Hội thảo khoa học cấp quốc gia 80 năm đề cương về văn hoá Việt Nam (1943-2023) khởi nguồn và động lực phát triển: Phần 2

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:1101

Thêm vào BST

Báo xấu

21
lượt xem 14
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phần 2 Hội thảo khoa học cấp quốc gia 80 năm đề cương về văn hoá Việt Nam (1943-2023) khởi nguồn và động lực phát triển nói về văn hóa, con người Việt Nam - nền tảng tinh thần, động lực phát triển đất nước trong giai đoạn mới. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Hội thảo khoa học cấp quốc gia 80 năm đề cương về văn hoá Việt Nam (1943-2023) khởi nguồn và động lực phát triển: Phần 2

639 PHẦN THỨ HAI VĂN HÓA, CON NGƯỜI VIỆT NAM - NỀN TẢNG TINH THẦN, ĐỘNG LỰC PHÁT TRIỂN ĐẤT NƯỚC TRONG GIAI ĐOẠN MỚI
641 PHẨM TÍNH DÂN TỘC VÀ TINH THẦN KHAI PHÓNG CỦA “ĐỀ CƯƠNG VỀ VĂN HÓA VIỆT NAM” - NHÌN TỪ XU HƯỚNG HỘI NHẬP TRONG THỜI KỲ TOÀN CẦU HÓA PGS.TS. TRẦN HOÀI ANH) K hông phải ngẫu nhiên, khi nói đến vai trò của văn hóa đối với sự tồn sinh của đất nước, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã xác quyết: “Văn hóa phải soi đường cho quốc dân đi”. Bởi, một vấn đề có tính tất yếu, không ai có thể phủ nhận: căn tính để xác quyết sự tồn sinh của một dân tộc là văn hóa. Bảo tồn và phát triển “dòng sinh mệnh văn hóa” dân tộc, vì thế là một trong những căn tố để bảo vệ sự tồn vong của đất nước. Song, để có cái nhìn thấu triệt và biện chứng về vấn đề này không phải là điều đơn giản. Thế nên, trong Đề cương về văn hóa Việt Nam, ở phần đặt vấn đề, đồng chí Trường Chinh đã khẳng định: “a) Mặt trận văn hóa là một trong ba mặt trận (kinh tế, chính trị, văn hóa; b) Không phải làm cách mạng chính trị mà còn phải làm cách mạng văn hóa nữa; c) Có lãnh đạo được phong trào văn hóa, Đảng mới ảnh hưởng được dư luận, việc tuyên truyền của Đảng mới có hiệu quả”. Tư tưởng chủ đạo này đã trở thành định hướng chi phối cuộc cách mạng tư tưởng văn hóa của Đảng trong suốt 80 năm qua ở các bình diện như: định hướng sự phát triển và xây dựng nền văn hóa cách mạng; định hướng hoạt động trong lĩnh vực văn hóa, văn nghệ và vai trò lãnh đạo của Đảng trên mặt trận văn hóa, văn nghệ. Vì vậy, Đề cương về văn hóa Việt Nam năm 1943 được xem là _____________ ) Giảng viên cao cấp, Khoa Văn hóa học, Trường Đại học Văn hóa Thành phố Hồ Chí Minh.
642 80 NĂM ĐỀ CƯƠNG VỀ VĂN HÓA VIỆT NAM (1943-2023)... “Tuyên ngôn văn hóa” của Đảng Cộng sản Việt Nam, là kim chỉ nam cho đường lối văn hóa văn nghệ, cho đến nay những nguyên lý trong đề cương vẫn còn nguyên giá trị. Vì thế, khi đất nước tiến hành công cuộc đổi mới, đồng chí Phạm Văn Đồng, trong Văn hóa và đổi mới, đặt ra một vấn đề hết sức cấp thiết về vai trò của văn hóa đối với sự phát triển đất nước trong thời kỳ đổi mới, theo ông: Văn hóa và đổi mới là một đề tài có tính thời sự nóng hổi (...) Nó mở ra những chân trời mới cho sự suy nghĩ và nghiên cứu, và từ đó cho sự vận dụng và thực hiện trong cuộc sống. Với tầm nhìn bao quát, phải thấy văn hóa là đổi mới, đổi mới là văn hóa, như vậy hai là một và một thành hai. Điều đó chứng tỏ trong nhận thức của Phạm Văn Đồng, văn hóa và đổi mới là một quá trình vận động và phát triển mang tính cách mạng và biện chứng, chi phối toàn bộ đời sống xã hội, cần phải “nhận thức và vận dụng một cách thích hợp và có hiệu quả các quy luật của xã hội, con người cũng như của thế giới tự nhiên”. Đây cũng là sự tiếp nối những nguyên lý đã được đề ra ở Đề cương văn hóa của Trường Chinh được Phạm Văn Đồng vận dụng một cách sáng tạo trong Văn hóa và đổi mới, góp phần thức nhận trong nhân dân về phẩm tính dân tộc và tinh thần khai phóng của Đề cương văn hóa mà Trường Chinh đã xác lập. Bởi, trong Mấy nguyên tắc lớn của cuộc vận động văn hóa mới Việt Nam Trường Chinh viết: “Một nước mà nền kinh tế đã phụ thuộc vào người và mất hết chủ quyền chính trị thì khỏi sao văn hóa nhiễm tính chất nô dịch và phụ thuộc”. Trong thời kỳ hội nhập và phát triển của xu hướng toàn cầu hóa, một trong những vấn đề đặt ra của việc giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc, đó là làm thế nào xây dựng ý thức về dân tộc mà yêu cầu chính yếu là gìn giữ cho được “dòng sinh mệnh văn hóa”, thể hiện qua việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể, các truyền thống văn hóa tốt đẹp của dân tộc đã tích tụ hàng ngàn năm làm nên nhân cách văn hóa của con người Việt Nam, nhất là việc chăm bồi những giá trị truyền thống văn hóa, đạo đức tốt đẹp của dân tộc. Để làm được điều này, một vấn đề không thể không quan tâm đó là việc bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc trên cả hai bình diện: văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần. Bởi, chỉ có trên cái nền văn hóa truyền thống, chúng ta mới xây dựng được môi trường văn hóa lành mạnh. Đây cũng là những bình diện biểu hiện nguyên tắc “dân tộc hóa” với những yêu cầu cơ bản là “chống mọi ảnh hưởng nô dịch và thuộc địa khiến cho văn hóa Việt Nam phát triển độc lập” mà Trường Chinh đã nêu
PHẦN THỨ HAI: VĂN HÓA, CON NGƯỜI VIỆT NAM - NỀN TẢNG TINH THẦN... 643 trong Đề cương văn hóa. Bởi, truyền thống dân tộc bao giờ cũng là chỗ dựa vững chắc, là bệ phóng để hướng đến tương lai, hướng đến những giá trị hiện đại. Trong Chủ nghĩa Mác và văn hóa Việt Nam ông cho rằng: Văn hóa dân chủ mới Việt Nam tiêu biểu cho tinh hoa của dân tộc. Song đồng thời nó sẵn sàng tiếp thụ những cái hay, cái đẹp, cái tiến bộ của văn hóa nước ngoài. Nó không bài ngoại và vị chủng. Nó phản đối những cái lai căng, mất gốc, phản đối ăn sống nuốt tươi văn hóa của người, học người như vẹt hoặc lắp văn hóa của người vào hoàn cảnh nước mình như máy, không đếm xỉa đến đặc điểm và điều kiện đặc biệt của nước mình và dân tộc mình. Thế nên phẩm tính dân tộc của Đề cương đã được Trường Chinh đề ra như một nguyên tắc bất biến trong nền văn hóa cách mạng, chi phối đường lối văn hóa văn nghệ của Đảng trong hành trình 80 năm qua. Đó là: Nghị quyết Trung ương 5 (khóa VIII) về “xây dựng và phát triển văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc” đã xác định: “Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, vừa là mục tiêu vừa là động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội”; Nghị quyết số 23-NQ/TW ngày 16/6/2008 của Bộ Chính trị (khóa X) “về tiếp tục xây dựng và phát triển văn học nghệ thuật trong thời kỳ mới”; Nghị quyết số 33-NQ/TW ngày 9/6/2014 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa XI) về “xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước”. Không những thế, trong các nghị quyết quan trọng mang tính đột phá của Đảng trong đường lối văn hóa văn nghệ đều xem phẩm tính dân tộc như một căn tố của thời kỳ phát triển và hội nhập. Bởi, theo Phạm Văn Đồng, “nhìn tổng quát di sản văn hóa mà ông cha ta để lại cho đến ngày nay, thì thấy con người Việt Nam ta từ xa xưa là con người đẹp, có cuộc sống đẹp và tâm hồn đẹp”. Những cái đẹp ấy được biểu hiện trong văn học nghệ thuật, phong tục tập quán và kết tinh thành một hệ giá trị làm nên một thành trì vững chắc để bảo tồn nền văn hóa dân tộc. Nói những điều này để thấy rằng vấn đề tinh thần dân tộc có ý nghĩa đối với sự tồn sinh của đất nước như thế nào, nhất là trong thời kỳ hội nhập của xu hướng toàn cầu hóa. Bởi, theo Phạm Việt Tuyền, khi luận về vai trò của trí thức Việt Nam đối với việc giữ gìn tính dân tộc trong nền văn hóa đã cho rằng: “Trí thức Việt Nam cần phải ý thức nhu cầu duy trì phong tục thuần túy và phát triển văn hóa dân tộc (...) Muốn được như vậy cần phải học hỏi các phong tục thuần túy Việt Nam, cần phải xét lại các truyền thống dân tộc, để hãnh diện về những điểm có thể coi là dân
644 80 NĂM ĐỀ CƯƠNG VỀ VĂN HÓA VIỆT NAM (1943-2023)... tộc tính, là quốc hồn quốc túy...”. Có thể nói, cánh cửa của toàn cầu hóa đang mở cho đất nước nhiều cơ hội phát triển, nhưng cũng là những thử thách trong việc bảo tồn và gìn giữ những giá trị văn hóa dân tộc. Cùng với phẩm tính dân tộc, một phương diện khác của Đề cương văn hóa mà Trường chinh đặt ra, đó là tinh thần khai phóng được thể hiện trong nguyên lý “khoa học hóa” và “đại chúng hóa” mà trong Chủ nghĩa Mác và văn hóa Việt Nam ở phần xác định “tính chất và nhiệm vụ văn hóa dân chủ mới Việt Nam”, ông xem như một nguyên lý cốt tử trong việc xây dựng nền văn hóa dân tộc bên cạnh nguyên tắc “dân tộc hóa”. Có thể nói tinh thần khai phóng của Đề cương văn hóa đã được Trường Chinh định hướng khi ông tường giải về nguyên tắc “khoa học hóa”, nghĩa là “chống lại tất cả những cái gì làm cho văn hóa trái khoa học, phản tiến bộ. Và để làm rõ hơn tinh thần khai phóng trong nguyên tắc “khoa học hóa” của Đề cương văn hóa, Trường Chinh đã chỉ ra, đó là: “Chống tính chất lạc hậu, hủ bại phong kiến còn lại rất nhiều trong văn hóa Việt Nam cũ. Văn hóa dân chủ mới Việt Nam phải có tính chất khoa học. Nó tôn trọng tự do tín ngưỡng nhưng phản đối mê tín dị đoan; chống tư tưởng duy tâm thần bí, chống tất cả những lề thói lôi thôi, luộm thuộm không hợp lý hoặc phản tiến bộ (...) đem khoa học thường thức và những hiểu biết... phổ biến trong nhân dân”. Thế nên, bên cạnh nguyên tắc “dân tộc hóa” và “khoa học hóa”, tinh thần khai phóng của Đề cương văn hóa còn thể hiện ở nguyên tắc “đại chúng hóa”, mà định hướng cơ bản của nguyên tắc này là “chống mọi chủ trương hành động làm cho văn hóa phản lại đông đảo quần chúng hoặc xa đông đảo quần chúng”. Không những thế, tinh thần khai phóng còn được Trường Chinh cụ thể hóa trong Đề cương văn hóa ở việc “tranh đấu về tiếng nói, chữ viết với các yêu cầu: 1- Thống nhất và làm giàu thêm tiếng nói; 2- Ấn định mẹo văn ta; 3- Cải cách chữ quốc ngữ, v.v.” và nêu ra cách vận động qua các phương diện “a) Lợi dụng tất cả khả năng công khai và bán công khai để: 1- Tuyên truyền và xuất bản (...) 4- Chống nạn mù chữ...”. Trong hoàn cảnh, đất nước trước Cách mạng Tháng Tám với hơn 90% người dân mù chữ, trong đó có những người lính khi tham gia kháng chiến vẫn chưa biết chữ thì việc yêu cầu “chống nạn mù chữ” hay tranh đấu về tiếng nói, chữ viết với các yêu cầu đã nêu trên là những điểm sáng của sự khai minh, một yếu tố quan trọng của tinh thần khai phóng mà Đề cương văn hóa đã đề ra.
PHẦN THỨ HAI: VĂN HÓA, CON NGƯỜI VIỆT NAM - NỀN TẢNG TINH THẦN... 645 Thật vậy, nền văn hóa mang tinh thần khai phóng là một nền văn hóa đề cao tinh thần khoa học, nâng cao sự hiểu biết của cộng đồng theo hướng đại chúng hóa, phát huy tinh thần dân chủ và tiếp thu tinh hoa từ các nền văn hóa trên thế giới. Đây không chỉ đơn thuần là yêu cầu mà còn là sứ mệnh thiêng liêng của nền văn hóa nước nhà trong thời kỳ hiện đại. Bởi, trong Chủ nghĩa Mác và văn hóa Việt Nam, Trường Chinh đã chỉ rõ: Văn hóa dân chủ mới Việt Nam phải là văn hóa đại chúng. Nó phục vụ nhân dân, phục vụ rất đông người. Nó chống lại quan điểm cho rằng văn hóa là siêu phàm, càng cao quý, càng khó càng hay. Nó chủ trương văn hóa phải đi sát quần chúng để dìu dắt và giáo dục quần chúng, nâng cao trình độ quần chúng, phát hiện và bồi dưỡng những tài năng trong quần chúng. Và đây chẳng phải là tinh thần khai phóng của một nền văn hóa đó sao? Và trong một “thế giới phẳng” như hiện nay, vấn đề xây dựng một nền văn hóa mang phẩm tính dân tộc và tinh thần khai phóng là điều không thể không nghĩ đến. Bởi, chính những biến đổi của thế giới đang đặt ra cho nền văn hóa nước nhà những thách thức và những vận hội mới. Vấn đề là chúng ta chuẩn bị đón nhận những thách thức và vận hội ấy như thế nào. Đây là một câu hỏi không hề đơn giản mà những định hướng trong Đề cương văn hóa Việt Nam, là chỗ dựa cho chúng ta trong việc xây dựng nền văn hóa nước nhà trong thời kỳ hội nhập và phát triển của xu hướng toàn cầu hóa. Bởi vì, “văn hóa là sự thể hiện một cách rõ rệt bản chất sâu xa của con người và cộng đồng con người. Nó là cội nguồn của sức mạnh và tài năng làm nên chiến thắng”. Và phẩm tính dân tộc và tinh thần khai phóng của Đề cương văn hóa thể hiện qua ba nguyên tắc “dân tộc hóa”, “khoa học hóa” và “đại chúng hóa” một lần được Trường Chinh luận giải trong: Mấy nguyên tắc lớn của cuộc vận động văn hóa mới Việt Nam lúc này: “Ba nguyên tắc trên đây là ba cái khâu của sợi dây chuyền. Nó có tính cách liên hoàn. Không thể hoàn thành nhiệm vụ vận động văn hóa mới Việt Nam nếu ta bỏ sót một nguyên tắc nào trong ba nguyên tắc ấy. Cũng không thể chỉ theo một nguyên tắc nọ mà đồng thời chống lại những nguyên tắc kia. Không nhận rõ điều đó thì nhất định không làm tròn được nhiệm vụ xây dựng văn hóa mới cho dân tộc”. Đây cũng là chiếc chìa khóa để giải mã phẩm tính dân tộc và tinh thần khai phóng trong Đề cương văn hóa. * * *
646 80 NĂM ĐỀ CƯƠNG VỀ VĂN HÓA VIỆT NAM (1943-2023)... Trong diễn văn nhân kỷ niệm lần thứ 40 ngày ra đời của Đề cương về văn hóa Việt Nam, (27/12/1983), Trường Chinh đã minh giải: “Đề cương về văn hóa Việt Nam không dài, có nhiều hạn chế, vì trong hoàn cảnh bí mật, Trung ương chưa đủ điều kiện nghiên cứu sâu sắc vấn đề liên quan đến cách mạng văn hóa Việt Nam. Ví dụ: cách mạng tư tưởng đề ra còn sơ sài, vấn đề con người mới xã hội chủ nghĩa Việt Nam chưa được đề cập tới. Nhưng đề cương văn hóa đã thu tóm được những vấn đề cơ bản của văn hóa Việt Nam dưới ánh sáng của chủ nghĩa Mác - Lênin, trong điều kiện lúc đó của cách mạng Việt Nam”. Nhìn lại giá trị của Đề cương văn hóa trước yêu cầu của thực tiễn cách mạng và đất nước, với quan điểm lịch sử cụ thể của phép biện chứng, Trường Chinh cũng tự mình nhận ra những hạn chế mang tính tất yếu của Đề cương văn hóa. Và trong quan điểm cách mạng của mình, ông hoàn toàn chống lại tư tưởng giáo điều, rập khuôn máy móc và đề cao tinh thần “hiểu biết, khám phá và sáng tạo”. Nói một cách khái quát, đó là tinh thần khai phóng trên cơ sở giữ gìn tính dân tộc. Có thể nói, đây cũng là một trong những nguyên tắc cơ bản có tính cách mạng mà Trường Chinh muốn thức nhận chúng ta khi luận bàn về phẩm tính dân tộc và tinh thần khai phóng của Đề cương văn hóa Việt Nam. Có thể nói, Đề cương về văn hóa Việt Nam của Đảng không chỉ có ý nghĩa khoa học mà còn có ý nghĩa thực tiễn trong việc thức nhận cho chúng ta “những suy nghĩ mới, những luận điểm mới, một vùng trời mới” về phẩm tính dân tộc và tinh thần khai phóng của Đề cương văn hóa. Và đây là một hệ giá trị cần trân quý, giữ gìn, cần khám phá và sáng tạo để góp phần làm phong phú nền văn hóa Việt Nam trong xu thế hội nhập và phát triển của thời kỳ toàn cầu hóa. Đề cương về văn hóa Việt Nam là văn hóa hướng đến tương lai, là một hằng số giá trị trong “dòng sinh mệnh văn hóa” của dân tộc, đã thức nhận cho chúng ta hiểu rõ về phẩm tính dân tộc và tinh thần khai phóng của nền văn hóa đất nước nhìn từ xu hướng hội nhập trong thời kỳ toàn cầu hóa để mỗi người dân nước Việt ý thức hơn về vai trò, trách nhiệm của mình trong việc xây dựng “nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc”.
647 CHIỀU KÍCH VĂN HÓA TRONG PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG TỪ LÝ THUYẾT ĐẾN THỰC TIỄN ThS. CAO NGUYỄN NGỌC ANH* TS. ĐẶNG THỊ KIỀU OANH** T huật ngữ “phát triển bền vững” đã trở thành diễn ngôn phổ biến tại nhiều quốc gia kể từ khi được đề cập trong tuyên bố của Ủy ban Thế giới về Môi trường và Phát triển của Liên hợp quốc. Phát triển bền vững với nguyên tắc cơ bản đạt đến sự phát triển cân bằng giữa các khía cạnh kinh tế, văn hóa - xã hội và môi trường đã trở thành mục tiêu hướng tới của nhiều quốc gia trên thế giới trong đó có Việt Nam. Mặc dù có nhiều khác biệt trong cách diễn giải sự phát triển bền vững, nhưng nhìn chung người ta thừa nhận rằng nó liên quan đến sự dung hòa các trụ cột về môi trường, văn hóa - xã hội và kinh tế. Bài viết này, chúng tôi phác thảo các khái niệm về phát triển bền vững và tập trung phân tích chiều kích văn hóa trong phát triển bền vững, từ đó xem xét việc áp dụng các diễn ngôn về phát triển bền vững vào đời sống thực tiễn tại Việt Nam. Thông qua chương trình phát triển bền vững AGENDA-21 tại Việt Nam, trong đó đề cập đến quá trình tích hợp văn hóa trong phát triển, chúng tôi lập luận rằng, phát triển bền vững về văn hóa là một khái niệm có cả lý thuyết và tiềm năng áp dụng chính sách thực tiễn. _____________ *, ** Khoa Văn hóa học, Trường Đại học Văn hóa Thành phố Hồ Chí Minh.
648 80 NĂM ĐỀ CƯƠNG VỀ VĂN HÓA VIỆT NAM (1943-2023)... Cơ sở lý luận Khái niệm “Phát triển bền vững” Vào những năm 1960, 1970 “phát triển” được hiểu gắn liền với tăng trưởng kinh tế trong bối cảnh hiện đại hóa đòi hỏi xã hội phải đầu tư về kỹ thuật, đẩy nhanh quá trình đô thị hóa, tăng cường sử dụng thị trường để phân phối hàng hóa và dịch vụ kinh tế. Quan điểm này đối mặt với sự phê bình của các nhà hoạt động trong lĩnh vực môi trường bởi mô hình phát triển đề cao khía cạnh kinh tế của phương Tây. Hệ quả của mô hình này dẫn đến thất nghiệp hoặc gia tăng tỷ lệ thất nghiệp ở các nước thứ ba, sự suy thoái của môi trường tự nhiên ảnh hưởng đến sức khỏe con người; mất đa dạng sinh học trong các hệ thống nông nghiệp làm tăng tính dễ bị tổn thương của các cộng đồng địa phương, đặc biệt là đối với việc cung cấp thực phẩm, dẫn đến tình trạng bất ổn xã hội có thể làm suy yếu các thể chế chính trị và xã hội (Gowdy, 1999). Xuất phát từ nhu cầu của xã hội đòi hỏi phải giải quyết các vấn đề cấp bách về môi trường, xã hội thuật ngữ “phát triển bền vững” (sustainable development) được phổ biến rộng rãi vào năm 1987 trong Báo cáo “Tương lại của chúng ta” (Our Common Fuure), Ủy ban Thế giới về Môi trường và Phát triển (WCED - World Commission on Environment and Development) nay là Ủy ban Brudtland của Liên hợp quốc. Theo đó, “phát triển bền vững” là “sự phát triển đáp ứng được nhu cầu của hiện tại mà không làm ảnh hưởng đến sự sinh tồn của các thế hệ sau”1. Định nghĩa này đã trở thành khẩu hiệu cho tất cả các chương trình phát triển ở các nước đang phát triển và là vấn đề chủ chốt ở các diễn đàn thế giới trong những năm gần đây. Tiếp đó, năm 1992, Hội nghị thượng đỉnh về Môi trường và Phát triển của Liên hợp quốc được tổ chức ở Rio de Janeiro đề ra Chương trình nghị sự toàn cầu cho thế kỷ XXI, đã xác nhận lại khái niệm này và nêu lên vấn đề cấp bách trong việc đẩy mạnh sự hòa hợp kinh tế, phát triển xã hội cùng với bảo vệ môi trường. Như vậy, phát triển bền vững là cách thức tổ chức xã hội để nó có thể tồn tại lâu dài. Điều này có nghĩa là phải tính đến cả những yêu cầu cấp bách hiện tại và tương lai, _____________ 1. Hoàng Cầm, Phạm Quỳnh Phương: Diễn ngôn chính sách và sự biến đổi văn hóa, sinh kế tộc người, Viện ISSE, Hà Nội, 2012.
PHẦN THỨ HAI: VĂN HÓA, CON NGƯỜI VIỆT NAM - NỀN TẢNG TINH THẦN... 649 chẳng hạn như bảo tồn môi trường và tài nguyên thiên nhiên hoặc công bằng xã hội và kinh tế. Khi mối quan tâm đến sự phát triển bền vững ngày càng tăng, các nhà nghiên cứu ngày càng quan tâm đến vai trò của văn hóa như một khía cạnh riêng biệt và bổ sung của khía cạnh xã hội. Mối quan tâm đến văn hóa này kết hợp với sự thừa nhận ngày càng tăng “nhu cầu” khác nhau giữa các nhóm người khác nhau. Nhu cầu giờ đây được hiểu là được đáp ứng không chỉ về mặt xã hội mà còn về mặt văn hóa. Văn hóa được coi là “chất keo kết dính tất cả các mối quan tâm khác” (Ratna, Rana và Piracha 2007)1. Có thể nói, hiện nay “phát triển bền vững” đã trở thành mục tiêu hướng đến của các quốc gia nhằm đạt đến sự phát triển cân bằng các khía cạnh “kinh tế tăng trưởng bền vững, xã hội thịnh vượng, công bằng, ổn định, văn hóa đa dạng và môi trường được trong lành, tài nguyên được duy trì bền vững” (Tuyên bố đa dạng văn hóa của Unessco 2001). Quan điểm về văn hóa và phát triển bền vững Phát triển bền vững và văn hóa đã được đề cập trong nhiều văn bản chính sách và công ước quốc tế như Công ước Đa dạng sinh học (1992); tuyên bố “Sự đa dạng sáng tạo của chúng ta” của Ủy ban Văn hóa và Phát triển Thế giới (1995), báo cáo từ Thập kỷ Phát triển Văn hóa của UNESCO (1988- 1997), Chương trình nghị sự về Văn hóa châu Âu (EAC 2007) đề cập đến mối liên hệ giữa đa dạng sinh học và văn hóa. Văn hóa được xem là công cụ trong việc thúc đẩy tiến bộ kinh tế và một khía cạnh quan trọng của sự phát triển bền vững. Tại Hội nghị thượng đỉnh thế giới về phát triển bền vững, các nhà nghiên cứu, kêu gọi đưa văn hóa vào mô hình phát triển bền vững. Dựa trên Tuyên bố chung về Đa dạng văn hóa (2001) và Công ước của UNESCO về “Đa dạng Biểu đạt văn hóa” (2005), văn hóa là một khía cạnh quan trọng của phát triển bền vững. Cách tiếp cận mới này giải quyết mối quan hệ giữa văn hóa và phát triển bền vững thông qua hai phương diện: thứ nhất, phát triển bản thân lĩnh vực văn hóa (tức là di sản, sáng tạo, công nghiệp văn hóa, nghề thủ công, _____________ 1. David Throsby: Culturally sustainable development: theoretical concept or practical policy instrument?, International Journal of Cultural Policy, 23:2, 133-147 DOI: 10.1080/ 00038628.2015.1032210, 2017.
650 80 NĂM ĐỀ CƯƠNG VỀ VĂN HÓA VIỆT NAM (1943-2023)... du lịch văn hóa); thứ hai, bảo đảm văn hóa có vị trí quan trọng trong các chính sách của các quốc gia, đặc biệt là những chính sách liên quan đến giáo dục, kinh tế, khoa học, truyền thông, môi trường, gắn kết xã hội và hợp tác quốc tế. Thế giới không chỉ đối mặt với những thách thức về kinh tế, xã hội hay môi trường. Sáng tạo, tri thức, sự đa dạng là cơ sở cho đối thoại vì hòa bình và tiến bộ bởi lẽ nó gắn liền với sự phát triển và tự do của con người (Tuyên bố Toàn cầu về Đa dạng Văn hóa của UNESCO, 2001)1. Trong những năm gần đây, tính bền vững văn hóa trong phát triển đã trở thành diễn ngôn phổ biến tại các quốc gia. Throsby (2010, 195; 2012b, 356) cho rằng phát triển bền vững về văn hóa bao gồm các nội dung sau đây2: - Sự phát triển hiện tại phải bảo đảm sự công bằng giữa các thế hệ: phát triển phải có tầm nhìn dài hạn và không làm phương hại đến khả năng của các thế hệ tương lai trong việc tiếp cận các nguồn tài nguyên văn hóa và đáp ứng nhu cầu văn hóa của họ; điều này đòi hỏi sự quan tâm đặc biệt đối với việc bảo vệ và nâng cao giá trị vật thể và phi vật thể của một quốc gia. Phát triển phải mang lại sự công bằng trong tiếp cận sản xuất văn hóa, tham gia và hưởng thụ cho tất cả các thành viên của cộng đồng trên cơ sở công bằng và không phân biệt đối xử; đặc biệt, phải quan tâm đến những thành phần nghèo nhất trong xã hội để bảo đảm rằng sự phát triển phù hợp với mục tiêu xóa đói giảm nghèo. - Tôn trọng sự phát triển đa dạng: cũng như sự phát triển bền vững về môi trường đòi hỏi phải bảo vệ của đa dạng sinh học, do đó cũng nên tính đến giá trị của sự đa dạng văn hóa đối với các quá trình của sự phát triển kinh tế, xã hội và văn hóa. - Phát triển đi kèm với phòng ngừa rủi ro: khi đối mặt với các quyết định có hậu quả không thể đảo ngược như phá hủy di sản văn hóa hoặc làm mất đi _____________ 1. Xem Peter Naibei: Culture and Sustainable development, DOI:10.13140/2.1.2692.9928 (https://www.researchgate.net/publication/266377976_CULTURE_AND_SUSTAINABL E_ DEVELOPMENT, truy cập ngày 18/2/2023), 2014. 2 . Xem David Throsby: Culturally sustainable development: theoretical concept or practical policy instrument?, International Journal of Cultural Policy, 23:2, 133-147 DOI: 10.1080/00038628.2015.1032210, 2017.
PHẦN THỨ HAI: VĂN HÓA, CON NGƯỜI VIỆT NAM - NỀN TẢNG TINH THẦN... 651 các tập quán văn hóa có giá trị, cần phải có quan điểm không thích rủi ro được nhận làm con nuôi. - Tăng cường mối liên kết tương hỗ giữa kinh tế, văn hóa và xã hội trong quá trình phát triển: quá trình phát triển bền vững không nên xem các hệ thống kinh tế, xã hội, văn hóa và môi trường trong sự tác biệt mà cần có một cách tiếp cận tổng thể, tức là tiếp cận thừa nhận tính liên kết với nhau, đặc biệt giữa phát triển kinh tế và văn hóa. Như vậy chiều kích văn hóa trong phát triển bền vững tạo ra cầu nối vững chắc với ba khía cạnh phát triển còn lại và tương thích với từng khía cạnh đó. Việc thừa nhận và thúc đẩy sự tôn trọng đối với sự đa dạng văn hóa theo cách tiếp cận dựa trên quyền con người có thể tạo điều kiện thuận lợi cho đối thoại liên văn hóa, ngăn ngừa xung đột và bảo vệ quyền của các nhóm yếu thế trong và giữa các quốc gia, từ đó tạo điều kiện tối ưu để đạt được các mục tiêu phát triển. Hiểu theo cách này, văn hóa làm cho sự phát triển trở nên bền vững hơn. Quan điểm về phát triển văn hóa bền vững tại Việt Nam hiện nay Theo xu hướng chung của khu vực và thế giới, vào năm 2004, Việt Nam đã xây dựng cho mình một chương trình phát triển bền vững mang tên AGENDA-21, trong đó xác định rõ mục tiêu phát triển nhằm “đạt được sự đầy đủ về vật chất; sự giàu có về văn hóa và tinh thần; sự bình đẳng của các công dân và sự đồng thuận của xã hội; sự hài hoà giữa con người và tự nhiên; phát triển phải kết hợp chặt chẽ, hợp lý và hài hoà được ba mặt là phát triển kinh tế, phát triển xã hội và bảo vệ môi trường”1. Cùng với thời gian, hệ thống tiêu chí phát triển bền vững ở Việt Nam dần được hoàn thiện. Điều đặc biệt, dù ở giai đoạn nào thì mục tiêu phát triển bền vững đều dựa trên bốn nguyên tắc, bao gồm: 1- Đảm bảo sự phát triển công bằng giữa các thế hệ; 2- Tôn trọng sự đa dạng; 3- Phát triển đi đôi với nguyên tắc phòng ngừa; 4- Đề cao mối quan hệ tương hộ giữa kinh tế - xã hội - văn hóa trong phát triển. _____________ 1. Thu, N. M.: Nghiên cứu thống kê đánh giá phát triển bền vững ở Việt Nam, Luận án tiến sĩ, http://elb.lic.neu.edu.vn/bitstream/DL_123456789/7022/1/TT.LATS.1092.PDF, ngày truy cập 19/2/2023, 2013.
652 80 NĂM ĐỀ CƯƠNG VỀ VĂN HÓA VIỆT NAM (1943-2023)... Nguyên tắc 1 - Sự phát triển hiện tại phải bảo đảm sự công bằng giữa các thế hệ Tư tưởng cốt lõi của nguyên tắc đầu tiên chính là sự phát triển các tài nguyên văn hóa phải có tầm nhìn và chiến lược dài hạn, để bảo đảm không làm phương hại đến khả năng tiếp cận các nguồn tài nguyên văn hóa của các thế hệ tương lai. Điều này đòi hỏi, các cơ quan, các ban, ngành, thậm chí là người dân phải quan tâm đặc biệt đối với công tác bảo tồn tài nguyên văn hóa. Từ tình hình thực tế nguồn tài nguyên văn hóa ở Việt Nam có thể thấy, nhờ những đặc điểm địa - văn hóa đặc trưng điển hình, trong quá trình phát triển, cộng đồng các dân tộc Việt Nam đã sáng tạo, tích lũy, bảo tồn và trao truyền cho các thế hệ sau nhiều giá trị văn hóa đặc sắc. Tuy nhiên, cũng như các nguồn lực tài nguyên khác, tài nguyên văn hóa không phải là nguồn tài nguyên vô tận. Do đó, nếu không bảo tồn thì bản thân nó sẽ bị cạn kiệt, thậm chí là biến mất. Đơn cử như trường hợp các di sản văn hóa, vốn được coi là nguồn tài nguyên văn hóa “quý hiếm”, bởi số lượng của chúng có hạn (do khó có thể tái tạo, hay sản xuất hàng loạt). Do đó, nếu khai thác không bền vững loại tài nguyên này thì sẽ dẫn đến nguy cơ thất truyền. Do gắn liền với đời sống văn hóa - xã hội của con người ở một giai đoạn lịch sử nhất định, nên di sản văn hóa còn được coi là “ADN văn hóa” mà mỗi thế hệ phải có trách nhiệm bảo tồn và truyền lại cho các thế hệ sau. Trên thực tế, một xã hội không thể tồn tại và phát triển nếu không dựa trên nền tảng các giá trị văn hóa được hình thành và trao truyền từ những thế hệ đi trước. Tuy nhiên, một hiện thực là nhiều giá trị văn hóa đang có nguy cơ biến mất trong đời sống đương đại. Thế hệ trẻ ngày nay thậm chí còn không biết đến những giá trị văn hóa, vốn từng tồn tại như một phần cốt lõi cuộc sống của những thế hệ đi trước. Chính vì thế việc định hướng phát triển bền vững ở Việt Nam phải bắt đầu từ việc phát triển bền vững tài nguyên văn hóa, trong đó có tài nguyên di sản văn hóa. Phát triển bền vững tài nguyên văn hóa không chỉ bảo đảm sự công bằng giữa các thế hệ mà còn là sự công bằng (trong thực hành và hưởng thụ các giá trị văn hóa) giữa các thành viên cộng đồng trên nguyên tắc “công bằng, dân chủ, văn minh”. Đặc biệt, phải quan tâm đến những thành phần khó khăn, để
PHẦN THỨ HAI: VĂN HÓA, CON NGƯỜI VIỆT NAM - NỀN TẢNG TINH THẦN... 653 ai cũng được tự do sáng tạo và thụ hưởng các giá trị văn hóa; ai cũng được tôn trọng, cũng được bảo vệ và không ai bị bỏ lại phía sau của sự phát triển. Ở Việt Nam, ngoài việc thực hiện các Chương trình mục tiêu quốc gia như: Chương trình xây dựng nông thôn mới, hay Chương trình 135... nhằm bảo đảm sự bình đẳng giữa các công dân và sự đồng thuận của xã hội vì mục tiêu “Dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ và văn minh”, các nhà quản lý, các nhà hoạch định chính sách còn chú ý đến tầm quan trọng của việc bảo tồn và phát triển các tri thức bản địa, tài nguyên bản địa, trong đó có tài nguyên văn hóa bản địa của cộng đồng nông thôn vùng xâu, vùng xa, vùng đặc biệt khó khăn. Nghị quyết số 24/2008/NQ-CP cũng nêu rõ mục tiêu: Xây dựng, tổ chức cuộc sống của dân cư nông thôn theo hướng văn minh, hiện đại, giữ gìn bản sắc văn hóa và môi trường sinh thái”1. Có thể nói, đây chính là xu hướng phát triển nhân văn và bền vững, vì nó không chỉ tôn trọng sự khác biệt về đặc trưng tự nhiên, cũng như văn hóa tộc người mà còn là cơ sở để xây dựng “thương hiệu” cho quốc gia nói chung và cho một địa phương nói riêng2. Phát triển bền vững tài nguyên văn hóa không chỉ là làm tốt công tác bảo tồn di sản văn hóa tộc người mà còn nhằm tăng cường khả năng khai thác nguồn lực văn hóa để phục vụ cho việc phát triển kinh tế - xã hội địa phương. Đơn cử như hoạt động du lịch văn hóa ở các khu vực dân tộc thiểu số hiện đang gia tăng đã thúc đẩy nền kinh tế địa phương, thậm chí trở thành ngành kinh tế mũi nhọn của địa phương. Việc thực hiện thành công phát triển bền vững không chỉ mang lại lợi ích kinh tế mà còn góp phần chống âm mưu diễn biến hòa bình, chia rẽ dân tộc dưới vỏ bọc nhân quyền của các thế lực thù địch. Việc phát triển bền vững tài nguyên văn hóa không chỉ là việc nâng cao đời sống văn hóa vật chất, tinh thần cho đồng bào các dân tộc ở các vùng sâu, vùng xa, vùng đặc biệt khó khăn, tạo điều kiện để họ có thể thoát khỏi tình _____________ 1. Xem Dũng, B. Q., Kiên, N. T., Yến, B. H., & Hậu, P. T. H (2015): Chương trình xây dựng nông thôn mới: một cái nhìn từ lịch sử chính sách, Tạp chí Khoa học Xã hội Việt Nam, 6(91), 16-25. 2. Nguyễn Thị Hậu: Tài nguyên bản địa và di sản văn hóa, in trong Mỗi ngày ta sống, Nxb. Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh, 2019, tr.283.
654 80 NĂM ĐỀ CƯƠNG VỀ VĂN HÓA VIỆT NAM (1943-2023)... trạng đói nghèo mà phải bảo đảm quyền công dân cho họ. Theo đó, việc phát triển bền vững phải gắn với việc xây dựng một xã hội văn hóa cao trong đó mọi người (không phân biệt giàu - nghèo; gái - trai; tôn giáo - tín ngưỡng) đều có quyền phát triển toàn diện về mọi mặt (trí - đức - thể - mỹ); đặc biệt là phải có khả năng thể hiện quyền làm chủ tự nhiên, làm chủ xã hội và làm chủ chính mình. Đây là nhiệm vụ vừa mang tính cấp bách trước mắt, lại vừa mang tính chiến lược lâu dài. Nguyên tắc 2 - Tôn trọng sự phát triển đa dạng Giống như sự phát triển bền vững về tài nguyên môi trường đòi hỏi phải đi đôi với việc bảo tồn sự đa dạng hóa sinh học, việc phát triển tài nguyên văn hóa cũng phải tính đến sự đa dạng văn hóa. Trước tiên cần khẳng định, giống như các nguồn lực khác, nguồn lực văn hóa luôn luôn vận động và biến đổi. Trải qua tiến trình lịch sử, qua quá trình giao lưu và tiếp biến văn hóa, tài nguyên văn hóa giống như các lớp trầm tích, bên cạnh những lớp giá trị mang tính chất cốt lõi truyền thống, nó còn có những lớp văn hóa mang dấu ấn thời đại mới. Cấu trúc nền văn hóa Việt Nam vốn dĩ đa dạng, ngoài những giá trị văn hóa nội sinh mang tính cơ tầng thuộc về bản sắc, nó còn bao hàm những giá trị văn hóa ngoại sinh mang tính thượng tầng được hình thành do quá trình tiếp xúc với các nền văn hóa bên ngoài trong suốt tiến trình lịch sử, chẳng hạn như các lớp văn hóa được hình thành do quá trình giao lưu với các nền văn hóa ngoài (Trung Hoa, Ấn Độ, phương Tây...). Những giá trị cơ bản của nền văn hóa truyền thống Việt Nam đã được nâng lên một tầm cao mới, nhất là dưới sự ảnh hưởng của các phong trào xã hội rộng lớn ở thế kỷ XX đến đầu thế kỷ XXI như: phong trào dân chủ, phong trào xã hội chủ nghĩa với sự truyền bá chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và rất nhiều cuộc giao tiếp văn hóa với nhân loại đã góp phần hình thành nên hệ giá trị mới trong nền văn hóa truyền thống ở Việt Nam. Đặc biệt, việc phát triển các mô thức văn hóa gắn với Đề cương văn hóa (1943) đã đánh dấu sự chuyển biến của nền văn hóa Việt Nam theo hướng: dân tộc hóa, đại chúng hóa và khoa học hóa. Từ đây, một giá trị nhân cách văn hóa mới mà trước kia chưa xuất hiện trong bảng giá trị văn hóa truyền thống Việt Nam
PHẦN THỨ HAI: VĂN HÓA, CON NGƯỜI VIỆT NAM - NỀN TẢNG TINH THẦN... 655 đã hình thành. Điển hình có thể kể đến là ý thức tập thể, ý thức làm chủ là các giá trị văn hóa dân tộc và tinh thần gìn giữ bản sắc dân tộc song song với việc tiếp thu các giá trị văn hóa, tinh hoa văn hóa của nhân loại. Phát triển bền vững tài nguyên văn hóa, không chỉ hướng về cội nguồn, hướng về giá trị truyền thống mà còn là sự cách tân, cải biến các giá trị ấy sao cho phù hợp với sự biến đổi của điều kiện kinh tế - xã hội. Đặc biệt, phải tôn trọng tính đa dạng văn hóa, tính bản địa (tài nguyên, tri thức, văn hóa, nhân văn), nhất là chống nô dịch về văn hóa. Việt Nam là một đất nước có nền văn hóa thống nhất trong đa dạng. Nhằm bảo tồn tính đa dạng của văn hóa tộc người, văn hóa vùng/miền, Đảng và Nhà nước đã đề ra nhiều chính sách nhằm bảo tồn văn hóa tộc người trên tinh thần bình đẳng, đoàn kết, tiến bộ, trong đó phải kể đến mô thức xây dựng “nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc” mà đặc trưng cơ bản là tinh thần dân tộc - hiện đại - nhân văn. Có thể thấy, nền văn hóa Việt Nam đã được hiện đại hóa trong nền kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa, nhưng vẫn đặt con người vào vị trí trung tâm của sự phát triển. Theo đó, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam, mối quan hệ hài hòa giữa cá nhân - cộng đồng, dân tộc - quốc tế được thiết lập đã thu hút sự tham gia của toàn dân vào quá trình xã hội hóa hoạt động văn hóa. Chẳng hạn, ở Việt Nam cộng đồng có ý thức cao trong việc bảo tồn di sản văn hóa. Theo đó, công tác “xã hội hóa” về bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa tại nhiều di tích đình, đền, chùa miếu, lễ hội dân gian, tôn giáo tín ngưỡng được thực hành khá tốt, thậm chí một số hoạt động văn hóa của cộng đồng đã trở thành “thương hiệu” của địa phương. Như vậy, tài nguyên văn hóa bản địa tập trung trong hệ thống di tích lịch sử văn hóa của cộng đồng, tồn tại và lưu truyền cùng với cộng đồng dân cư bản địa trong suốt tiến trình lịch sử. Do đó, cộng đồng chính là chủ thể xây dựng, gìn giữ, bảo tồn và phát triển hệ thống di sản văn hóa. Chính vì vậy, việc phát triển bền vững tài nguyên văn hóa phải gắn với phát triển cộng đồng trên tinh thần “tôn trọng sự khác biệt”, đồng thời cũng phải cân bằng, hài hòa các giá trị văn hóa truyền thống (cái cũ) với các giá trị hiện đại (cái mới).
656 80 NĂM ĐỀ CƯƠNG VỀ VĂN HÓA VIỆT NAM (1943-2023)... Nguyên tắc 3 - Phát triển đi kèm với phòng ngừa rủi ro Nền văn hóa Việt Nam đã mở rộng giao lưu quốc tế với các quốc gia trên mọi lĩnh vực, trong đó có lĩnh vực văn hóa. Tuy nhiên, một thách thức không nhỏ đối với Việt Nam khi tham gia vào quá trình hội nhập này chính là sẽ phải đối mặt với các quyết định mang tính rủi ro như: làm sao hòa nhập nhưng không hòa tan; tiên tiến nhưng phải giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc. Khi nói đến tài nguyên văn hóa chúng ta hay chú trọng đến thế mạnh tiềm năng văn hóa, xem đó là mục tiêu để khai thác phát triển. Tuy nhiên, tiềm năng phát triển này luôn đi kèm với nguy cơ rủi ro nếu không có chính sách quản lý hiệu quả. Tài nguyên văn hóa được biết đến nhiều nhất là hệ thống di sản văn hóa cộng đồng. Trong bối cảnh hội nhập quốc tế hiện nay, các di sản văn hóa truyền thống chịu tác động của quá trình này ở những mức độ khác nhau. Theo đó, có cái có sức đề kháng cao, nên dù hòa nhập vẫn không hòa tan; nhưng ngược lại có cái lại đang đứng trước nguy cơ biến mất. Đơn cử như các sản phẩm dân gian được chế tác thủ công không có sức cạnh tranh với các sản phẩm sản xuất công nghiệp. Do không có sức hút đối với thế hệ hiện tại dẫn đến kỹ thuật truyền thống có lịch sử lâu năm đang đứng trước nguy cơ bị thất truyền. Có thể lấy ví dụ về nghề làm đường thốt nốt truyền thống của người Khmer ở huyện Tri Tôn, tỉnh An Giang làm minh chứng. Trước đây nghề làm đường thốt nốt khá phát triển, nhưng hiện nay do sức ép cạnh tranh gay gắt của các sản phẩm đường công nghiệp giá rẻ dẫn đến sản phẩm đường thốt nốt thủ công bị thu hẹp, nhiều người trẻ đã bỏ nghề và chuyển sang sinh kế khác (như buôn bán, làm thuê, làm công nhân trong các khu công nghiệp...) Như vậy, từ góc độ kinh tế, xã hội có thể lý giải được nguyên nhân cho việc dần biến mất của các nghề thủ công truyền thống, cũng như các kỹ thuật thủ công dân gian. Tương tự, ngôn ngữ văn tự, vốn được coi là linh hồn của văn hóa tộc người cũng đang đứng trước bị biến đổi, thậm chí ngôn ngữ của một số dân tộc thiểu số đang đứng trước nguy cơ tiêu vong do sự phổ cập rộng rãi của các ngôn ngữ khác, thậm chí là sự chủ động rũ bỏ nhiều thứ thuộc về tộc mình, trong đó có ngôn ngữ tộc người của một số dân tộc cũng khiến ngôn ngữ văn hóa dân tộc tiêu vong hoặc đứt đoạn.
PHẦN THỨ HAI: VĂN HÓA, CON NGƯỜI VIỆT NAM - NỀN TẢNG TINH THẦN... 657 Kinh tế thị trường dẫn tới sự lan truyền của văn hóa tiêu dùng, khiến cho hoàn cảnh cư trú, phương thức tiêu dùng sinh hoạt ở nhiều cộng đồng có sự thay đổi rất lớn. Điều này dẫn đến sự biến đổi về mô thức văn hóa, cũng như nhu cầu hưởng thụ văn hóa. Chẳng hạn, môi trường diễn xướng của các loại hình nghệ thuật dân gian thay đổi. Biểu hiện cụ thể là những nghệ nhân đang dần già đi, trong khi đó lớp trẻ lại thoát ly cộng đồng (để đi học, đi làm). Họ với nhiều lý do khác nhau như: không có điều kiện thực hành, không có thời gian, thậm chí là không thích, không muốn giữ các loại hình nghệ thuật dân gian truyền thống khiến cho các loại hình nghệ thuật này đang đứng trước nguy cơ thất truyền. Ngoài ra, do ảnh hưởng mạnh mẽ của văn hóa phương Tây, nhiều người trẻ có tâm lý “sính ngoại”, “sùng ngoại” dẫn đến việc họ dần quên đi ý nghĩa và tầm quan trọng của việc giữ gìn văn hóa dân tộc. Việc tăng cường trao đổi giữa các nền văn hóa, việc phát triển kinh tế du lịch, đặc biệt là du lịch văn hóa, một mặt giúp cộng đồng địa phương hiểu biết thêm về di sản văn hóa của mình để từ đó có ý thức bảo tồn, nhất là đối với những giá trị văn hóa đang có nguy cơ bị thất truyền, nhưng mặt khác du lịch khi thâm nhập vào cộng đồng lại dẫn đến nguy cơ thương mại hóa và làm tổn thương đến những giá trị văn hóa bản địa thuần túy. Nguyên tắc 4 - Tăng cường mối liên kết tương hỗ giữa kinh tế, văn hóa và xã hội trong quá trình phát triển Tài nguyên văn hóa luôn vận động, phát triển gắn liền với sự biến đổi về đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội của cộng đồng. Vì thế, trong phát triển văn hóa không nên xem các hệ thống kinh tế, xã hội, văn hóa và môi trường trong sự cách ly mà cần phải tiếp cận một các hệ thống; nói cách khác là phải thừa nhận tính liên kết và mối quan hệ tương hỗ của ba yếu tố này. Cũng như tài nguyên thiên nhiên, tài nguyên văn hóa là một nguồn lực được con người khai thác nhằm phục vụ cho nhu cầu của đời sống kinh tế - xã hội. Tài nguyên văn hóa đóng góp một giá trị kinh tế nhất định cho nền kinh tế quốc dân, nhất là khi tài nguyên văn hóa được sáng tạo và chú trọng đầu tư nó sẽ mang lại những lợi ích kinh tế to lớn. Do đó, không cộng đồng nào là không lấy tài nguyên văn hóa này để phục vụ cho mục tiêu phát triển của mình.
658 80 NĂM ĐỀ CƯƠNG VỀ VĂN HÓA VIỆT NAM (1943-2023)... Ở Việt Nam, mỗi dân tộc, mỗi vùng miền đều sở hữu những tài nguyên văn hóa riêng biệt phản ánh truyền thống địa phương độc đáo như: di sản văn hóa, nghệ thuật kiến trúc, cảnh quan đô thị hoặc địa danh... Những lớp trầm tích lịch sử - văn hóa này chính là nguồn lực để phát triển ngành kinh tế di sản và du lịch văn hóa mang giá trị kinh tế cao, đồng thời cũng có thể tạo ra “thương hiệu” cho quốc gia, dân tộc, vùng miền. Một đất nước giàu có về tài nguyên văn hóa bản địa như Việt Nam, ngoài việc phát triển du lịch văn hóa, thì những loại hình văn hóa khi được ứng dụng những thành tựu khoa học kỹ thuật và công nghệ cũng có thể trở thành những sản phẩm công nghiệp văn hóa có giá trị kinh tế cao như điện ảnh, sân khấu, nhiếp ảnh, hội họa, thời trang... Chẳng hạn, việc khai thác phong tục truyền thống, các hình thức sinh hoạt, âm nhạc, vũ đạo... chế tác thành phim điện ảnh, truyền hình; việc xuất bản nhiều tác phẩm có đề tài văn hóa; hay sản phẩm công nghiệp văn hóa được lấy chất liệu từ đặc thù về các di sản văn hóa vật thể và phi vật thể, cũng như các bảo tàng và nhà trưng bày ngành nghề chuyên môn ở các địa phương. Cần nhận thức rằng, văn hóa cũng là sức sản xuất. Do đó, khai thác tài nguyên văn hóa bền vững sẽ mang lại lợi ích kinh tế cao, không chỉ cho công ty/doanh nghiệp mà còn cho cả cộng đồng sống tại các khu di sản hoặc xung quanh khu di sản. Những năm gần đây, nhiều vùng dân tộc thiểu số của Việt Nam đã thu hút được rất nhiều khách tham quan du lịch theo dạng tham quan trải nghiệm, du lịch cộng đồng như khu vực Tây Bắc, Tây Nguyên. Hình thức “xã hội hóa” các hoạt động văn hóa cũng được coi là phương thức mang lại hiệu quả kinh tế, văn hóa, xã hội cao, khi nó thu hút sự quan tâm tham gia của cộng đồng vào các hoạt động văn hóa chung. Việc phát triển kinh tế di sản, kinh tế du lịch văn hóa địa phương không chỉ giúp người dân địa phương có thêm thu nhập mà còn giúp họ hiểu biết thêm về văn hóa địa phương mình, từ đó khiến họ ủng hộ, thậm chí đầu tư vào hạng mục bảo tồn, phát triển, quảng bá “thương hiệu” văn hóa địa phương. Văn hóa và kinh tế có mối quan hệ tương hỗ với nhau. Theo đó, nếu kinh tế phát triển tốt có thể đem lại sự bảo đảm vật chất cho công tác phát triển văn hóa và văn hóa phát triển tốt đồng thời cũng có tác dụng thúc đẩy phát triển kinh tế. Cả hai phương diện này đều quan trọng, vì thế phát triển kinh