Hướng dẫn ứng xử tình huống sư phạm

Chia sẻ: Hoang Thuy | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:0

Thêm vào BST

Báo xấu

1.126
lượt xem 276
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nội dung tài liệu làm sáng tỏ bản chất của ứng xử trong giao tiếp giữa thầy và trò theo quan điểm hoạt động và giáo dục, đồng thời chỉ ra một số khó khăn mà giáo viên gặp phải khi giải quyết các tình huống sư phạm. Đây là tài liệu rất bổ ích, mời quý thầy, cô cùng tham khảo nội dung để nắm bắt kiến thức chi tiết hơn.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Hướng dẫn ứng xử tình huống sư phạm

NGND TR NH TRÚC LÂM GS – TS KH NGUY N VĂN H NG X SƯ P H M NHÀ XU T B N I H C QU C GIA HÀ N I
L I NÓI U nâng cao năng l c sư ph m cho giáo viên, vi c i sâu tìm hi u nh ng tri th c sư ph m là r t c n thi t, c bi t là h th ng nh ng tri th c và k năng giao ti p sư ph m trong ho t ng thư ng nh t c a ngư i giáo viên. nư c ta ã không ít các tác gi cptivn này, t các sách giáo (1) khoa gi ng d y các b c h c cho n sách chuyên kh o và c nh ng cu n sách mang tính ng d ng trong các lĩnh v c ho t ng ngh nghi p khác nhau(2). Tuy nhiên, do tính ch t c bi t a d ng và t nh trong ho t ng giao ti p, m i cu n sách v n ch bao g m m t ph n nh trong tri th c và các k năng có liên quan t i v n . Cho dù như v y, song trong th c t , m i cu n sách ã b sung thêm kh năng tư1duy sư ph m, t o ra nhi u cơ s khoa h c cho các ho t ng th c ti n c a ngư i làm công tác giáo d c. V i ý nghĩa ó c a s tìm ki m, chúng tôi cũng cô g ng ưa ra m t h th ng ki n th c sư ph m v m t b ph n c a ho t ng giao ti p gi a ch th (giáo viên) v i m t ch th khác (h c sinh) trong quá trình gi i quy t các tình hu ng sư ph m, ó là ho t ng ng x . Nh ng v n mà chúng tôi c p t i trong cu n sách s không i sâu tìm hi u các cơ s tri t h c, tâm lý h c ho t ng ng x mà ch y u s t p trung làm sáng t b n ch t c a ng x trong giao ti p gi a th y và trò theo quan i m ho t ông và giáo d c, ng th i cũng ch ra m t s khó khăn mà giáo viên thư ng g p ph i khi gi i quy t các tình hu ng sư ph m trong ho t ng c p t i ng x sư ph m trong nhà trư ng ng x . Do gi i h n v kinh nghi m, chúng tôi ch PTTH, gi a th y và trò trong ho t ng giáo d c và giáo dư ng trư ng h c. Ch c ch n trong quá trình biên so n cu n sách, chúng tôi không tránh kh i nh ng khi m khuy t v n i dung và hình th t p th tác gi chúng tôi mong ư c các b n c và ng nghi p góp ý chúng tôi xin chân thành c m ơn. PGS - TSKH Nguy n Văn H NGND PGS - TSKH Tr nh Trúc Lâm (1) Giao ti p sư ph m. PGS.PTS Ngô Công Hoàn - PGS. PTS Hoàng Anh (Giáo trình ào t o giáo viên THCS H C SP). NXB GD - 1998. (2) Giao ti p và ng x sư ph m. Ngô Công Hoàn (dùng cho GV m m non). HSP - HQG Hà N i - 1997; Tâm lý h c ng x Lê Th B ng - H i Vang, NXB GD - 1997.
P h n I: GIAO TI P VÀ NG X
I. KHÁI NI M V GIAO TI P Trong cu c s ng, con ngư i có nhi u nhu c u ho t ng t n t i và phát tri n. Có nh ng nhu c u mang tính sinh t n như ăn, , sinh n .v.v... song có nh ng nhu c u vư t ra kh i tính b n năng c a ng v t ó là nhu c u giao ti p. ành r ng ng v t cao c p, hành ng giao ti p v n t n t i (nhu c u s ng v i cha m , b y àn), song ch t lư ng giao ti p và ph m vi giao ti p thì không m t loài ng v t nào có th so sánh v i con ngư i. có ư c s khác bi t này trong giao ti p ngư i khi so sánh v i ng v t là nh vào k t qu c a s phát tri n xã h i. Con ngư i trong quá trình hoàn thi n mình, m t m t ph i thích ng d n v i tính a d ng, phong phú và ph c t p c a t nhiên, m t khác có th t n t i và phát tri n, ph i có s liên k t gi a các cá th theo nh ng chu n m c nh t nh, chính trong quá trình liên k t này ã t o nên tính xã h i c a con ngư i. Do ó có th nói, cùng v i lao ng, ho t ng giao ti p ư c coi là m t trong nh ng c trưng n i b t, cơ b n t o nên tính ngư i, ph n ánh b n ch t c a con ngư i, v a như là phương th c liên k t gi a con ngư i v i con ngư i, gi a con ngư i v i t nhiên, v a như là k t qu c a s phát tri n th gi i v t ch t và c a các m i quan h xã h i. V i ý nghĩa như v y, ho t ng giao ti p là nhu c u t t y u c a m i ngư i và toàn th xã h i. Thông qua ho t ng giao ti p m i cá nhân bi u hi n mình như m t ch th , b c l tính cách, kinh nghi m s ng và r ng hơn là c nhân cách c a m t ch th . Ho t ng giao ti p mang tính xã h i - l ch s . N u con ngư i là m t s n ph m c a s phát tri n l ch s - xã h i thì theo ó, ho t ng giao ti p c a m i cá nhân cũng mang tính l ch s c th . M i giai o n phát tri n l ch s ư c c trưng b i các phương th c s n xu t nh t nh, trong ó t n t i nh ng quan h s n xu t (m i quan h gi a con ngư i v i con ngư i i v i s chi m o t, s h u, phân ph i và s d ng nh ng cơ s v t ch t v t nhiên và s n ph m ho t ng) bên c nh l c lư ng s n xu t. M i cá nhân, tùy thu c vào v trí c a mình trong xã h i, ch u s ràng bu c v tư tư ng, i u ki n kinh t , v th chính tr , h c v n.v.v... s hình thành m t h th ng giao ti p khác bi t so v i ngư i khác. M i c ng ng ngư i, dư i nh hư ng c a cùng m t h tư tư ng, m t hoàn c nh kinh t , m t truy n th ng văn hóa thư ng có nh ng i m chung trong ho t ng giao ti p. V i cách hi u như v y, ho t ng giao ti p trong b t c i u ki n xã h i, l ch s nào cũng mang d u n c a giai c p, t ng l p truy n th ng văn hóa nh t nh. M i cá nhân ho t ng trong nh ng lĩnh v c ho t ng khác nhau i u ki n ho t ng và nh ng yêu c u c a ngh nghi p t ra cho m i cá nhân là cơ s hình thành nh ng c i m giao ti p mang tính ngh nghi p. Ho t ng giao ti p còn mang m s c thái tâm lý c a ch th . Nh ng y u t v khí ch t, v n sông, thói quen l a tu i, gi i tính và nh ng nét tính cách c a m i ngư i t o nên s phong phú riêng bi t trong giao ti p gi a ngư i này v i ngư i khác. ã nói t i giao ti p là nói t i m t ho t ng x y ra gi a ngư i này v i ngư i khác trong m t quan h xã h i nh t nh. Chúng ta có th k t i m t s m i quan h xã h i
thư ng th y, trong ó di n ra các ho t ng giao ti p, ó là: M i quan h huy t th ng gi a nh ng ngư i trong m t dòng h , m t gia ình; M i quan h th b c gi a c p trên và c p dư i, gi a ngư i i u khi n và ngư i b i u khi n; M i quan h công dân, ây là m i quan h r ng nh t bi u hi n s bình ng v trách nhi m và quy n l i c a m i cá nhân trong c ng ng trư c nh ng chu n m c o c, pháp lu t. M i quan h huy t th ng ch a ng nh ng y u t trên dư i c a quan h th b c và b n thân m i quan h th b c cũng ch a ng nh ng y u t c a quan h công dân và huy t th ng. Ho t ng giao ti p ngư i di n ra trong s v n ng c a nh ng m i quan h nêu trên bên c nh các m i quan h v giai c p, truy n th ng, văn hóa và c nh ng quan h gi a ngư i và t nhiên. Tùy thu c vào s có m t c a ch th m t trong các m i quan h nêu trên mà c i m c a ho t ng giao ti p s nhu m màu s c c a m i quan h ó. Ho t ng giao ti p ư c th c hi n trong nh ng không gian và th i gian xác nh. Tùy thu c vào m c ích, tính ch t ho t ng, cá tính và nhu c u c a m i cá nhân mà kho ng không gian và th i gian tiêu phí cho giao ti p có th r ng h p, dài ng n khác nhau. Ho t ng giao ti p di n ra hàng ngày, trong nh ng i u ki n bình thư ng c a i s ng (chào h i, trao i công vi c, giao nh n nhi m v , v.v…) song cũng r t thư ng g p nh ng trư ng h p các m i quan h giao ti p di n ra trong nh ng tình hu ng có v n , òi h i tính nh y c m và kh năng nh hư ng khi gi i quy t các m i quan h ó c a ch th . Trong nh ng hoàn c nh như v y, tính ch t c a quan h giao ti p ư c bi u hi n thông qua năng l c ng x c a m i cá nhân. i u mà chúng tôi s c p m t cách có h th ng nh ng ph n ti p theo. Ho t ng giao ti p di n ra dư i b t kỳ d ng nào u bao g m trong ó có s tham gia c a các ch th giao ti p trên các m t: Sinh h c (t m vóc, dáng ngư i, khuôn m t, khí ch t, .v.v...); Tâm lý (tính cách, ngôn ng , hành v ho t ng, v.v.. Xã h i (kinh nghi m s ng, v n tri th c, kh năng bi u c m, năng l c nh n bi t i tư ng và d oán k t qu v v). Có th nói ho t ng giao ti p bi u hi n quan h tr c ti p gi a ngư i - ngư i, là s th hi n tr c di n gi a các nhân cách, nó là s c th hóa các quan h xã h i (trong ó các m i quan h xã h i ư c hi u là các quan h bên ngoài, gi a ngư i v i ngư i thông qua th ch , lu t nh,...), là quá trình chuy n các quan h xã h i vào các ch th giao ti p ho t ng. Giao ti p không ơn thu n là s th a mãn các nhu c u cá nhân mà còn là quá trình giúp cho m i ch th giao ti p nh n bi t mình, ki m nghi m ư c kinh nghi m c a b n thân thay i, ho c b sung trong nh ng i u ki n tương t . Nói m t cách khác, giao ti p t o ra nh ng nh hư ng và tác ng qua l i gi a các ch th giao ti p c v m t tâm lý và v m t giáo d c v i s hình thành, bi n i các ph m ch t nhân cách c a cá nhân. c trưng giáo d c c a ho t ng giao ti p có m t thư ng xuyên trong quá trình giao ti p và nh ng gì ch th rút ra ư c sau giao ti p s giúp m i ch th tích lũy ư c tri th c, k năng t n t i trong c ng ng thông qua nh n bi t i tư ng và t nh n bi t mình, thông qua hi u qu t t i c a quá trình giao ti p.
II. KHÁI NI M V NG X Con ngư i mu n t n t i, trư c h t ph i d a vào b n ch t t nhiên nh s ti n hóa c a th gi i v t ch t, vì th nó ch u s chi ph i c a t nhiên và cũng ng th i tác ng l i t nhiên nh nh ng ph n ng c a cơ th . K. Marx nói: "Gi i t nhiên là thân th vô cơ c a con ngư i... con ngư i s ng d a vào t nhiên. Như th nghĩa là, t nhiên là thân th c a con ngư i, kh i ch t, con ngư i ph i trong quá trình giao d ch thư ng xuyên v i thân th ó"(l). Nh ng ph n ng áp l i i v i t nhiên (theo nghĩa là th gi i v t ch t bao quanh m i ngư i và theo nghĩa là nh ng con ngư i khác, nh ng m i quan h khác, k c nh ng s n ph m do con ngư i t o ra) theo cách này hay cách khác có th coi là ng x . ng x có th hi u theo nghĩa h p i v i gi i ng v t, bao g m t t c nh ng ph n ng thích nghi c a m t cơ th có h th ng th n kinh th c hi n nh m áp tr l i nh ng kích thích ngo i gi i trong ó ang t n t i cơ ch s ng. Nh ng ph n ng c a ch th (cơ ch s ng) và nh ng kích thích ngo i gi i là có th quan sát ư c1 ng x c a m t sinh v t bao g m ph n ng c a c gi ng và cho m i cá th và nh ng ph n ng y di n ra tương i n nh. Theo tính ch t y, Edclaparide - nhà tâm lý h c Thu Sĩ còn g i ng x là x s (conduite). ng x trong xã h i ư c hi u là cách hành ng c a các vai trò xã h i nào ó trư c m t ch th xã h i khác cũng có m t v trí xã h i. Như v y ng x xã h i trư c tiên là cách hành ng c a các vai trò xã h i v i nhau và sau n a là cách hành ng c a ch th i v i chính b n thân mình, vi v t, v i môi trư ng t nhiên. Quan h xã h i, như ta th y, ph n ánh s ràng bu c gi a các cá nhân v i nhau, gi a cá nhân v i các nhóm ngư i và gi a các c ng ng trong xã h i. Khái ni m quan h xã h i trên th c t là m t khái ni m tr u tư ng, song nó l i luôn luôn là m t hi n tư ng v t ch t h u hình, b i nói t i quan h xã h i là nói t i các ho t ng c th (k bán - ngư i mua trong thương trư ng; chăm sóc, thương yêu nhau trong gia ình; chém gi t nhau trong chi n cu c; chăm sóc cây con trong tôn t o c nh quan môi trư ng; trang i m ăn m c trong sinh ho t cá nhân,.v.v...). ng x ngư i t n t i m t s y u t g n bó v i nhau th nh t, ch th ng x luôn luôn có ý th c v vi c mình làm trên cơ s c a nh ng kinh nghi m ã có. Nói m t cách khác, ch th c m th y, nh n th y, hi u mình ang ng trư c tình hu ng nào t ch c ho t ng áp l i tình hu ng ó. Th hai là tính xu t ngo i c a ch th , nghĩa là trong ng x , nh ng suy nghĩ c a ch th luôn ư c bi u th ra bên ngoài (hành ng, c ch , ngôn ng , s c thái tình c m.v.v....) i tác và nh ng ngư i xung quanh có th quan sát, nh n bi t ư c. Th ba là ng x ư c di n ra trong nh ng không gian và th i gian xác nh, môi trư ng ng x r t a d ng, phong phú, trong ó 1 K.Marx. B n th o kinh t tri t h c năm 1844. NXB S th t. Hà N i - 1962. tr.92. 6
t n t i nh ng con ngư i, nh ng v t th , c nh quan g n gũi v i ch th . Trong i s ng cá nhân, m t ho t ng ng x nào ó ư c cá nhân th c hi n thư ng xuyên i v i nh ng tình hu ng cùng lo i, khi ó ta nói cá nhân y có m t t p quán cá nhân. Tương t như v y v cách t o l p, n u nhi u cá nhân trong m t xã h i thư ng xuyên l p l i ng x m t cách tương i như nhau và di n ra trong m t th i gian dài c a l ch s , khi ó ta có m t t p quán xã h i. Và cũng như v y, n u t i nhi u th i i m c a l ch s , nhi u xã h i khác nhau, m t t p quán xã h i ư c l p i l p l i tương i như nhau, ta có m t phong t c xã h i. Dù cho hoàn c nh và các m i quan h là r t khác bi t, song ng x c a m i ngư i không di n ra m t cách tùy ti n mà thư ng tuân theo m t cách nào ó. ng x theo cách này hay cách khác b chi ph i b i i u ki n sinh h c c a m i cá nhân, c a gia ình và c a nh ng nhóm ngư i trong xã h i. Cũng c n ph i nh n bi t r ng, m i gia nh, m i c ng ng ngư i, t n t i và thích ng v i xã h i u có nh ng quy nh riêng v ng x . Vi c th c hi n nh ng chu n m c có gi i h n này di n ra nhi u l n tr thành n p ng x . Ch khi nào vi c thi hành nh ng n p ng x này tr nên quen thu c i v i cá nhân khi ó t p quán ng x m i xu t hi n. Trong hi n th c c a xã h i, dư i nh hư ng c a i u ki n v t ch t (m c s h u t ư l i u, c a c i ; kh năng ti p nh n và phân chia thành ph m lao ng,.v.v...) và i s ng tinh th n (truy n th ng, văn hóa, tư tư ng, t p t c, tôn giáo,v.v....) chúng ta u có m t c m nh n chung r ng s phân chia ng c p, giai c p và nh ng nhóm s c t c ã s n sinh ra nh ng con ngư i có m t s nét tương ng v suy nghĩ, hành ng theo nh ng m c thư c ư c c xã h i coi là giá tr và ư c th a nh n. Nh ng m c thư c ó giúp m i cá nhân có ư c m t nh hư ng riêng trong ng x phù h p v i c ng ng, dân t c mà mình ang t n t i và ư c g i là khuôn m u ng x . M t ng x có th tr thành khuôn m u khi nó ư c l p l i thư ng xuyên b i nhi u cá nhân trong m t c ng ng b i nh ng lý do sau ây: Trư c h t, cho dù m i cá nhân có nhu c u v tinh th n v t ch t khác nhau, có nh ng cách th c th a mãn nhu c u c a b n thân theo b n năng c a riêng mình, song gi a h v n có nh ng m i liên k t ho c t giác, ho c t phát nh m b o t n v trí xã h i c a m i cá nhân. Ch ng h n, ng x gi a con cái v i cha m , m c dù ngôn t có th di n t khác nhau m i c ng ng: b , m , th y, u, c u, m , song cái chung nh t trong ngôn ng ng x gi a con cái v ib m m i th i i v n n gi u sau nó ó là s tôn kính và thương yêu. M t khác, nh có h th ng di s n trong s phát tri n c a cá nhân, nh ng th h sau luôn luôn ư c th a hư ng nh ng khuôn m u ng x v n có do các th h i trư c truy n l i, ó là nh ng ng x ã ư c t ng quát hóa, tiêu chu n hóa và h p th c hóa dùng làm chu n m c phân bi t nh ng gì có th ch p nh n ư c và nh ng gì không th ch p nh n ư c(1). Như v y, m t khi khuôn m u ng x v m t ph m vi nào ó trong (1) Joseph H.Fichter. Xã h i h c (Tr n Văn ĩnh d ch). NXB Hi n i thư xã, Sài Gòn - 1973, tr.105) 7
i s ng xã h i ư c hình thành, nó không còn là cái riêng, cái c th trong m i cá nhân mà ã ư c khách th hóa và ư c coi như m t h th ng tiêu chí giúp m i ngư i l y ó làm thư c o cho các m i quan h xã h i c a b n thân mình. Chính vì l ó, ôi khi ngư i ta còn g i khuôn m u ng x là nh ng khuôn m u văn hóa b i tính khách th hóa nh ng tri th c ti m n trong khuôn m u ng x . Trong xã h i có bao nhiêu m i quan h thì có b y nhiêu ng x và th m chí s lư ng ng x còn l n hơn nhi u l n s lư ng các m i quan h xã h i, song m t ng x ch tr thành khuôn m u văn hóa (theo oàn Văn Chúc, tác gi cu n Xã h i hóa văn hoá) khi nó th a mãn 4 y u t sau ây: "a/ ng x thư ng xuyên ư c l p i l p l i, t c là tính th i gian c a ng x ; b ng x ư c l p l i tương i theo cùng m t cách b i nhi u ngư i, t c là tính không gian c a ng x ; c/ ng x y có tác d ng ch nam, m u m c, hay quy t c cho các thành viên c a m t nhóm hay c a m t xã h i; d ng x y ch a ng m t ý nghĩa xã h i nào ó, t c là nó bi u th ki n th c tư tư ng ho c tình c m mà ch th ã t ư c nói m t cách khác, nó là cái mang vác m t giá tr (kinh t , chính tr , luân lý hay th m m ) (1). Có th nói, h th ng khuôn m u ng x v i tính cách là m t khuôn m u văn hóa chính là nh ng quy chu n m b o cho các m i quan h xã h i ư c b n v ng trong nh ng nhóm xã h i khác nhau, là cơ s xã h i cho vi c xem xét các th lo i và ho t ng ng x . Khuôn m u ng x s dĩ có ư c kh năng thu ph c s ch p nh n c a s ông ngư i trong các nhóm xã h i chính b i nó ã ư c t ng quát hóa t các ng x c a m i cá nhân r i thông qua tuy n ch n i u ch nh, b sung, t o nên nh ng quy chu n và cùng v i nó là t ng bư c h p th c hóa nh ng quy chu n trong m i khuôn m u ng x b ng các bi n pháp cư ng b c (lu t nh, quy ch , n i quy trong cơ quan nhà nư c, hương ư c, gia phong trong làng b n và gia ình), ho c khuy n khích c vũ s t ý th c c a m i cá nhân khi h th c hi n các quan h ng x . Cơ s u tiên c a s tuy n ch n, b sung t o l p các h th ng ng x xã h i ư c b t ngu n t nh ng ng x thư ng nh t c a m i cá nhân, song nh ng ng x này l i ư c xu t hi n v i s chi ph i c a trình s n xu t v t ch t và nh ng m i quan h s h u v t ch t (còn ư c g i chung là phương th c s n xu t xã h i); K.Marx ã ch ra cho chúng ta th y rõ i u ó, ông vi t: "S s n xu t nh ng tư tư ng, bi u tư ng và ý th c trư c h t là g n li n tr c ti p và m t thi t v i v t ch t và trao i v t ch t c a ngư i ta, nó là ti ng nói c a cu c s ng th c t . C ây n a, ngư i ta cũng th y rõ r ng bi u tư ng, tư tư ng, s trao i tinh th n c a ngư i ta u là s n v t tr c ti p c a quan h v t ch t c a h "(2). phương th c s n xu t không t nhiên mà có, nó xu t hi n trong quá trình con ngư i t n t i và phát tri n, ư c t ch c và ch o c a nhóm ngư i n m quy n th ng tr xã h i. Nhóm ngư i này trong m i th i i m c a l ch s trong m t ch ng m c nh t nh là i di n cho toàn xã h i, có kh năng áp ng m t s nhu c u cơ b n c a s ông trong xã h i (chí ít là trong nh ng giai o n u và (1) Xã h i hóa văn hóa. oàn Văn Chúc. NXB Văn hóa Thông tin, Hà N i - 1997. tr.66 (2) K. Marx. H tư tư ng c (B n d ch ti ng Vi t). NXB S th t, Hà N i – 1968, tr. 17. 8
th i kỳ hưng th nh c a m i cu c cách m ng xã h i), vì th , m i ng x c a cá nhân m t m t mang m nh cá th , m t khác dư i nh hư ng c a h th ng tư tư ng do giai c p i u hành xã h i chi ph i, nh ng ng x này trên th c t v n ch u s i u ph i c a nh ng khuôn m u ng x i di n cho giai c p n m quy n ch o phương th c s n xu t. K.Marx cũng ã t ng nh n xét: "Nh ng tư tư ng c a giai c p th ng tr là nh ng tư tư ng th ng tr trong m i th i i, nói cách khác, giai c p nào ang là l c lư ng v t ch t chi m a v th ng tr trong xã h i thì cũng là l c lư ng tinh th n chi m a v th ng tr . Giai c p nào chi ph i nh ng tư li u s n xu t v t ch t thì ng th i cũng chi ph i luôn c l c lư ng s n xu t, tinh th n nói chung b giai c p th ng tr chi ph i”(1). Hi u theo tư tư ng c a K.Marx, i u ó có nghĩa là, ng x c a m i cá nhân luôn luôn là s an xen gi a ch th v i ng c p, giai c p mà mình ang t n t i và cũng ng th i là s tuân th nh ng khuôn m u ng x ã ư c ch n l c có hi u ng chung i v i toàn xã h i, ch u s chi ph i c a giai c p n m quy n th ng tr xã h i. Logic c a s lý gi i ưa chúng ta t i m t nh n nh r ng, khuôn m u ng x không ph i là b t bi n, nó thay i theo dòng ch y c a l ch s , r ng m i th i i k ti p nhau luôn luôn t n t i m t h th ng khuôn m u ng x v a là s k th a nh ng di s n ng x c a th i i trư c ó, v a là s n y sinh, b sung, hoàn thi n nh ng khuôn m u ng x tương ng v i nh ng phương th c s n xu t m i, quan i m tư tư ng chính tr m i. N u như trong m t nhóm xã h i (m t ngành ngh , m t giai c p, v.v…) cùng v i s thay i v cơ c u và i u ki n v t ch t, tinh th n luôn kéo theo nó s thay i v các chu n m c ng x thì trong m t xã h i, v i tư cách là ngư i i di n cho m t c ng ng, giai c p th ng tr cũng d a trên mô hình xã h i m b o cho nó t n t i thi t k và ch o t h c hi n nh ng khuôn m u ng x tương ng. III. KHÁI NI M V NG X SƯ PH M ng x sư ph m (ƯXSP) là m t d ng ho t ng giao ti p gi a nh ng ngư i làm công tác giáo d c và ư c giáo d c trong nhà trư ng nh m gi i quy t các tình hu ng n y sinh trong ho t ng giáo d c và giáo dư ng. Như v y ƯXSP ư c th c hi n b i nh ng nhân cách (nhân cách giáo viên và nhân cách h c sinh). Th y và trò là nh ng con ngư i c th , nh ng v trí xã h i khác nhau, có trách nhi m quy n h n và l i ích xác nh, ng th i m i ngư i trong h có m t hoàn c nh v gia ình, i s ng tâm lý và nh ng m i quan h riêng bi t. Tuy v y, gi a nh ng cá nhân này có m t i m chung trong ho t ng là u nh m t t i m c ích giáo d c t ng th trong vi c hình thành nhân cách con ngư i m i XHCN Vi t Nam, các ho t ng c a h u di n ra trong môi trư ng sư ph m v i nh ng c trưng v n có c a nó như quan h th y trò, c nh quan trư ng l p, th i gian h c t p, vui chơi,.v.v… Các ng x sư ph m ư c th c hi n ch y u trong các quan h qua l i gi a ngư i (1) K.Marx, sách ã d n, tr.47 9
làm công tác giáo d c và h c sinh ho c t p th h c sinh, ch u s quy nh và i u ti t c a nh ng chu n m c xã h i, quy ch , n i quy c a các th ch và cơ quan giáo d c n nh cho m i v trí xã h i mà giáo viên ho c h c sinh có trách nhi m thi hành; Trình nh n th c, kinh nghi m và h th ng tri th c, k năng c n cho m c ích và n i dung ng x ; Thái gi a ch th và i tư ng ng x . Ho t ng ng x có ư c là nh s xu t hi n nh ng tình hu ng trong ho t ng giáo d c. Giao ti p sư ph m và ƯXSP u nh m t t i m c ích nào ó v giáo d c, song cái khác trong ƯXSP chính là thái mang màu s c cá nhân và các th thu t bi u hi n thái ó qua t ng c ch , l i nói, s c m t,.v.v... c a các ch th tham gia ng x . Tác gi Ngô Công Hoàn ã nh n nh r t h p lý r ng: "khi s d ng khái ni m giao ti p, là mu n nh hư ng vào m c tiêu công vi c (nh m vào ích t trư c), còn ng x mu n nh hư ng chính nào n i dung tâm lý, cái "b n ch t xã h i" c a cá nhân c a hành vi giao ti p"(1). 1. Ch c năng c a ng x sư ph m Nói t i ch c năng c a ng x sư ph m là nói t i vai trò c trưng c a nó trong s hình thành nhân cách cho h c sinh thông qua các ho t ng giáo d c. Ch c năng c a ƯXSP ư c xác nh trên m c ích giáo d c t ng th và m c tiêu c p h c. Nh ng nh hư ng l n này bao trùm lên t t c ho t ng giáo d c, chi ph i vi c xác nh nh ng ch c năng c a nh ng ho t ng giáo d c và giáo dư ng khác. Ho t ng ng x có m t trong t t c các ho t ng giáo d c, vì th ch c năng c a ng x còn có cơ s t tính ch t riêng bi t c a ho t ng này. Dư i ây chúng ta s xem xét m t s ch c năng cơ b n c a ho t ng ƯXSP. 1.1. Ch c năng thông tin c a ng x sư ph m Ho t ng ng x v b n ch t là m t ho t ng giao ti p xã h i thông qua các phương ti n giao ti p v t ch t và phi v t ch t và nh có nh ng phương ti n này (ngôn ng , v t th , nhân cách c a các cá nhân tham gia giao ti p) mà con ngư i có ư c nh ng m i quan h mang tính xã h i S hi u bi t l n nhau gi a các cá nhân ư c th c hi n nh các kênh thông tin ch a ng trong các phương ti n giao ti p. ng x sư ph m là m t d ng giao ti p xã h i di n ra gi a 2 nhóm xã h i: Giáo viên và h c sinh. Th y và trò có th hi u bi t th u áo nhau hơn nh các thông tin phát ra trong quá trình ng x (trư c, trong và sau quá trình ng x ). Nh ng thông tin có trong ng x giúp cho giáo viên nh n bi t ư c tính cách, nhu c u, s thích năng l c ch m nh, ch y u c a h c sinh, c a nh ng nhóm xã h i mà h c sinh tham gia, ng th i cũng tư nh n bi t năng l c và ngh thu t sư ph m c a b n thân mình. V phía h c sinh, cũng chính trong quá trình ng x các em ti p nh n ư c nhi u hơn h th ng tri th c v cu c s ng, cung cách ói nhân x th , hi u rõ v th c a mình trong t p th quy n l i và trách nhi m c a b n thân trư c c ng ng, bi t ư c tính cách c a th y nh s bi u (1) Ngô Công Hoàn. Giao ti p và ng x sư ph m. NXB HQG, HN – 1997, tr.12. 10
t c a th y trong ng x . Thông tin có ư c trong ng x không ch do ch th ng x và i tư ng t o ra mà còn nh t p th và c ng ng nơi x y ra ng x (tin t c c p nh t xung quanh tình hu ng, dư lu n và truy n th ng c a t p th ...). Nh có m i quan h di n ra trong các ng x , nh ng thông tin ư c ti p nh n và x lý tr nên rõ ràng hơn v b m t nhân cách c a c ch th và i tư ng ng x b i có nhi u nét tính cách c a con ngư i ch ư c b c l qua nh ng tình hu ng nào ó. Lư ng thông tin có trong ng x qua nhi u l n x lý c a ch th và i tư ng s tr thành v n kinh nghi m ng x cho m i cá nhân, giúp cho m i cá nhân hòa nh p t t hơn vào c ng ng, vào t p th , làm cho nh ng cái v n là chung nh t c a m i ngư i ( o c l i s ng...), tr thành tài s n riêng c a b n thân, có s c thái riêng tương ng v i c i m tâm lý c a m i ngư i. M i ng x có th i t i nh ng hi u qu khác bi t v m t giáo d c nhưng ch c năng thông tin luôn luôn t n t i trong su t quá trình ng x. 1.2. Ch c năng i u ch nh c a ng x sư ph m Ho t ng giáo d c nói chung là m t ho t ng i u ch nh. i u ch nh nh n th c, i u ch nh hành vi i u ch nh ho t ng c a h c sinh. Ngư i giáo viên không th thay th nh ng gì v n ã có trong h c sinh như trình nh n th c, kinh nghi m s ng, các c i m sinh h c c a các em. Ho t ng giáo d c òi h i ngư i giáo viên ph i n m b t ư c các quy lu t hình thành, phát tri n nhân cách c a h c sinh nh ra ư c n i dung, phương th c, phương ti n giáo d c cho phù h p. ng x sư ph m v i tư cách là m t quá trình giáo d c cũng ư c th c hi n theo nh hư ng ó. M i ƯXSP gi i quy t m t nhi m v giáo d c nh m t t i nh ng k t qu c th : ó có th là u n n n m t hành vi sai l m, khuy n khích ng viên m t nhân t t t, phê bình nghiêm kh c trư c khuy t i m c a h c sinh.v.v… và i u ó có nghĩa là liên t c i u ch nh quá trình hình thành nhân cách c a h c sinh theo m t hư ng nào ó có l i cho s phát tri n c a cá nhân và t p th . S i u ch nh này c a ƯXSP di n ra hàng ngày, t c th i và luôn luôn có tính hi u nghi m thông qua nh ng d u hi u có th th y ư c b ng tr c giác (ni m vui hay n i bu n, ôn hòa hay t c gi n, ng c m hay ph n ng quy t li t c a h c sinh). T k t qu c a m i ng x , ch th ng x t th y mình c n ph i làm gì và làm như th nào nh ng ng x ti p theo có ư c hi u qu cao hơn. Như v y ch c năng i u ch nh ư c xét v c hai phía: i u ch nh nhân cách c a i tư ng ng x trong gi i quy t tình hu ng c a ch th và t i u ch nh phương pháp, th thu t ng x c a giáo viên trong và sau m i ng x . 1.3. Ch c năng nh hư ng c a ng x sư ph m nh hư ng trong ng x sư ph m ư c xét t i như là m t ch c năng bao trùm lên các ch c năng khác c a ƯXSP b i tính m c ích chi n lư c c a các ƯXSP. M i ƯXSP gi i quy t m t tình hu ng c th và t t i m t hi u qu nh t nh v giáo d c và giáo dư ng, song cái ích cu i cùng c a m i ng x và c a m t h th ng các ng x là hư ng t i vi c hình thành m t nhân cách t t p hơn, thi t l p ư c m i quan h 11
t t p b n ch t gi a th y và trò, gi a s ch d n i u ch nh c a ngư i giáo viên b ng t m lòng nhân ái cao c và kinh nghi m ngh thu t sư ph m c a mình v i s ti p nh n, t i u ch nh c a h c sinh: M i quan h gi a cá nhân giáo viên v i t p th h c sinh và gi a các t p th h c sinh v i nhau. Ch c năng nh hư ng v a có tính t ng quan chung cho các thành ph n tham gia ng x , ng th i còn là s nh hư ng ho t ng cho m i thành ph n riêng l tùy thu c vào v trí c a nó trong ƯXSP: nh hư ng ch y u i v i ch th ng x là s c n thi t ph i có ư c h th ng các tri th c, k năng x lý các tình hu ng sư ph m, là s khéo léo i v i sư ph m và ý th c ch o d n d t cho toàn b quá trình ng x t t i m c ích giáo d c. nh hư ng i v i i tư ng ng x chính là giúp h t nh n rõ mình, bi t ư c úng sai, th y quy n l i và trách nhi m i v i t p th , v i xã h i. Có th nói tích lu kinh nghi m s ng, bi t t i u ch nh ý th c, hành vi theo l ph i trong h c t p và rèn luy n là cái ích cu i cùng mà m i ƯXSP c n ph i hư ng t i. S nh hư ng trong ƯXSP không nên hi u như m t con ư ng duy nh t c a m i ƯXSP ph i nh t nh t tuân theo, mà ph i ư c hi u là cơ s cho m i i u ch nh, m i thông tin trong ng x l y ó làm c t lõi v n ng, t t i, còn vi c s d ng nh ng ki u lo i ng x nào, th thu t ra sao l i ph i căn c vào tình hu ng c th c a m i ng x . 2. Nh ng thành ph n tham gia vào ho t ng ng x sư ph m 2.1. ng x sư ph m ư c th hi n trong m t nhóm xã h i c bi t bao g m hai ch th chính là th y và trò , m i ch th gi m t v trí xác nh trong quá trình ng x . Nói t i ƯXSP, trư c tiên là nói t i vai trò c a ngư i giáo viên - ch th ch u nh ng kích thích c a tình hu ng do phía i tác (cá nhân h c sinh ho c t p th h c sinh) gây ra, h v trí c a ngư i ti p nh n thông tin (tình hu ng), x lý thông tin và áp l i ôi tư ng t o ra tình hu ng. Ngư i giáo viên có ho t ng chính là d y h c và giáo d c. Nh ng ho t ng ngh nghi p ã góp c n t o nên nhân cách c a giáo viên - m t trong nh ng y u t tác ng l n nh t t i k t qu giáo d c trong ó có ho t ng ng x . Dư i ây chúng ta s xem xét nh ng nét cơ b n trong ngh d y nghi p và nhân cách c a ngư i th y làm cơ s cho vi c xác nh vai trò ch th c a h trong ƯXSP. * Nh ng c i m cơ b n c a ngh d y h c a/ M c ích c a ngh d y h c M c ích c a ngh d y h c là giáo d c th h tr m t cách toàn di n và hài hòa, chu n b cho h nh ng ph m ch t và năng l c c n thi t áp ng nhu c u c a xã h i trong nh ng i u ki n l ch s c th . Như v y ngh d y h c, lao ng sư ph m có giá tr như là m t nhân t xã h i quan tr ng góp ph n "sáng t o ra con ngư i", góp ph n tái s n xu t s c lao ng xã h i. i tư ng c a ngh d y h c b/ 12
ng v i m c ích nêu trên, ngh d y h c có i tư ng tác ng là con ngư i (ch y u là th h tr ) mang trong mình nh ng nhân cách xác nh t n t i và phát tri n như là m t th c th xã h i, có ý th c ch ng ti p thu s giáo d c. V i m t i tư ng như v y, k t qu lao ng ngh nghi p c a ngư i giáo viên không ch ph thu c vào năng l c, tài năng sư ph m c a b n thân h , mà còn ph thu c vào c i m nhân cách c a h c sinh vào thái c a h trong vi c ti p thu s giáo d c và quan h c a h v i giáo viên. Vi c n m b t i tư ng giáo d c c a mình m t cách c th , toàn di n làm cơ s cho s thành công trong quá trình lao ng sư ph m c a ngư i giáo viên K. . Usin ã kh ng nh: mu n giáo d c con ngư i v m i phương di n thì trư c h t ph i hi u con ngư i v m i phương di n". c/ Công c lao ng c a ngh d y h c V i i tư ng lao ng c bi t là nh ng con ngư i, công c lao ng c a ngư i giáo viên cũng c n thi t ph i ư c tương ng m t cách c bi t, ó là: - H th ng tri th c mà giáo viên s truy n t cho h c sinh. - H th ng các d ng ho t ng ư c t ch c theo nh ng m c ích sư ph m nh t nh. - Nhân cách c a chính b n thân ngư i giáo viên. - Nh ng phương ti n và dùng d y h c. Có th nói r ng: N u trong lĩnh v c s n xu t v t ch t, công c lao ng là nh ng v t c th mà ngư i lao ng dùng chúng tác ng lên i tư ng lao ng c a mình, thì trong ngh d y h c, ph n l n công c lao ng c a ngư i giáo viên l i chính là b ph n h u cơ g n bó v i b n thân h . d/ S n ph m c a ngh d y h c S n ph m chính c a ngh d y h c là nh ng con ngư i ư c trang b m t cách toàn di n i vào cu c s ng theo nh ng chu n m c ã nh. ó là nh ng con ngư i có s bi n i v ch t so v i th i i m xu t x c a h xét v m t nhân cách. V i s n ph m quý báu này, v i quan i m kinh t , nó ng hàng th hai sau ho t ng khoa h c, nó là m t d ng lao ng s n xu t c thù - lao ng s n xu t phi v t ch t. e / Th i gian và không gian lao ng sư ph m - V th i gian lao ng c a ngư i giáo viên ư c chia thành hai b ph n: B ph n theo quy ch g n li n v i th i gian làm vi c hành chính và b ph n ngoài quy ch g n li n v i th i gian ngoài gi hành chính . - V không gian, lao ng sư ph m ư c ti n hành trong hai ph m vi không gian cơ b n là trư ng ng v i th i gian theo quy ch , và nhà ng v i th i gian ngoài quy ch . Ngoài ra, ho t ng lao ng c a ngư i giáo viên còn có th di n ra môi trư ng xã h i, ngoài thiên nhiên, t i các xư ng máy, cơ quan khác,.v.v... 13
f/ H th ng nh ng k năng ng giáo d c c a ngư i giáo viên m b o cho ho t t hi u qu : + Nhóm k năng thi t k , nhóm k năng này giúp cho giáo viên nhìn th y trư c và thi t k các k ho ch, n i dung, hình th c, phương pháp ti n hành các d ng ho t ng c a mình cũng như c a h c sinh, d oán nh ng gì s x y ra trong quá trình giáo d c và các ho t ng kh c ph c nh ng khuy t t t ó. - Nhóm k năng t ch c: Giúp ngư i giáo viên th c hi n n i dung "thi t k " ã v ch ra. - Nhóm k năng giao ti p: Giúp giáo viên bi t cách giao ti p v i i tư ng giáo d c c a mình và nh ng l c lư ng xã h i có liên quan t i quá trình giáo d c. - Nhóm k năng nh n th c: Giúp giáo viên bi t t ánh giá ư c ti n trình và k t qu ho t ng giáo d c c a mình và ng nghi p, c bi t là c a h c sinh và c a ng nghi p không ng ng hoàn thi n, i u ch nh tác ng sư ph m cho phù h p v i quy lu t giáo d c. + H th ng nh ng k năng chuyên bi t. H th ng này bao g m nh ng nhóm k năng sau ây: - Nhóm k năng gi ng d y: Bao g m nh ng k năng l a ch n n i dung d y h c, l a ch n và v n d ng phương pháp, hình th c t ch c d y h c, k năng xác nh các bư c lý lu n d y h c c th (m c ích, nhi m v d y h c....), k năng so n bài lên l p k năng t ch c các d ng ho t ng h c t p t p th và c l p c a h c sinh, k năng phát hi n và b i dư ng h c sinh gi i, cũng như h c sinh cá bi t, k năng s d ng và ch t o các phương ti n và dùng d y h c, k năng phân tích, ánh giá, rút kinh nghi m các d ng ho t ng d y h c, k năng ki m tra, ánh giá tri th c, k năng, k x o c a h c sinh... - Nh ng k năng giáo d c: Bao g m nh ng k năng như: Xác nh m c ích, nhi m v giáo d c h c sinh, xây d ng t p th h c sinh do mình ph trách, ph i h p và v n ng các l c lư ng xã h i tham gia giáo d c, giáo d c lao ng, hư ng nghi p, giáo d c h c sinh cá bi t, phân tích ánh giá, rút kinh nghi m các ho t ng giáo d c, ki m tra, ánh giá k t qu rèn luy n, tu dư ng c a h c sinh... Nhóm k năng nghiên c u khoa h c nói chung và khoa h c giáo d c nói riêng, bao g m nh ng k năng: Xác nh các bư c nghiên c u, v n d ng nh ng phương pháp và t ch c nghiên c u, phân tích và x lý các tài li u thu th p ư c, trình bày và b o v tài nghiên c u. - Nhóm k năng ho t ng xã h i: Bao g m k năng tham gia các ho t ng xã h i có liên quan t i công tác giáo d c h c sinh, t ch c cho h c sinh tham gia các ho t ng xã h i... - Nhóm k năng t h c: K năng l p k ho ch và t ch c t b i dư ng v chuyên môn, v n d ng các phương pháp và phương ti n t h c, thích ng mau chóng v i 14
nh ng thành t u khoa h c có quan h v i chương trình d y, t ánh giá t i u ch nh ho t ng, t ào t o c a mình... 2.2. c i m nhân cách c a ngư i giáo viên Khi bư c chân vào b t c m t ngh nghi p nào, b n thân nh ng i u ki n c a ho t ng trong môi trư ng ó t m i cá nhân trư c nh ng yêu c u tương ng. Kh năng thích ng c a m i cá nhân v i nh ng yêu c u này c a ngh nghi p là khác nhau và b chi ph i b i cơ ch sinh h c - tâm lý riêng bi t c a m i cá nhân, b i nh ng i u ki n khách quan có tính xã h i, c a môi trư ng ngh . Nhân cách ngh nghi p ư c hình thành và phát tri n chính trong quá trình thích ng này, là c i m mang tính xã h i c a toàn b quá trình ho t ng ngh nghi p. Vì th , trư c khi c p t i nh ng n i dung ho t ng c th c a ngư i giáo viên, chúng ta c n thi t ph i xét t i nh ng v n có liên quan t i c u trúc nhân cách c a giáo viên. Nhân cách c a m i cá nhân bao g m nh ng ph m ch t chung, ph m ch t riêng và ơn nh t, th hi n dư i d ng hình chóp mà áy c a nó là nh ng ph m ch t mang d u n sinh h c và nh là ph n mang d u n xã h i . Nh ng ph m ch t chung c a nhân cách bao hàm song nó tư tư ng, chính tr , o c, th m m ,v.v... Ph m ch t riêng c a nhân cách bao g m: Kinh nghi m th c ti n trong ho t ng ngh nghi p năng l c, h ng thú, k năng, k x o, v.v...). Nh ng ph m ch t riêng l i bi u hi n nh ng năng l c ngh nghi p như k năng nh n th c, thi t k , giao ti p, chuy n t i thông tin và t ch c. H th ng các ph m ch t riêng bi t trong nhân cách c a ngư i giáo viên còn bao hàm c nh ng c i m c a các quá trình tâm lý cá nhân và c i m c a các ki u th n kinh cao c p cũng như khí ch t. Trên th c t , s khác bi t gi a ngư i này và ngư i khác chính là do s khác bi t c a nh ng ph m ch t nhân cách ã nêu trên, m t khác, tính a d ng và nh ng yêu c u nhi u v c a ngh làm xu t hi n s khác nhau c a nhân cách. i v i nhân cách c a giáo viên, có th nêu ra 4 ti u c u trúc tương ng, ó là: - Ti u c u trúc o c xã h i và o c ngh nghi p c a giáo viên. N i dung c a ti u c u trúc này ch a ng các ph m ch t giao ti p v i tr , vòng ham mu n giáo d c tr . Ti u c u trúc th hai ư c xác nh b i nhi u ph m ch t chuyên ngành như kh năng nh y c m trư c các hành vi c a tr , s am hi u sâu s c di n bi n tâm - sinh lý c a tr trong quá trình giáo d c. Ti u c u trúc th ba g m m t t h p các ph m ch t tâm lý như xúc c m, ý chí,v.v... Ti u c u trúc th tư bao g m các m c bi u hi n khí ch t, thang b c hưng ph n và c ch , v.v... Ngoài nh ng ph m ch t nêu trên, trong nhân cách c a giáo viên không th không c pt i khái ni m h c v n ngh nghi p. H c v n ngh nói chung không tách kh i nh ng gì có trong văn hóa c a nhân lo i, nhưng nó còn bao g m c nh ng c i m cá nhân bi u hi n trong h c v n qua m t con ngư i c th . 15
i v i ph m ch t sư ph m, có th nêu dư i ây nh ng d u hi u thành ph n như: S v ng vàng v h ng thú và nhu c u giáo d c, s phát tri n hài hòa v trí tu o c và th m m tay ngh sư ph m, nh ng c i m c a lòng nhân ái i v i tr , các ph m ch t t hoàn thi n, m c bi u hi n các ki u khí ch t, t m hi u bi t r ng rãi v khoa h c, ngh thu t th m m , năng l c sáng t o trong công tác giáo d c, kh năng i u ti t các quá trình xúc c m, ý chí,v.v... c a b n thân. T t nhiên, văn hóa sư ph m không ph i là k t qu c a phép c ng cơ h c các thành ph n nêu trên, mà là s k t h p hài hòa gi a chúng trong nh ng i u ki n, tình hu ng sư ph m c th . Cơ s c a h c v n sư ph m là các thành ph n h c v n chung như th gi i quan, o c, th m m , trí tu c a ngư i giáo viên. Thi u làm vi c liên t c và s n l c c a b n thân, ngư i giáo viên không th làm cho nhân cách c a mình t t i nh cao c a h c v n sư ph m. Nói m t cách khác, h c v n sư ph m là s n ph m chín mu i c a m t quá trình dày công t rèn luy n y sáng t o và t tin c a m i ngư i giáo viên. Có s hi u bi t sâu r ng v khoa h c, ó là cái c n thi t cho mình, nhưng ngh d y h c bao gi cũng g n ch t v i s truy n th nh ng hi u bi t ó cho ngư i khác. Ngư i giáo viên c n ph i bi t cách chuy n t i s hi u bi t c a b n thân mình cho h c sinh. M.I.Calênin ã nh n xét: "Tôi bi t nhi u ngư i n m v ng môn h c r t sâu s c nhưng h n chưa ph i là nh ng ngư i giáo viên n u như anh ta không bi t trình bày s hi u bi t c a mình. i u c n thi t là ph i bi t thu nh n ki n th c và bi t cách trình bày nó như th nào cho ngư i nghe có th ti p nh n ư c". òi h i này i v i ngư i giáo viên liên quan t i nh ng y u t t o nên tay ngh và ngh thu t sư ph m c a h . Th t may m n n u như m t ngư i nào ó bư c chân vào ngh sư ph m có ư c m t gi ng nói hay, s c truy n c m l n cùng v i nh ng năng khi u khác t o ra cho h nh ng cơ s ban u c a m t tài năng sư ph m. Song như b t .. c m t lĩnh v c khoa h c nào khác, tài năng sư ph m thư ng r t ít ư c th y m t cách hi n nhiên. i u ó có nghĩa là: Mu n tr thành m t giáo viên gi i thì không nh t thi t ph i có tài năng sư ph m, nhưng rõ ràng con ngư i ó ph i có chí hư ng, quy t tâm và ngh l c, ó chính là ti n d n chúng ta t i tài năng sư ph m. A.X. Macarenco ã tin tư ng m t cách sâu s c r ng: "Ngh thu t là cái mà ngư i ta có th tt i ư c và n u con ngư i có th tr thành ngư i th ti n lão luy n n i ti ng, m t th y thu c giàu kinh nghi m, thì ngư i ta cũng có th tr thành m t nhà giáo th t gi i và m i các b n, nh ng nhà giáo tr tu i nh t nh s tr thành giáo viên gi i trong ngh d y h c n u không b d s nghi p c a mình, còn như các b n tr thành ngư i lão luy n n m c nào, i u ó ph thu c vào s c g ng c a b n thân". Nh ng cơ s lý thuy t làm n n t ng cho s hình thành ngh thu t sư ph m c a giáo viên là quá trình nghiên c u m t cách có h th ng các b môn khoa h c giáo d c như giáo d c h c i cương, tâm lý h c, phương pháp gi ng d y b môn Nhưng hoàn thi n tay ngh sư ph m, nh t thi t ph i tr i qua nh ng kinh nghi m giáo d c th c ti n c a b n thân và ư c s giúp c a ng nghi p. M i kinh nghi m c n ư c thư ng xuyên phân tích t ng k t, v n d ng m t cách linh ho t trong nh ng ho t ng và hoàn 16
c nh giáo d c c th . M t b ph n t o nên tay ngh c a giáo viên là k thu t sư ph m. K thu t sư ph m nó ư c bi u hi n b i m t t h p nh ng k năng và k x o c n thi t ng d ng m t cách có hi u qu h th ng các phương pháp và nh ng nh hư ng sư ph m trong quá trình giáo d c h c sinh. K thu t sư ph m bao g m trong nó k thu t ch n ng i u và t ng khi giao ti p v i h c sinh, k thu t i u ch nh s chú ý c a mình cũng như c a tr , nh p i u c m xúc và tình c m trong nh ng hành ng và quy t nh sư ph m, nh ng k x o i u khi n và bi u hi n thái c a mình trư c nh ng sai sót c a h c sinh. Như ta bi t, ho t ng hàng ngày c a m i giáo viên g n li n v i vi c giao ti p cùng i tư ng giáo d c c a mình. Trong quan h giao ti p ó, ngư i giáo viên ph i t p d n cho mình bi t i u ti t nh ng bi u c m c a mình thông qua hành vi và l i nói. K.D.Usinxki ã t ng vi t: "Trong nhà trư ng c n thi t ph i có s nghiêm kh c và vui v nhưng không nên bi n t t c m i vi c thành trò ùa. M m m ng ph i nghiêm túc, danh d c n có s theo dõi, lòng nhân t không dư c y u u i, s quy c không ư c c u kỳ. i u cơ b n là ho t ng c a lý trí ph i thư ng xuyên". ó cũng chính là s khéo léo i v i sư ph m, m t trong nh ng ph m ch t sư ph m quý báu nh t c a ngư i giáo viên, nó òi h i ngư i giáo viên ph i t bi t mình và bi t ngư i m t cách h t s c t nh và sâu s c. M t bi u hi n c a nét m t, m t âm i u c a l i nói, m t s kìm mình khi c n thi t có nh hư ng tr c ti p t i k t qu giáo d c. T t c cái ó ph i xu t phát t nh ng tình c m chân th c c a ngư i giáo viên, ph i nhu m màu s c c a ngh thu t i vào lòng ngư i và mang nh ng kỳ v ng t t p c a hi u qu giáo d c, m t giáo viên luôn luôn cau có, châm bi m m t cách thô thi n, hay l i quá ưu tư ho c su ng sã, kh t khe quá m c, bi u l nh ng xúc c m c a mình m t cách b c tr c, l li u, thư ng nh ng ngư i như v y s g p không ít nh ng th t b i trong công tác, ôi khi h y ho i c uy tín c a mình trong nh ng i u ki n không c n thi t. Ngh thu t c a ngư i giáo viên còn ư c bi u hi n thông qua phong cách s ng và s bi u t th m m c a m i giáo viên trư c h c sinh. Các em coi th y giáo, cô giáo như m u m c v oc và phong cách s ng. T c ng có câu: "Th y nào trò y" chính là m t l i răn d y giáo viên chúng ta v t t c các m t: i ng, u tóc. A.X.Macarenco coi b m t bên ngoài c a giáo viên có m t ý nghĩa to l n, ông vi t: "Tôi chú ý trư c tiên t i b ngoài, v b ngoài có m t ý nghĩa to l n trong cu c s ng c a con ngư i. Khó mà hình dung ư c m t con ngư i b n th u, c u th mà anh ta l i có th chú ý gi gìn hành vi c a mình". Vì th trong b t c trư ng h p nào, khi ti p xúc v i con ngư i hay t p th h c sinh, m i giáo viên ph i ăn m c nghiêm ch nh, s ch s , u tóc g n gàng... chúng ta không nên cho ó là m t s phi n hà vô b . Nói tóm l i, ngh d y h c òi h i s k t h p nhu n nhuy n gi a tính khoa h c và tính ngh thu t, ngh thu t c a giáo viên d a trên m t l p trư ng tư tư ng v ng ch c, m t tình yêu tr h t s c t nh và chân thành, m t trình hi u bi t sâu s c v phương 17
pháp. Ngư i giáo viên có ngh thu t là ngư i có kh năng i vào n i tâm c a h c sinh, có s c lôi cu n, c m hóa, có kh năng t ch c gi i, có s khéo léo sư ph m, có óc tư ng tư ng phong phú. Ngư i th y giáo ph i có năng l c tuyên truy n, t ch c Giáo d c và d y h c th c ch t là s truy n th nh ng kinh nghi m mà loài ngư i ã tích lũy cho th h tr . Nhưng quá trình truy n th ó không ơn thu n là m t quá trình truy n t ki n th c mà còn là quá trình hư ng d n, t ch c th h tr i theo nh ng phương hư ng xác nh, duy trì ho t ng c a m t t p th , dù cho ó là m t t p th nh a l p h c, ngư i giáo viên c n ph i có năng l c t h c. Chính năng l c này s ch p thêm s c m nh ho giáo viên, h p nh t lý trí và tình c m ki n th c và tài năng c a m i cá nhân vào m t qu o khoa h c. ó không ph i là nh ng b m t bên ngoài c a t p th mà còn là s i dây ràng bu c m i thành viên vào nh ng khuôn phép a d ng ph c v cho m t m c ích c a nhà giáo d c. Ngư i giáo viên gi i s là nh ng ngư i bi t s p x p công vi c c a mình và i tư ng giáo d c c a mình m t cách khoa h c, h p lý, bi t phân nh th i gian cho phù h p v i tính ch t công vi c, bi t s p x p, i u hành nh ng công vi c n i khóa và ngo i khóa c a h c sinh sao cho nó ti n tri n không ph i như m t m h n n mà là m t b n ch d n chi ti t, y . Năng l c t ch c, ó là ph m ch t áng quý mà ngư i giáo viên c n có. V. I.Lê nin ã nh n m nh y ý nghĩa c a năng l c ó, ông vi t: "Ngư i cán b chuyên môn dù có gi i n âu chăng n a mà n u không có năng l c t ch c thì cũng ch là m t cán b chuyên môn. Tài t ch c là m t trong nh ng c tính quý nh t c a con ngư i". Ho t ng c a giáo viên không ch gi i h n trong khuôn kh c a nhà trư ng ph thông mà nó còn ư c m r ng ra ph m vi ngoài xã h i. N u như giáo d c là s nghi p c a qu n chúng và nh hư ng c a môi trư ng xã h i là vô cùng tr ng y u t i s phát tri n c a m i cá nhân thì ương nhiên ngư i giáo viên ph i bi t ng n ch t công vi c c a mình v i nh ng ho t ng c a xã h c bi t v n ng các t ch c ngoài xã h i cùng góp ph n vào xây d ng s nghi p giáo d c. Trong quá trình v n ng qu n chúng, m i giáo viên có d p i sâu vào th c ti n c a i s ng xã h i, t o ra nh ng bi n i v tư tư ng cho chính b n thân h . V.I.Lê nin ã t ng nói: “Chúng ta có th ch ng t ni m tin vào vi c h c t p, giáo d c và giáo dư ng n u như nó ch gi i h n trong trư ng h c và tách r i cu c s ng ang sôi ng". Sau khi xem xét nh ng c i m và yêu c u i v i giáo viên, m t trong nh ng ch th c a ho t ng ng x , ph n ti p theo chúng ta s tìm hi u v m t ch th th hai c a ho t ng ó là h c sinh. Trong ph m vi nghiên c u c a mình, chúng tôi ch gi i h n trên i tư ng là h c sinh ph thông trung h c (PTTH) . 2.3. Ho t áng và nhân cách c a h c sinh c tính chung trong ho t ng c a h c sinh. L a tu i h c sinh PTTH thư ng dao ng trong kho ng t 14 n 18 tu i, là giai o n u c a l a tu i thanh xuân. Tu i 18
thanh xuân nói chung và tu i c a h c sinh PTTH nói riêng là l a tu i ph c t p c v s phát tri n sinh h c cũng như quá trình xã h i cá nhân. Giai o n PTTH, ngư i h c sinh bư c vào giai o n cu i c a quá trình chu n b n n t ng cho s tham gia c a h vào ho t ng ngh nghi p và các d ng lao ng xã h i khác. Có th nói, h c sinh PTTH là m t nhóm ngư i xã h i c bi t, ư c chu n b bư c vào các lĩnh v c h c t p ngh nghi p ho c tr c ti p tham gia lao ng xã h i, là nhóm ngư i thu c m t tu i xác nh và là m t nhân cách. Ngư i h c sinh PTTH có nh ng c i m sau ây: ó là nhóm ngư i chu n b bư c qua l a tu i v thành niên tr thành m t công dân trong c ng ng xã h i. Là nhóm ngư i có s phát tri n m nh v m t tâm lý, nhu c u, h ng thú d n t i bư c n nh, có s nh hư ng, tình c m phong phú, có s tham gia ngày càng nhi u c a ho t ng ý chí, hình thành th gi i quan, lý tư ng s ng,v.v... Là nhóm ngư i chu n b b sung cho ngu n nhân l c có tri th c c a xã h i. l a tu i h c sinh PTTH, ho t ng c a các em r t a d ng v lo i hình và tính ch t, ây là l a tu i mà các ho t ng giao lưu, ho t ng văn hóa, văn ngh , th d c th thao tr thành nhu c u thư ng tr c. Tuy nhiên ho t ng h c t p v n là ho t ng mang tính ch o, s can thi p c a t ý th c i v i m c ích h c t p c a các em ngày m t rõ ràng, thái , ng cơ l a ch n i v i các môn h c nh m th a mãn khuynh hư ng ngh là nét khác bi t so v i tu i thi u niên. V i c i m này, ho t ng h c t p c a h c sinh PTTH mang tính năng ng, c l p, ch ng hơn. i tư ng ho t ng c a h c sinh PTTH ư c m r ng, nó không ch óng khung trong khuôn kh h c ư ng mà ngày càng ư c ti p c n v i nh ng ho t ng phong phú ngoài xã h i thông qua các n i dung ho t ng chính khóa, ngo i khóa và s m r ng giao lưu xã h i c a các em. Ho t ng c a h c sinh PTTH di n ra trong môi trư ng và nh ng i u ki n ã ư c k ho ch hóa nghiêm ng t chu n b cho h k t thúc giai o n h c t p ph thông chuy n sang giai o n h c ngh , l p nghi p. Tính chu n m c và nghiêm túc c a các kỳ thi vào các cơ s ào t o chuyên nghi p là nh ng i u ki n khách quan ràng bu c h c sinh PTTH vào các ho t ng ch y u, chính di n là h c t p. Ngoài h c trư ng, h c sinh còn tham gia nhi u l p ôn luy n chu n b cho thi c . Phương ti n ho t ng c a h c sinh PTTH ch y u v n là sách v giáo khoa, song s lư ng và ch t lư ng tài li u tham kh o b sung cho ki n th c ã h c nhi u hơn, sâu hơn. Nh ng c i m ho t ng nêu trên c a h c sinh PTTH ã tác ng tr c ti p n quá trình tâm lý và các ph m ch t tâm lý khác. V cơ b n, ho t ng c a h c sinh PTTH là quá trình nh m t t i m c ích hoàn thi n ki n th c ph thông, chu n b cho vi c ti p thu ki n th c và k năng ngh nghi p, vì th nó òi h i anh t l p, ch ng và ho t ng lý trí c a b n thân, có cách nhìn úng n hơn v nh ng giá tr xã h i và nh ng gì v n có c a cá nhân mình. 19
2.4. c tính chung v nhân cách c a h c sinh PTTH Nhân cách c a h c sinh PTTH là nhân cách c a con ngư i tr tu i ang ư c chu n b th c hi n ch c năng c a m t công dân có h c v n ư c quy n tham gia vào các ho t ng lao ng, h c t p và các m i quan h giao lưu xã h i. Nhân cách c a h ư c hình thành trong các quá trình xã h i hóa và gi i quy t các mâu thu n: Mâu thu n gi a s phát tri n m nh m v th l c và trí l c cùng nh ng mơ ư c nhi u chi u v i kh năng th c hi n theo m t nh hư ng xác nh phù h p v i năng l c và i u ki n v n có c a b n thân và gia ình, mâu thu n gi a lư ng thông tin l n v kinh t , chính tr , xã h i.v.v... trong i u ki n c a cu c cách m ng khoa h c - k thu t - công ngh hi n nay v i ti m năng x lý, ch n l c thông tin ó, mâu thu n gi a khôi lư ng h c t p l n giai o n cu i c a các trư ng ph thông v i nhu c u giao ti p và nh ng nhu c u ho t ng khác c a tu i tr , mâu thu n gi a tính a d ng, phong phú c a ngh nghi p xã h i bên c nh nh ng yêu c u ngày m t cao v trí th c v i v n th i gian và i u ki n h c t p có h n c a h c sinh.v.v... Có th nói, th i kỳ cu i c a m i cá nhân trên gh nhà trư ng ph thông là th i kỳ phát tri n m nh m v các m t, nh t là v tình c m o c, th m m , nhu c u và xu hư ng ngh nghi p, nhu c u giao ti p v.v... ây là th i kỳ c a hình thành, v a n nh v tính cách chu n b cho tu i tr d n ti n t i v trí xã h i c a m t ngư i công dân ích th c trong giai o n ti p theo (kho ng t 18 n 25 tu i). Trong s phát tri n nhân cách c a l a tu i này, n i b t hơn c là s phát tri n c a t ý th c, ó là s t kh ng nh c a mình v m t sinh h c, bi t nhìn nh n nh ng suy nghĩ và hành vi c a mình so v i chu n m c c a t p th , th y ư c cái tôi c a mình i v i gia ình và xã h i, các em không ch có kh năng t ánh giá mình mà còn nh n bi t ư c cái úng, cái sai trong hành vi c a nh ng cá nhân khác. S t ánh giá mình và ánh giá ngư i khác ôi khi b thiên l ch ho c là v phía b n thân ( cao nhân cách và tính hoàn m c a nó so v i ngư i khác) ho c là cao quá m c, ôi khi n lý tư ng hóa nhân cách c a ngư i khác d n t i t ti v i chính mình, r t rè, l i và co c m l i v i b n thân. Tính ch quan trong khi t ánh giá là m t ph m ch t nhân cách r t áng ư c quan tâm trong quá trình giáo d c. Nuôi dư ng ph m ch t này hoàn thi n, giúp cho tu i tr bi t ngư i bi t ta m t cách khách quan là c m t quá trình òi h i ngh thu t giáo d c c a i ng giáo viên. M t trong nh ng c i m quan tr ng trong b m t nhân cách c a h c sinh PTTH ư c bi u hi n thông qua ho t ng giao ti p và i s ng tình c m Khác v i tu i thi u niên, do kinh nghi m s ng ã ư c tích lũy nhi u hơn, kh năng phân bi t nhu c u s thích, năng l c c a mình và c a ngư i khác mang tính khách quan hơn, s ng c m không ch bao g m nh ng y u t bên ngoài mà ã ư m màu s c c a lý tính (cùng h ng thú m t ho t ng, m t môn h c, cùng chung m t m c ích ho t ng giúp các b n nghèo vư t khó,v.v...), nhu c u ư c s ng trong m t t p th m nh, có uy tín, có dư lu n t t, v.v ã t o ra cho ho t ng giao ti p c a h c sinh PTTH nh ng giá tr mang tính xã h i rõ nét. S ng trong nh ng t p th , nh ng nhóm xã h i khác nhau, h c sinh l a tu i này có tính t l p cao hơn, bi t ư c l i ích c a vi c mình làm cho 20