Học phần: Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lênin - ĐH Thủy lợi

Chia sẻ: Minh Minh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:44

Thêm vào BST

Báo xấu

176
lượt xem 16
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Chuyên đề thi tốt nghiệp chính trị Học phần: Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lênin - ĐH Thủy lợi trình bày các chuyên đê: Chuyên đề 1: Học thuyết hình thái kinh tế - xã hội, chuyên đề 2: Học thuyết giá trị, chuyên đề 3: Học thuyết giá trị thặng dư, chuyên đề 4: Vị trí; vai trò của giai cấp công nhân trong sự nghiệp cách mạng xã hội chủ nghĩa.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Học phần: Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lênin - ĐH Thủy lợi

TRƯỜNG ĐẠI HỌC THUỶ LỢI KHOA LÝ LUẬN CHÍNH TRỊ --------***-------- CHUYÊN ĐỀ THI TỐT NGHIỆP CHÍNH TRỊ HỌC PHẦN: NHỮNG NGUYÊN LÝ CƠ BẢN CỦA CHỦ NGHĨA MÁC - LÊNIN (DÀNH CHO SINH VIÊN TRÌNH ĐỘ ĐẠI HỌC) HÀ NỘI, NĂM 2013 1
HỌC PHẦN NHỮNG NGUYÊN LÝ CƠ BẢN CỦA CHỦ NGHĨA MÁC - LÊNIN HỆ ĐẠI HỌC CHUYÊN ĐỀ 1 HỌC THUYẾT HÌNH THÁI KINH TẾ - XÃ HỘI I. LÝ LUẬN CHUNG Chủ nghĩa duy vật lịch sử là một trong những phát hiện vĩ đại nhất của chủ nghĩa Mác. Trong đó, học thuyết hình thái kinh tế- xã hội là cơ sở, phương pháp luận để phân tích các hiện tượng khác của xã hội loài người; tức là dựa trên nền tảng của sản xuất vật chất của xã hội để nhìn nhận, đánh giá. Học thuyết bao gồm những nội dung cơ bản sau: 1. Vấn đề sản xuất vật chất và phương thức sản xuất Sản xuất vật chất là hoạt động đặc trưng của con người và xã hội loài người. Sản xuất vật chất là quá trình con người sử dụng công cụ và phương tiện lao động để tác động vào đối tượng vật chất nhằm tạo ra những sản phẩm đáp ứng sự tồn tại, phát triển của cá nhân và cộng đồng. - Hoạt động sản xuất là hoạt động đặc trưng của con người bởi đó là một loại hình hoạt động thực tiễn với mục đích cải biến các đối tượng của giới tự nhiên theo nhu cầu tồn tại, phát triển của xã hội loài người. - Để đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của con người thì sản xuất vật chất phải có năng suất ngày càng cao. Theo Mác, năng suất lao động không chỉ phụ thuộc vào lực lượng sản xuất mà còn phụ thuộc vào quan hệ sản xuất. 2
- Trên cơ sở thoả mãn về vật chất, con người có điều kiện để phát triển nhu cầu về đời sống tinh thần. Từ đó, văn hoá, nghệ thuật, pháp luật, khoa học, giáo dục,…ra đời. Bất cứ quá trình sản xuất vật chất nào cũng được tiến hành theo những cách thức xác định với mục đích nhất định. Cách thức tiến hành đó chính là phương thức sản xuất. Phương thức sản xuất là khái niệm dùng để chỉ những cách thức mà con người sử dụng để tiến hành quá trình sản xuất của xã hội ở những giai đoạn lịch sử nhất định. - Mỗi giai đoạn lịch sử có một phương thức sản xuất đặc trưng. Đó là sự thống nhất giữa lực lượng sản xuất ở một trình độ nhất định với một kiểu quan hệ sản xuất đặc trưng tạo nên sức sản xuất của xã hội. - Phương thức sản xuất mang tính lịch sử. Phương thức sản suất nào cũng có quá trình hình thành, tồn tại, phát triển và chuyển hoá. Quá trình đó phải có những điều kiện tất yêú. - Phương thức sản xuất là yếu tố quyết định trong các yếu tố tác động vào quá trình vận động, phát triển và biến đổi của xã hội. - Sự phát triển của lịch sử nhân loại là lịch sử thay thế và phát triển của các phương thức sản xuất từ trình độ thấp đến trình độ ngày càng cao hơn. Tuy nhiên, sự thay thế nhau của các phương thức sản xuất ở mỗi cộng đồng xã hội nhất định lại có sự thống nhất trong tính đa dạng. Tính chất tuần tự trong quá trình thay thế và phát triển của các phương thức sản xuất cũng chính là quy luật chung trong tiến trình phát triển của lịch sử nhân loại, nhưng với mỗi cộng đồng nhất định, tuỳ theo điều kiện khách quan và chủ quan ở mỗi giai đoạn mà có thể có biểu hiện đa dạng về con đường phát triển. Song dù lịch sử của mỗi cộng đồng người có phát triển đa dạng, phong phú như thế nào, thậm chí có những giai đoạn phát triển phải trải qua những con đường vòng nhưng rốt cuộc lịch sử vẫn tuân theo xu hướng chung là phát triển 3
theo chiều hướng đi lên từ phương thức sản xuất ở trình độ thấp lên trình độ cao hơn. 2. Biện chứng giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất Lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất là hai mặt của phương thức sản xuất. Chúng có mối quan hệ biện chứng với nhau, tạo thành quy luật: Quy luật về sự phù hợp của quan hệ sản xuất với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất. Đây là quy luật cơ bản nhất của sự vận động và phát triển xã hội. Lực lượng sản xuất Lực lượng sản xuất chính là toàn bộ các nhân tố vật chất, kỹ thuật của quá trình sản xuất, chúng tồn tại trong mối quan hệ biện chứng với nhau tạo ra sức sản xuất làm cải biến các đối tượng trong quá trình sản xuất, tức tạo ra năng lực thực tiễn làm biến đổi các đối tượng của giới tự nhiên theo nhu cầu nhất định của con người và xã hội. - Lực lượng sản xuất biểu hiện mối quan hệ giữa con người với tự nhiên trong quá trình sản xuất, thể hiện năng lực thực tiễn của con người. Lực lượng sản xuất bao gồm: người lao động (với sức lao động và kĩ năng lao động của họ) và tư liệu sản xuất (gồm tư liệu lao động, đối tượng lao động). + Người lao động là những người trong độ tuổi lao động đủ điều kiện tham gia vào quá trình sản xuất của cải cho xã hội: có nhu cầu lao động, đủ sức khoẻ, độ khéo léo trong quá trình lao động, đủ khả năng tiếp thu những công nghệ kĩ thuật mới, có ý thức nghề nghiệp, có văn hoá người lao động,… để tạo nên năng suất lao động xã hội ngày càng cao. + Tư liệu lao động là những vật phẩm, những yếu tố, điều kiện để con người tác động vào đối tượng nhằm tạo ra sản phẩm trong quá trình sản xuất. Tư liệu lao động gồm: Công cụ lao động và các phương tiện khác phục vụ quá trình sản xuất, Công cụ lao động là bộ phận cách mạng nhất của tư liệu sản xuất. Trình độ của lực lượng sản xuất thể hiện rõ nhất ở trình độ của công cụ lao động. Quá trình 4
phát triển của khoa học công nghệ thực chất lấy việc phát triển công cụ lao động làm trung tâm. Các phương tiện khác phục vụ quá trình sản xuất làm điều kiện phục vụ quá trình sản xuất tuy nó không đóng vai trò quyết định nhưng khổng thể thiếu. + Đối tượng lao động là toàn bộ những vật phẩm chịu sự tác động của công cụ lao động để trực tiếp hình thành sản phẩm, bao gồm: Đối tượng lao động tự nhiên và đối tượng lao động nhân tạo. Trình độ của lực lượng sản xuất thể hiện trình độ chinh phục giới tự nhiên của con người, là khả năng tạo ra sức sản xuất nhằm đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng của con người. Quan hệ sản xuất Quan hệ sản xuất là quan hệ giữa người với người trong quá trình sản xuất (sản xuất và tái sản xuất xã hội). Quan hệ sản xuất bao gồm quan hệ về sở hữu tư liệu sản xuất, quan hệ về tổ chức quản lý sản xuất, quan hệ về phân phối sản phẩm làm ra. Những quan hệ sản xuất này tồn tại trong mối quan hệ thống nhất và chi phối, tác động lẫn nhau trên cơ sở quyết định của quan hệ sở hữu về tư liệu sản xuất. Quan hệ giữa người với người trong việc sở hữu tư liệu sản xuất chính của toàn xã hội thể hiện quyền hợp pháp của cá nhân hay cộng đồng đối với tư liệu sản xuất. Có 2 loại quan hệ sở hữu trong lịch sử phát triển của nhân loại: sở hữu tư nhân và sở hữu công cộng. Sự phù hợp của quan hệ sản xuất với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất Trong một phương thức sản xuất, lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất thống nhất với nhau. Tính thống nhất này tạo nên sự ổn định và phát triển bền vững của phương thức sản xuất. 5
Lực lượng sản xuất đóng vai trò quyết định, bao gồm các yếu tố luôn luôn biến động và phát triển không ngừng, đến một trình độ nhất định thì sẽ không còn phù hợp với kiểu quan hệ sản xuất đặc trưng hiện có (tương đối ổn định). Do vậy, lực lượng sản xuất có vai trò quyết định và làm thay đổi quan hệ sản xuất cho phù hợp với nó. Quan hệ sản xuất tuy phụ thuộc vào lực lượng sản xuất nhưng cũng có tính độc lập tương đối và tác động trở lại lực lượng sản xuất. Quan hệ sản xuất lỗi thời, lạc hậu hoặc “tiên tiến” một cách giả tạo, không phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất thì sẽ kìm hãm sự phát triển của lực lượng sản xuất. Quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với sự phát triển của lực lượng sản xuất sẽ thúc đẩy sự phát triển của lực lượng sản xuất. Đó là quy luật cơ bản nhất, tác động trong toàn bộ tiến trình lịch sử nhân loại. 3. Biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng C.Mác cho rằng: “Toàn bộ những quan hệ sản xuất ấy hợp thành cơ cấu kinh tế của xã hội, tức là cái cơ sở hiện thực trên đó dựng lên một kiến trúc thượng tầng pháp lý và chính trị và những hình thái ý thức xã hội nhất định tương ứng với cơ sở hiện thực đó. Phương thức sản xuất đời sống vật chất quyết định các quá trình sinh hoạt xã hội, chính trị và tinh thần nói chung” 1. Cơ sở hạ tầng: Cơ sở hạ tầng là toàn bộ những quan hệ sản xuất hợp thành cơ cấu kinh tế của một xã hội nhất định. - Các loại quan hệ sản xuất của xã hội ở một giai đoạn nhất định gồm: + Quan hệ sản xuất chủ đạo (tiêu biểu cho hình thái kinh tế- xã hội đang tồn tại) + Quan hệ sản xuất tàn dư của hình thái kinh tế- xã hội trước + Quan hệ sản xuất mầm mống của hình thái kinh tế- xã hội tương lai 1 C,Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb.Chính trị quốc gia, Hà Nội, T.13, tr.15 6
Như vậy, với mỗi hình thái kinh tế- xã hội đều bao gồm nhiều loại quan hệ sản xuất - Hệ thống quan hệ sản xuất vừa là hình thức để tạo điều kiện cho lực lượng sản xuất phát triển, vừa là nền tảng để từ đó hình thành nên các quan hệ xã hội khác. Kiến trúc thượng tầng: Kiến trúc thượng tầng là toàn bộ hệ thống kết cấu các hình thái ý thức xã hội cùng với các thiết chế chính trị- xã hội tương ứng, được hình thành trên một cơ sở kinh tế nhất định. - Kiến trúc thượng tầng là một hệ thống phức tạp gồm nhiều yếu tố đan xen có mối quan hệ với nhau, và đều có quan hệ nhất định với cơ sở hạ tầng - Trong kiến trúc thượng tầng của xã hội có giai cấp, hình thái ý thức chính trị, hình thái ý thức pháp quyền và thiết chế chính trị nhà nước có vai trò quan trọng nhất. Quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng - Cơ sở hạ tầng quyết định kiến trúc thượng tầng: + Trong mỗi hình thái kinh tế- xã hội hình thành một kiểu kiến trúc thượng tầng tương ứng trên cơ sở một cơ sở hạ tầng nhất định + Trong xã hội có giai cấp, giai cấp nào thống trị về kinh tế thì cũng là giai cấp thống trị về tinh thần của đời sống xã hội. + Mâu thuẫn trong cơ sở hạ tầng sẽ dẫn đến mâu thuẫn trong kiến trúc thượng tầng + Sự tác động của cơ sở hạ tầng đến các yếu tố khác nhau của kiến trúc thượng tầng là khác nhau. 7
+ Cơ sở hạ tầng thay đổi dẫn đến kiến trúc thượng tầng cũng thay đổi. “Cơ sở kinh tế thay đổi thì toàn bộ cái kiến trúc thượng tầng đồ sộ cũng bị đảo lộn ít nhiều nhanh chóng” 2. - Sự tác động trở lại của kiến trúc thượng tầng đối với cơ sở hạ tầng: + Kiến trúc thượng tầng phản ánh cơ sở hạ tầng + Các yếu tố của kiến trúc thượng tầng có tác động trở lại với cơ sở hạ tầng theo các mức độ khác nhau + Chức năng xã hội cơ bản của kiến trúc thượng tầng thống trị là xây dựng, bảo vệ và phát triển cơ sở hạ tầng đã sinh ra nó, chống lại nguy cơ phá hoại chế độ kinh tế đó. + Kiến trúc thượng tầng tác động theo 2 hướng với cơ sở hạ tầng: Nếu kiến trúc thượng tầng tác động phù hợp với các quy luật kinh tế khách quan thì nó là động lực mạnh mẽ thúc đẩy kinh tế phát triển. Nếu tác động ngược lại, nó sẽ kìm hãm phát triển kinh tế, phá vỡ kết cấu của cơ sở hạ tầng, kìm hãm xã hội phát triển. II. SỰ VẬN DỤNG CỦA ĐẢNG CỘNG SẢN VIỆT NAM TRONG GIAI ĐOẠN HIỆN NAY. 1. Kiên trì con đường đi lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa - Cơ sở lí luận của vấn đề này: Học thuyết hình thái kinh tế - xã hội đã giải thích sự vận động và phát triển của xã hội loài người theo quy luật khách quan, khẳng định: loài người nhất định sẽ tiến lên chủ nghĩa cộng sản, nhưng có thể theo những hình thức và phương thức khác nhau. Sự thay thế nhau của các hình thái kinh tế - xã hội là một quá trình lịch sử-tự nhiên. Sự vận động của mỗi hình thái kinh tế-xã hội đều chịu sự tác động chi phối của rất nhiều quy luật: quy luật tự nhiên, quy luật xã hội, quy luật tư duy. 2 Sdd, T.13, tr.15 8
Tính lịch sử của các hình thái kinh tế-xã hội chính là các hình thái kinh tế - xã hội trong lịch sử đều có quá trình hình thành, tồn tại, phát triển và chuyển hoá, không có hình thái kinh tế - xã hội nào tồn tại vĩnh viễn trong lịch sử. Lịch sử nhân loại rất đa dạng, phong phú, mỗi dân tộc có nét độc đáo và điều kiện riêng. Do đó, có dân tộc lần lượt trải qua các hình thái kinh tế - xã hội, có dân tộc có thể bỏ qua một hoặc một vài hình thái kinh tế xã hội nào đó. Việc bỏ qua đó không thể theo ý muốn chủ quan mà phải dựa trên những điều kiện nhất định Việc xây dựng một hình thái kinh tế- xã hội tiến bộ hơn không thể thực hiện trong một sớm một chiều mà nhất định phải trải qua thời kỳ quá độ. - Quan điểm xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta: Đại hội IX của Đảng khẳng định: “Con đường đi lên của nước ta là sự phát triển quá độ lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa, tức là bỏ qua việc xác lập vị trì thống trị của quan hệ sản xuất và kiến trúc thượng tầng tư bản chủ nghĩa, nhưng tiếp thu, kế thừa những thành tựu mà nhân loại đạt được dưới chế độ tư bản chủ nghĩa, đặc biệt về khoa học và công nghệ, để phát triển nhanh lực lượng sản xuất, xây dựng nền kinh tế hiện đại”3. Đến Đại hội Đảng X, XI, Đảng cộng sản Việt Nam tiếp tục khẳng định tinh thần này. Với hình thái kinh tế-xã hội tư bản chủ nghĩa, chúng ta nhận thức rõ vai trò đối với sự phát triển nhân loại, đồng thời những hạn chế về mặt lịch sử. Trong giai đoạn chủ nghĩa đế quốc, sự áp bức giai cấp, áp bức dân tộc đã bộc lộ tính khiếm khuyết bản chất của chủ nghĩa tư bản. Hiện nay, tuy những thành tựu khoa học công nghệ mới có rất nhiều đóng góp trong đời sống nhân loại nhưng bản chất của chủ nghĩa tư bản không thay đổi. Khi Việt Nam giành được độc lập, trên thế giới đã hình thành hệ thống xã hội chủ nghĩa. Vì vậy, Đảng cộng sản Việt Nam và nhân dân ta không thể đi theo 3 Đảng cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX, Nxb.Chính trị quốc gia, H.2001, tr.84. 9
con đường tư bản chủ nghĩa, mà thực hiện bỏ qua giai đoạn phát triển hình thái kinh tế-xã hội tư bản chủ nghĩa, xây dựng chủ nghĩa xã hội như mục tiêu đề ra. Xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta là tất yếu khách quan, phù hợp với lịch sử và nguyện vọng toàn dân tộc. Tuy nhiên, đây sẽ là sự nghiệp lâu dài, phức tạp, trong tiến trình thực hiện thậm chí có những bước thụt lùi tạm thời song thắng lợi là xu thế tất yếu. 2. Xây dựng nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần, vận hành theo cơ chế thị trường, định hướng xã hội chủ nghĩa, có sự quản lý của Nhà nước. - Cơ sở của vấn đề này: Quy luật về sự phù hợp của quan hệ sản xuất và trình độ phát triển của lực lượng sản xuất. - Đối với Việt Nam: + Chúng ta thực hiện quá độ đi lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua giai đoạn tư bản chủ nghĩa từ một xuất phát điểm rất thấp. Vì vậy cần ưu tiên hàng đầu việc phát triển lực lượng sản xuất, phát huy mọi tiềm năng của đất nước vào nhiệm vụ công nghiệp hoá, hiện đại hoá, phát triển kinh tế hiện đại, nâng cao đời sống nhân dân. + Xu thế chung hiện nay, các nước trên thế giới đều xây dựng và phát triển kinh tế thị trường. Đó là thành tựu chung của nhân loại. Việt nam cũng không nằm ngoài xu thế đó để phát triển lực lượng sản xuất (tranh thủ nguồn vốn, công nghệ, khoa học, kĩ thuật, kinh nghiệm,…của nhiều nước đi trước) + Xây dựng nền KTTT định hướng XHCN là khác về mục đích với nền KTTT ở các nước TBCN. Phát triển nền KTTT định hướng XHCN là nhằm: “Phát triển lực lượng sản xuất hiện đại gắn liền với xây dựng quan hệ sản xuât mới phù hợp trên cả ba mặt sở hữu, quản lý và phân phối”4; xã hội hoá nền sản xuất, xã hội hoá tư liệu sản xuất. 4 Đảng cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX, Nxb Chính trị quốc gia, H.2001, tr.86- 87 10
+ Dưới sự tác động của các qui luật kinh tế thị trường và sự quản lý của nhà nước, các thành phần kinh tế vừa cạnh tranh vừa hợp tác với nhau để phát triển, nhằm nâng cao hiệu quả sản xuất kinh doanh và có xu hướng liên kết hợp tác với nhau thành các thành phần kinh tế hỗn hợp có tính chất trung gian quá độ, để từng bước phát triển QHSX mới theo định hướng XHCN. + Nền kinh tế trong thời kì quá độ ở nước ta còn nhiều hình thức sở hữu tồn tại: sở hữu toàn dân, sở hữu tập thể, sở hữu tư nhân tác động qua lại, đan xen, chuyển hoá lẫn nhau, hình thành nên các hình thức sở hữu hỗ hợp. Nhưng sở hữu toàn dân và sở hữu tập thể đóng vai trò nền tảng, thành phần kinh tế nhà nước đóng vai trò chủ đạo. + Quản lý kinh tế phải trên nguyên tắc kết hợp quản lý bằng kế hoạch hoá của nhà nước với cơ chế thị trường để vừa kích thích sản xuất, phát huy mặt tích cực đồng thời hạn chế tiêu cực của kinh tế thị trường. + Thực hiện nhiều hình thức phân phối: phân phối theo lao động và hiệu quả kinh tế, phân phối theo mức độ đóng góp vốn, các nguồn khác và qua phúc lợi xã hội. + Để thực hiện mục tiêu phát triển kinh tế, từng bước phát triển kinh tế tri thức, nước ta cần phát huy mọi nguồn lực, đặc biệt là nguồn nhân lực Qua các Đại hội IX, X, XI của Đảng cộng sản Việt Nam, chúng ta đã khẳng định xây dựng được các yêu tố cũng như thể chế của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa có sự quản lý của nhà nước. 3. Kết hợp đổi mới kinh tế với đổi mới chính trị và các mặt khác của đời sống xã hội - Cơ sở lý luận của vấn đề: Mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng. - Với Việt Nam: + Để đảm bảo sự định hướng XHCN đối với nền kinh tế thị trường ở nước ta hiện nay đòi hỏi phải tăng cường sự lãnh đạo của Đảng; phát huy dân chủ, nâng 11
cao vai trò của quần chúng nhân dân lao động; xác lập vai trò thống trị đời sống tinh thần của chủ nghĩa Mác-Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh. + Phát triển kinh tế phải kết hợp với phát triển văn hoá mới - nền văn hoá tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc nhằm nâng cao đời sống tinh thần của nhân dân; chú trọng giáo dục và đào tạo nhằm nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài. + Đảm bảo giải quyết tốt các vấn đề tôn giáo, dân tộc nhằm phát huy sức mạnh đoàn kết toàn dân. Vì mục tiêu: dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh. Tóm lại, học thuyết hình thái kinh tế- xã hội là một học thuyết khoa học, đưa ra phương pháp đúng đắn để phân tích các hiện tượng xã hội, từ đó vạch ra phương hướng và giải pháp phù hợp cho hoạt động thực tiễn. Đảng cộng sản Việt Nam đã vận dụng một cách sáng tạo học thuyết vào điều kiện cụ thể của đất nước, vạch ra những đường lối đúng đắn cho sự nghiệp xây dựng và bảo về Tổ quốc. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. C.Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Nxb.Chính trị quốc gia, H.1998, T.34. 2. Lênin: Toàn tập, Nxb.Tiến bộ, Matxcơva, 1977, T.38. hj 3. Cương lĩnh xây dựng CNXH trong thời kỳ quá độ lên CNXH, Nxb.Sự Thật, H.1991. 4. Đảng cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX, Nxb.Chính trị quốc gia, H.2001. 5. Đảng cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X, Nxb. Chính trị quốc gia, H.2006. 6. Quán triệt, vận dụng quan điểm Đại hội X của Đảng vào giảng dạy các môn lý luận chính trị, Nxb.Chính trị quốc gia, H.2007. 7. Một số chuyên đề về những nguyên lý cơ bản của Chủ nghĩa Mác-Lênin, Nxb.Lý luận chính trị, H.2008. 12
------------------------------------------------------- CHUYÊN ĐỀ 2 HỌC THUYẾT GIÁ TRỊ I. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG 1. Sản xuất hàng hóa a) Điều kiện ra đời và tồn tại của sản xuất hàng hoá - Sản xuất hàng hoá là kiểu tổ chức sản xuất mà trong đó sản phẩm làm ra không phải là để đáp ứng nhu cầu tiêu dùng của chính người trực tiếp sản xuất ra mà là để đáp ứng nhu cầu tiêu dùng của người khác, thông qua việc trao đổi, mua bán. Nói cách khác, sản xuất hàng hoá là sản xuất ra sản phẩm để trao đổi, mua bán. - Sản xuất hàng hóa ra đời và tồn tại khi có hai điều kiện: Thứ nhất: Có sự phân công lao động xã hội (PCLĐXH): Thứ hai, Sự tách biệt tương đối về mặt kinh tế của những người sản xuất. Hai điều kiện này làm cho người sản xuất hàng hóa vừa phụ thuộc lẫn nhau, vừa độc lập với nhau  đây là một mâu thuẫn, mâu thuẫn này được giải quyết thông qua trao đổi , mua bán sản phẩm của nhau. Như vậy, đó là hai điều kiện cần và đủ của sản xuất hàng hoá, nếu thiếu một trong hai điều kiện đó sẽ không có sản xuất hàng hoá. b) Ưu thế của sản xuất hàng hoá so với sản xuất tự cấp tự túc. - Ưu thế: Mở rộng quy mô SX; phát triển phân công lao động XH; phát triển LLSX, khoa học kỹ thuật; mở rộng giao lưu, hợp tác… - Mặt trái của SXHH: phân hoá giàu nghèo giữa những người SXHH, tiềm ẩn khả năng khủng hoảng, phá hoại môi trường sinh thái, lạm phát, thất nghiệp, lối sống thực dụng, sùng bái tiền tệ... 2. Hàng hoá. 13
a) Khái niệm: Hàng hóa là sản phẩm của lao động, có thể thỏa mãn những nhu cầu nhất định của con người, thông qua trao đổi, mua bán. b) Hai thuộc tính của hàng hóa: Giá trị sử dụng và Giá trị. * Giá trị sử dụng của hàng hóa: - Khái niệm: Giá trị sử dụng của hàng hóa là công dụng của hàng hóa nhằm thỏa mãn một nhu cầu nào đó của con người. (Nhu cầu của con người gồm có nhu cầu tiêu dùng cho sản xuất và nhu cầu tiêu dùng cho cá nhân) + GTSD của hàng hóa là thuộc tính tự nhiên của hàng hóa. Vì vậy, giá trị sử dụng của hàng hóa là phạm trù vĩnh viễn. + Giá trị sử dụng chỉ được thể hiện trong việc sử dụng hay tiêu dùng nó. Khi chưa tiêu dùng, giá trị sử dụng chỉ ở dạng khả năng. Điều này nói lên ý nghĩa quan trọng của tiêu dùng đối với sản xuất. + Trong nền KT hàng hóa, giá trị sử dụng của hàng hóa là giá trị sử dụng xã hội vì nó là giá trị sử dụng cho người khác chứ không phải cho bản thân người sản xuất ra nó. Nói cách khác: Giá trị sử dụng của hàng hóa là vật mang giá trị trao đổi (Giá trị) * Giá trị hàng hoá: Muốn tìm hiểu phạm trù giá trị phải xuất phát từ phạm trù giá trị trao đổi vì Giá trị trao đổi là hình thức biểu hiện bên ngoài của giá trị; còn giá trị là nội dung bên trong, là cơ sở của giá trị trao đổi. - Khái niệm: Giá trị trao đổi là một quan hệ về số lượng, là tỷ lệ theo đó một giá trị sử dụng loại này được trao đổi với những giá trị sử dụng loại khác. Ví dụ: 1 m vải = 5 kg thóc Sở dĩ vải và thóc trao đổi được với nhau vì hai hàng hóa đó có cái chung là đều là sản phẩm của lao động, đều có lao động kết tinh trong đó. Chính lao động hao phí để tạo ra hàng hóa là cơ sở chung của trao đổi và tạo thành giá trị của hàng hóa. Giá trị của hàng hóa: là lao động xã hội của người sản xuất hàng hóa kết tinh trong hàng hóa. 14
- Nhận xét: + Giá trị của hàng hóa là phạm trù lịch sử + Giá trị của hàng hóa phản ánh quan hệ giữa người sản xuất hàng hóa.  Giá trị của hàng hóa là thuộc tính xã hội của hàng hóa. Như vậy, một vật muốn trở thành hàng hóa phải có đủ hai thuộc tính giá trị sử dụng và giá trị. c) Mối quan hệ giữa hai thuộc tính của hàng hóa. Hai thuộc tính của hàng hóa có mối quan hệ vừa thống nhất vừa mâu thuẫn nhau: - Biểu hiện của mặt thống nhất. - Biểu hiện của mặt mâu thuẫn giữa hai thuộc tính. 3. Tính hai mặt của lao động sản xuất hàng hoá Hàng hóa có hai thuộc tính vì lao động của người sản xuất hàng hóa có tính chất hai mặt: vừa mang tính chất cụ thể (lao động cụ thể) vừa mang tính chất trừu tượng ( lao động trừu tượng). a) Lao động cụ thể: - Khái niệm: Lao động cụ thể là lao động có ích dưới một hình thức cụ thể của một nghề nghiệp chuyên môn nhất định. Mỗi lao động cụ thể có mục đích riêng, đối tượng lao động riêng, phương pháp, công cụ lao động, và kết quả lao động riêng  Chính những cái riêng này phân biệt các loại lao động cụ thể khác nhau. - Nhận xét: + Lao động cụ thể tạo ra giá trị sử dụng của hàng hóa. + Giá trị sử dụng là phạm trù vĩnh viễn nên lao động cụ thể cũng là phạm trù vĩnh viễn. b) Lao động trừu tượng: - Khái niệm: LĐ trừu tượng là lao động của người sản xuất hàng hóa khi đã gạt bỏ hình thức cụ thể của nó để quy về cái chung đồng nhất, hay nói cách khác, đó là sự tiêu hao sức lao động (tiêu hao sức cơ bắp, thần kinh) của người sản xuất hàng hóa nói chung. - Lao động trừu tượng tạo ra giá trị hàng hóa. Vậy, giá trị của hàng hóa là lao động trừu tượng của người sản xuất hàng hóa kết tinh trong hàng hóa.  Đây chính là mặt chất của giá trị hàng hóa. 15
- Lao động trừu tượng là phạm trù lịch sử. c) Mâu thuẫn cơ bản của sản xuất hàng hóa giản đơn - Mâu thuẫn cơ bản của sản xuất hàng hóa giản đơn là mâu thuẫn giữa lao động tư nhân và lao động xã hội. + Khái niệm lao động tư nhân và lao động xã hội + Biểu hiện của mâu thuẫn: Sản phẩm do những người sản xuất hàng hóa riêng biệt tạo ra có thể không phù hợp với nhu cầu của xã hội, khi thừa, khi thiếu. Hao phí lao động cá biệt của người sản xuất hàng hóa có thể cao hơn hay thấp hơn hao phí lao động mà xã hội chấp nhận. - Mâu thuẫn giữa lao động tư nhân và lao động xã hội là mầm mống của mọi mâu thuẫn trong nền sản xuất hàng hóa. 4. Lượng giá trị của hàng hóa và các nhân tố ảnh hưởng tới lượng giá trị. Giá trị hàng hóa được xét cả về mặt chất và mặt lượng - Chất của giá trị hàng hóa là lao động xã hội – lao động trừu tượng của người sản xuất hàng hóa hao phí để tạo ra hàng hóa. - Lượng giá trị của hàng hóa là do lượng lao động hao phí để sản xuất ra hàng hóa đó quyết định. a) Thước đo lượng giá trị hàng hóa. - Thước đo lượng giá trị hàng hóa là “thời gian lao động xã hội cần thiết” để sản xuất hàng hóa quyết định (chứ không phải do “Thời gian lao động cá biệt ” để sản xuất hàng hóa quyết định.) - Phân biệt “Thời gian lao động cá biệt ” để sản xuất hàng hóa và “thời gian lao động xã hội cần thiết” để sản xuất hàng hóa. - Cách xác định thời gian lao động xã hội cần thiết: Thông thường (thực tế) thời gian lao động xã hội cần thiết là thời gian lao động cá biệt của những người cung cấp đại bộ phận lượng hàng hóa ấy trên thị trường. - Mối quan hệ giữa thời gian lao động xã hội cần thiết và lượng giá trị của hàng hóa: 16
+ Lượng lao động xã hội cần thiết hay thời gian lao động xã hội cần thiết để sản xuất ra một hàng hóa mới quyết định giá trị xã hội của hàng hóa ấy. + Lượng giá trị của một đơn vị hàng hóa tỷ lệ thuận với lượng lao động hao phí để sản xuất hàng hóa. b) Các nhân tố ảnh hưởng đến lượng giá trị hàng hoá Thứ nhất: Năng suất lao động Khi năng suất lao động tăng lên thì giá trị của một đơn vị hàng hóa sẽ giảm xuống và ngược lại.Vậy: giá trị hàng hóa tỷ lệ nghịch với năng suất lao động. Ý nghĩa: Tăng NSLĐ có ý nghĩa giống như tiết kiệm thời gian lao động. Các nhân tố ảnh hưởng đến năng suất lao động: Trình độ khéo léo (thành thạo) của người lao động; mức độ phát triển của khoa học - kỹ thuật, công nghệ và mức độ ứng dụng những thành tựu đó vào sản xuất; trình độ tổ chức quản lý; quy mô và hiệu suất của tư liệu sản xuất; các điều kiện tự nhiên… Thứ hai: Cường độ lao động: + Khái niệm: Cường độ lao động là đại lượng chỉ mức độ hao phí sức lao động trong một đơn vị thời gian. Nó cho thấy mức độ khẩn trương, nặng nhọc hay căng thẳng của lao động. + Tác động: Khi cường độ lao động tăng lên, số lượng hay khối lượng hàng hóa sản xuất ra tăng lên; Hao phí sức lao động cũng tăng lên tương ứng, nên tổng giá trị của hàng hóa tăng lên, còn giá trị một đơn vị hàng hóa không đổi. + Ý nghĩa: tăng cường độ lao động thực chất cũng như kéo dài thời gian lao động. + Cường độ lao động phụ thuộc vào: Trình độ tổ chức quản lý; quy mô và hiệu suất của tư liệu sản xuất; thể chất, tinh thần của người lao động. Thứ ba: Mức độ phức tạp của lao động Theo mức độ phức tạp của lao động, có thể chia lao động thành lao động giản đơn và lao động phức tạp. 17
Khi đem trao đổi ở trên thị trường người ta lấy lao động giản đơn làm đơn vị và quy mọi lao động thành lao động giản đơn, với ý nghĩa đó lao động phức tạp là bội số của lao động giản đơn.  Trong cùng một thời gian, lao động phức tạp tạo ra nhiều giá trị hơn lao động giản đơn. c) Cấu thành lượng gía trị. - Để SXHH, cần phải chi phí lao động. Chi phí lao động bao gồm: + Lao động quá khứ tồn tại trong các yếu tố tư liệu sản xuất. + Lao động sống hao phí trong quá trình chế biến TLSX thành sản phẩm mới. - Trong quá trình SX, lao động cụ thể của người SX có vai trò bảo tồn và di chuyển giá trị của TLSX vào sản phẩm  đây là bộ phận GT cũ trong sản phẩm (c); còn LĐTT biểu hiện ở sự hao phí lao động sống trong quá trình SX ra sản phẩm) có vai trò làm tăng thêm GT cho sản phẩm  đây là bộ phận GT mới trong sản phẩm (v+m). -Vì vậy, cấu thành lượng GT hàng hóa gồm: GT cũ + GT mới Ký hiệu: W=c+v+m 5. Quy luật giá trị - quy luật kinh tế cơ bản của SX và trao đổi HH. a) Nội dung của quy luật giá trị. Theo quy luật giá trị, sản xuất và trao đổi hàng hoá phải dựa trên cơ sở giá trị của nó, tức trên cơ sở hao phí lao động xã hội cần thiết (hay thời gian lao động xã hội cần thiết). Cụ thể: + Trong sản xuất: qui luật giá trị buộc người sản xuất phải làm sao cho mức hao phí lao động cá biệt (thời gian lao động cá biệt) phù hợp với hao phí lao động xã hội cần thiết (thời gian lao động xã hội cần thiết). + Trong trao đổi, hay lưu thông phải thực hiện theo nguyên tắc ngang giá. b) Cơ chế tác động của quy luật giá trị: Sự vận động của quy luật giá trị thông qua sự vận động của giá cả hàng hóa. Trên thị trường, giá cả hàng hóa chịu ảnh hưởng của nhiều nhân tố như giá trị hàng hóa, quan hệ cung - cầu hàng hóa, sức mua của đồng tiền ...Sự tác động của các nhân tố 18
này làm cho giá cả hàng hóa trên thị trường tách rời giá trị của nó, lên xuống xoay quanh giá trị. Thông qua sự vận động của giá cả thị trường mà quy luật giá trị phát huy tác dụng. c) Tác động của quy luật giá trị. Thứ nhất, Điều tiết sản xuất và lưu thông hàng hoá. + Điều tiết sản xuất: phân phối tư liệu sản xuất và sức lao động vào các ngành, các lĩnh vực khác nhau của nền kinh tế. Tác động này của quy luật giá trị thông qua sự biến động của giá cả hàng hóa trên thị trường dưới tác động của quy luật cung cầu. + Điều tiết lưu thông: phân phối nguồn hàng hoá từ nơi có giá cả thấp đến nơi có giá cả cao hơn. Thứ hai, Kích thích cải tiến kỹ thuật, hợp lý hoá sản xuất, tăng năng suất lao động, hạ giá thành sản phẩm. Do cạnh tranh, để có nhiều lợi nhuận, để giành được nhiều ưu thế trong sản xuất, người sản xuất sẽ tìm cách để giàm hao phí lao động cá biệt xưống thấp hơn hoặc bằng hao phí lao động xã hội. Muốn vậy họ phải tìm cách cải tiến kỹ thuật, hợp lý hoá sản xuất, tăng năng suất lao động, hạ giá thành sản phẩm. Kết quả làm cho NSLĐ xã hội tăng lên. Thứ ba, Phân hoá những người sản xuất hàng hoá thành người giàu, người nghèo. Đây cũng chính là một trong những nguyên nhân làm xuất hiện quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa, cơ sở ra đời của chủ nghĩa tư bản. d) Quy luật giá trị - quy luật kinh tế cơ bản của SX và trao đổi hàng hóa. Quy luật GT là quy luật thời gian lao động xã hội tất yếu (TGLĐXH), giữ vai trò chi phối nền sản xuất hàng hóa: - Thực thể của TGLĐXH tất yếu là LĐTT của người SXHH kết tinh trong HH. Vậy thời gian LĐXH tất yếu phản ánh cái bản chất chung nhất, tất yếu, lặp đi lặp lại thường xuyên của quan hệ trao đổi giữa những người SXHH. - Lượng TGLĐXH tất yếu được quy định một cách tự phát trong mối tương quan với các HH cùng loại cũng như giữa các loại HH khác trên thị trường. - Thời gian LĐXH tất yếu không thể biểu hiện trực tiếp ra bên ngoài, mà phải biểu hiện bằng tiền tệ, dưới hình thức giá cả. Chính thông qua giá cả, quy luật GT phát huy tác dụng. 19
- Quy luật GT có tác động điều tiết tới quá trình SX, lưu thông, tới người SX, người TD, phân phối lại thu nhập của các tầng lớp dân cư, tác động xã hội: phân hoá người SX… II. VẬN DỤNG HỌC THUYẾT GIÁ TRỊ VÀO VIỆC PHÁT TRIỂN KINH TẾ HÀNG HÓA, KINH TẾ THỊ TRƯỜNG Ở VIỆT NAM 1. Sự cần thiết khách quan phát triển kinh tế hàng hóa, kinh tế thị trường ở Việt Nam. a) Sự tồn tại kinh tế hàng hóa ở Việt Nam là tất yếu khách quan: vì những điều kiện chung để kinh tế hàng hóa xuất hiện và tồn tại vẫn còn. - Phân công lao động xã hội là cơ sở tất yếu của SXHH vẫn tồn tại và ngày càng phát triển cả về chiều rộng và chiều sâu. - Sự tồn tại các hình thức sở hữu, các thành phần KT tạo nên sự tách biệt tương đối về kinh tế giữa các chủ thể. b) Lợi ích của sự phát triển kinh tế hàng hóa, kinh tế thị trường ở Việt Nam: Làm cho nền kinh tế năng động hơn; phù hợp với trình độ của LLSX, thúc đẩy KT-XH phát triển, tạo điều kiện phát triển nguồn nhân lực đáp ứng yêu cầu của kinh tế thị trường… Tuy nhiên sự phát triển kinh tế hàng hóa cũng có những mặt trái: phân hóa giàu nghèo, cạn kiệt tài nguyên, ô nhiễm môi trường… 2. Ý nghĩa thực tiễn của việc nghiên cứu hai thuộc tính của hàng hóa, lượng giá trị của hàng hóa, các nhân tố ảnh hưởng tới lượng GT, quy luật giá trị đối với việc nâng cao hiệu quả SX kinh doanh của doanh nghiệp và quản lý vĩ mô của nhà nước: - Hàng hóa là sản phẩm của lao động có thể thỏa mãn nhu cầu nào đó của con người thông qua trao đổi mua bán. Hàng hóa là sự thống nhất của hai thuộc tính GTSD và GT. Hai thuộc tính này có liên quan mật thiết đến người SXHH và người mua: + Người SXHH sản xuất ra giá trị sử dụng nhưng mục đích của họ không phải là giá trị sử dụng mà là giá trị, họ quan tâm đến GTSD để đạt được mục đích GT. + Ngược lại, mục đích của người mua là GTSD; họ quan tâm đến GT để đạt được GTSD. - Lượng giá trị của hàng hóa có ảnh hưởng lớn đến việc nâng cao hiệu quả sản xuất kinh doanh: 20