, 400, Pl. 8, fig. 1a-c; Melania dugasti<br /> Vá mµu n©u vµng ®Õn n©u ®en. Cã 5-6 vßng Morlet, 1893: 153-154, pl. 6, fig. 1.<br /> xo¾n, vßng xo¾n h¬i dÑp. ë ta, loµi nµy míi §Æc tr−ng h×nh th¸i cña loµi nµy: vá h×nh<br /> thÊy ph©n bè ë B¾c Bé. th¸p, thu«n dµi, ®Ønh nhän, ch¾c nh−ng kh«ng<br /> dµy. MÆt vá nh½n ë c¸c vßng xo¾n ®Çu, cã c¸c<br /> Loµi nµy ®−îc Kohler & Glaubrecht (2001)<br /> v©n mµu n©u xÉm däc trªn c¸c vßng xo¾n. MÆt<br /> xÕp vµo gièng Brotia. Tuy nhiªn, víi ®Æc tr−ng<br /> vá cã mµu vµng n©u. Cã trªn 9 vßng xo¾n, rBnh<br /> h×nh th¸i vá: èc cì trung b×nh vµ nhá, h×nh c«n,<br /> xo¾n s©u, th¾t t¹o cho c¸c vßng xo¾n ph×nh râ ë<br /> Ýt vßng xo¾n, mÆt vá nh½n, lç miÖng h×nh bÇu<br /> gi÷a. Lç miÖng h×nh bÇu dôc, vµnh miÖng s¾c,<br /> dôc, h¬i loe, cho nªn loµi nµy ®−îc xÕp vµo<br /> phÇn trªn thµnh gãc nhän, ph©n d−íi uèn thµnh<br /> gièng Sulcospira lµ hîp lý.<br /> m«i nhän. N¾p miÖng h×nh trøng. Loµi nµy ph©n<br /> 13. Sulcospira proteus (Bavey et bè ë l−u vùc Mª K«ng. Theo c¸c dÉn liÖu<br /> Dautzenberg, 1910) (h×nh 13) (Brandt, 1974; Kohler & Glaubrecht (2002,<br /> Melania proteus Bavey et Dautzenberg, 2006) loµi nµy cã c¶ ë nam ViÖt Nam. Tuy<br /> 1910: 1, Pl. 1, fig. 1-7; Melania reducta, Bavey nhiªn, tíi nay ch−a thu ®−îc mÉu vËt.<br /> 6<br /> H×nh 1. Adamietta delavayana H×nh 2. Adamietta housei H×nh 3. Adamietta reevei<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> H×nh 4. Adamietta swinhoei H×nh 5. Brotia costula H×nh 6. Brotia hamonvillei<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> H×nh 9. Paracrostoma<br /> H×nh 7. Brotia jullieni H×nh 8. Brotia siamensis solemiana<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> H×nh 10. Paracrostoma H×nh 11. Semisulcospira H×nh 12. Sulcospira<br /> pseudosulcospira aubryana hainanensis<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> H×nh 14. Sulcospira H×nh 15. Stenomelania<br /> H×nh 13. Sulcospira proteus<br /> touranensis dautzenbergiana<br /> <br /> 7<br />  Tµi liÖu tham kh¶o 3: 332-450, pl. 19-22.<br /> 7. Habe T., 1964: Freshwater molluscan fauna<br /> 1. Brandt R. A. M., 1974: The non-marine<br /> of Thailand - Nature & Life Southeast Asia,<br /> aquatic Mollusca of Thailand. Frankfurt am 3: 45-66, 2pls.<br /> Main, 423 pages.<br /> 8. Kobelt W., 1904: Die systematische<br /> 2. §Æng Ngäc Thanh, 1980: Khu hÖ ®éng vËt<br /> Stellung der chinensischen fauna, 36: 26-30.<br /> kh«ng x−¬ng sèng n−íc ngät B¾c ViÖt Nam. Bl. Dtsch. Malak. Ges.<br /> Nxb. Khoa häc vµ Kü thuËt, Hµ Néi.<br /> 9. Kohler F., Glaubrecht, 2002: Miit. Mus.<br /> 3. §Æng Ngäc Thanh (chñ biªn) vµ cs., 1980:<br /> Nat. kd. Berl., Zool. Reihe, 78(1): 121-156.<br /> §Þnh lo¹i ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng n−íc<br /> ngät B¾c ViÖt Nam. Nxb. Khoa häc vµ Kü 10. Kohler F., 2004: Brotia in space and time-<br /> thuËt, Hµ Néi. phylogeny and evolution of southest Asian<br /> freshwater gastropods of family<br /> 4. §Æng Ngäc Thanh (chñ biªn) vµ cs., 2002:<br /> Pachychilidae (Caenogastropoda, Cerithioidea).<br /> Thñy sinh häc c¸c thñy vùc n−íc ngät néi Thesis of Ph. Dr. Rer. Nat., Humboldt<br /> ®Þa ViÖt Nam. Nxb. Khoa häc vµ Kü thuËt, university, Berlin.<br /> Hµ Néi.<br /> 11. Kohler F., Glaubrecht, 2006: Malacologia,<br /> 5. §Æng Ngäc Thanh vµ cs., 2003: DÉn liÖu<br /> 48 (1-2): 159-251.<br /> míi vÒ nhãm trai èc n−íc ngät ViÖt Nam:<br /> 731-734. TuyÓn tËp Héi th¶o quèc gia lÇn 12. Lea I., 1856: Description of thirteen new<br /> thø 2 vÒ Khoa häc sù sèng. Nxb. Khoa häc species of exotic peristomata - Proc. Acad.<br /> vµ Kü thuËt, Hµ Néi. Nat. Sci. Philad., 8: 109-111.<br /> 6. Fischer H., Dautzentberg P., 1904: 13. Yen T. C., 1939: Abbh. Senc. Naturf. Ges.,<br /> Mission Pavie Indo-Chine - Ðtudes drivers, 444: 1-234.<br /> <br /> <br /> fresh water Snail of Pachychilidae Troschel, 1857<br /> (gastropoda-prosobranchia-Cerithioidea) in Vietnam<br /> <br /> <br /> Dang Ngoc Thanh, Ho Thanh Hai<br /> <br /> <br /> Summary<br /> <br /> <br /> Based on analysing snail samples of Pachychilidae recently collected from many locatlities of Vietnam, at<br /> the same time with revision on taxonomy of this family, research results show that Pachychilidae has 15<br /> species belong to 6 gennera in Vietnam: Adamietta delavayana (Heude, 1888); Adamietta housei (Lea, 1856);<br /> Adamietta reevei (Brot, 1874); Adamietta swinhoei (Adams, 1870); Brotia costula (Rafinesque, 1833); Brotia<br /> hamonvillei (Brot, 1887); Brotia jullieni (Deshayes, 1874); Brotia siamensis (Brot, 1886); Paracrostoma<br /> solemiana (Brandt, 1968); Paracrostoma pseudosulcospira (Brandt, 1968); Semisulcospira aubryana (Heude,<br /> 1888); Sulcospira hainanensis (Brot, 1872); Sulcospira proteus (Bavey et Dautzenberg, 1910); Sulcospira<br /> touranensis (Souleyet, 1852); and Stenomelania dautzenbergiana (Morlet, 1884).<br /> The key of identifation for fresh water snails of Pachychilidae in Vietnam and some remarks on<br /> taxonomic status of these species as well as genera: Adamietta, Brotia, Paracrostoma, Semisulcospira,<br /> Stenomelania and Sulcospira are given also in this paper.<br /> <br /> <br /> Ngµy nhËn bµi: 17-3-2007<br /> 8<br />