Kết cấu nhân vật cặp đôi trong kịch của Samuel Beckett

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE<br /> Social Science, 2017, Vol. 62, Iss. 11, pp. 29-35<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> DOI: 10.18173/2354-1067.2017-0085<br /> <br /> KẾT CẤU NHÂN VẬT CẶP ĐÔI TRONG KỊCH CỦA SAMUEL BECKETT<br /> <br /> Lê Thúy Hằng<br /> <br /> Viện Việt Nam học và Khoa học phát triển, Đại học Quốc gia Hà Nội<br /> <br /> Tóm tắt. Bài viết này nghiên cứu về kết cấu cặp đôi trong kịch của Samuel Beckett. Nghiên<br /> cứu chia thành hai trường hợp: cặp đôi tương đồng và cặp đôi khác biệt. Ở cặp đôi tương<br /> đồng, nhà văn miêu tả những nhân vật tương đối giống nhau về cả ngoại hình, tuổi tác và<br /> mục đích, hoàn cảnh sống. Ở cặp đôi khác biệt, nhà văn phác họa những hình tượng có sự<br /> tương phản, khác biệt về nhiều khía cạnh. Nhìn chung, các nhân vật của Samuel Beckett<br /> đều có mẫu số chung là những con người đại diện cho nhân loại đau khổ.<br /> Từ khóa: Samuel Beckett; kết cấu; nhân vật; kịch.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> Trong văn học thế giới, chúng ta đã từng biết đến nhiều cặp đôi nhân vật nổi tiếng như<br /> Đôn Kihôtê và Xanchô Panxa (Truyện hiệp sĩ trứ danh Đôn Kihôtê thuộc dòng Hiđangô người xứ<br /> Mantra của Miguel de Cervantes), Simen và Rôđrigơ (Lơ-xit của Pierre Corneille) Jăng Vanjăng<br /> và Giave (Những người khốn khổ của V. Hugo). . . Các nhân vật này thường xuất hiện trong mối<br /> quan hệ đặc biệt nào đó, tương đồng hoặc khác biệt/tương phản, để soi chiếu cho nhau, góp phần<br /> làm nổi bật tính cách, số phận nhân vật và chủ đề của tác phẩm. Kiểu kết cấu nhân vật cặp đôi<br /> chính là một trong những biện pháp nghệ thuật được nhiều nhà văn yêu thích. Samuel Beckett cũng<br /> kế thừa lối kết cấu này trong truyền thống để sáng tạo nên những cặp đôi trong các vở kịch của<br /> mình. Bài viết này sẽ tìm hiểu kiểu kết cấu nhân vật cặp đôi trong kịch của nhà văn từng đoạt giải<br /> Nobel Văn học (1969).<br /> Nghiên cứu về kết cấu nhân vật của kịch Samuel Beckett, trong nước có thể kể đến một số<br /> tác giả tiêu biểu như Đặng Anh Đào [6-8], Nguyễn Văn Dân [4], Lê Nguyên Cẩn [3], Vũ Đình<br /> Phòng [17], Nguyễn Thùy Linh [14-15], . . . Ở nước ngoài, nghiên cứu về các phương diện trong<br /> kết cấu kịch Samuel Beckett đã có rất nhiều công trình. Đáng lưu ý là các cuốn Samuel Beckett: The<br /> critical heritage [9], Samuel Beckett [12] Images of Beckett [13], The Cambridge Introduction to<br /> Samuel Beckett [16], Bloom’s Modern Critical Views: Samuel Beckett’s Waiting for Godot - New<br /> Edition [2], Samuel Beckett [3],. . .<br /> <br /> Ngày nhận bài: 15/3/2017. Ngày sửa bài: 20/8/2017. Ngày nhận đăng: 20/10/2017<br /> Liên hệ: Lê Thúy Hằng, e-mail: lthang@vnu.edu.vn<br /> <br /> 29<br /> <br /> Lê Thúy Hằng<br /> <br /> 2.<br /> 2.1.<br /> <br /> Nội dung nghiên cứu<br /> Nhân vật tương đồng<br /> <br /> Khác với chủ nghĩa cổ điển, khắc họa nhân vật điển hình trong những hoàn cảnh điển hình,<br /> các nhân vật có xu thế được miêu tả chi tiết, nhằm tô đậm ấn tượng với độc giả, Beckett lại “mờ<br /> hóa” nhân vật của mình. Nhân vật của Beckett hầu như không được nhấn mạnh về ngoại hình,<br /> nhân vật càng giống nhau càng tốt. Cặp nhân vật tương đồng không chỉ có hình dạng, vẻ ngoài<br /> giống nhau, mà họ còn gặp nhau ở sự “xuống cấp”. Họ là những người già nua, tàn tật, suy giảm trí<br /> nhớ. . . Đó là ông bà Rooney 70 tuổi, Negg- Nell trong những thùng rác, bò ra bò vào thỉnh thoảng<br /> ú ớ vài tiếng. . . Những nhân vật này có cùng cảnh ngộ và mục đích sống. Trong các cặp nhân vật<br /> tương đồng, Vladimir và Estragon ở Trong khi chờ Godot có thể coi là tiêu biểu nhất. Họ là hai kẻ<br /> lang thang, sống cạnh nhau, cùng chung mục đích chờ Godot. Dù có lúc người này muốn rời bỏ<br /> người kia, nhưng họ vẫn quay trở lại bên nhau.<br /> "Vladimir: Tao rất hài lòng gặp lại mày. Tao đã tưởng mày đi không bao giờ trở lại.<br /> Estragon: Tao cũng tưởng như vậy.<br /> Vladimir: Phải làm gì để ăn mừng cuộc tái ngộ chứ? (Gã suy nghĩ). Đứng dậy cho tao ôm<br /> hôn. (Chìa tay cho Estragon)".<br /> (Ở bài viết này, các trích dẫn của vở Trong khi chờ Godot theo dịch giả Vũ Đình Phòng<br /> [17].)<br /> Hai kẻ lông bông sống bên cạnh nhau năm mươi năm. Việc duy nhất họ làm là chờ đợi<br /> Godot, mục đích rất rõ ràng, nhưng cũng mơ hồ bởi chính họ không biết Godot là ai. Với họ, gặp<br /> được Godot, đồng nghĩa với Tối nay chúng mình có lẽ sẽ được ngủ ở chỗ ông ta, ấm áp, khô ráo,<br /> bụng no, trên nệm rơm và chúng mình sẽ được cứu vớt. Godot sẽ mang đến cho họ cuộc sống tốt<br /> đẹp hơn, thoát khỏi tình trạng hiện tại, Godot là niềm an ủi duy nhất còn sót lại trong tâm trí hai<br /> kẻ lang thang:<br /> "Vladimir: Tao với mày chẳng còn việc gì ở đây nữa.<br /> Estragon: Ở đây và ở nơi khác.<br /> Vladimir: Gogo này, mày đừng nghĩ như thế. Ngày mai, mọi thứ sẽ tốt đẹp hơn.<br /> Estragon: Sao lại thế được?<br /> Vladimir: Mày không nghe thằng bé nói gì ư?<br /> Estragon: Không.<br /> Vladimir: Nó bảo ngày mai nhất định Ngài Godot sẽ đến. (Sau một lát). Mày không thấy<br /> nghĩa là gì sao ư?<br /> Estragon: Vậy thì tao với mày chỉ còn việc chờ ở đây thôi".<br /> Mục đích duy nhất của đời họ là chờ đợi. Godot là ai? Chúng ta không biết, ngay cả chính<br /> nhân vật cũng không biết. Đó có thể là Đấng Chúa Cứu Thế (God), là Thần Chết hay là Hư vô?<br /> Godot là nhân vật hiện hữu trong đối thoại của các nhân vật nhưng không hữu hình. Godot đồng<br /> nghĩa với Chờ đợi:<br /> " "Estragon: Chắc chắn ông ta sẽ đến đây.<br /> Vladimir: Ông ta không nói quả quyết là sẽ đến.<br /> Estragon: Thế nếu ông ta không đến?<br /> Vladimir: Thì mai chúng ta sẽ lại đến đây chờ.<br /> 30<br /> <br /> Kết cấu nhân vật cặp đôi trong kịch của Samuel Beckett<br /> <br /> Estragon: Cả ngày kia?<br /> Vladimir: Cũng có thể.<br /> Estragon: Hết ngày này sang ngày khác.<br /> Vladimir: Nghĩa là. . .<br /> Estragon: Cho đến khi nào ông ấy tới".<br /> Điệp khúc Chúng mình đang chờ Godot được nhắc đến nhiều lần. Cuộc sống của hai kẻ<br /> lông bông chỉ biết cãi vã, giận dỗi, tranh giành nhau, thậm chí nghĩ đến tự tử để giết thời gian<br /> trong khi chờ Godot. Ý nghĩ tự tử của họ cũng thật hài hước, bởi rõ ràng, họ không hề có ý định<br /> nghiêm túc về việc kết thúc sự sống của mình. Họ định treo cổ lên cái cây, nhưng treo cổ cũng<br /> không khác gì “thủ dâm”, họ biết cái cây khẳng khiu không thể làm cho họ chết được, và dặn nhau<br /> lần sau sẽ mang dây thừng đi. Bản thân họ ý thức được số phận bi đát của mình nhưng không hành<br /> động để thay đổi nó, họ đơn giản chấp nhận cuộc sống của họ như nó vốn thế, ngày này qua ngày<br /> khác đều lặp lại như nhau. Điều này khác với các nhân vật của Kafka, nhân vật tự ý thức được<br /> tình trạng bi đát của mình và nỗ lực vượt thoát khỏi nó, nhưng dù cho nhân vật có cố gắng thì vẫn<br /> không thể thoát ra được, mà còn rơi vào mê cung, không có lối ra.<br /> Sự giao tiếp của hai nhân vật Vladimir và Estragon theo kiểu những người điếc. Họ nói chỉ<br /> để nói, không nhằm hướng tới người nghe. Mỗi người là một thế giới riêng không thể hòa hợp.<br /> "Estragon (nhớ ra toàn bộ nỗi khủng khiếp của tình thế). Tao vừa ngủ thiếp đi. (Trách). Tại<br /> sao mày không cho tao ngủ?<br /> Vladimir: Tao cô đơn quá.<br /> Estragon: Tao vừa mê.<br /> Vladimir: Đừng kể mày mê gì.<br /> Estragon: Tao mê thấy là. . .<br /> Vladimir: ĐỪNG KỂ!<br /> Nói năng với nhân vật chỉ là để không phải nghĩ, để thời gian trôi đi.<br /> Estragon: Trong khi chờ đợi, tao với mày hãy nói năng với nhau bình thản, bởi tao với mày<br /> không thể ngậm miệng được.<br /> Vladimir: Mày nói đúng, tao với mày nói hết ngày này sang ngày khác không bao giờ hết<br /> chuyện.<br /> Estragon: Cốt để không phải nghĩ ngợi.<br /> Vladimir: Chúng mình có nguyên do.<br /> Estragon: Cốt không phải để nghe.<br /> Vladimir: Chúng mình có lí của chúng mình.<br /> Estragon: Mọi lời nói đều vô nghĩa".<br /> Nói năng với nhân vật không phải để giao tiếp, với ý nghĩa trao đổi thông tin, mà chỉ là<br /> những lời phát ra vô nghĩa. Sự phi lí đã đẩy lên đến tột cùng khi con người sống bên nhau chỉ như<br /> những sự vật đặt cạnh nhau, không có mối liên hệ gì. Họ là những vật thể tồn tại mà tách rời nhau,<br /> bi đát, khốn cùng nhưng không thể nào thoát ra được, bởi chỉ có nói năng mà không có hành động.<br /> "Estragon: Vậy ta đến đó chưa?<br /> Vladimir: Ừ, đi thôi!<br /> Chúng không nhúc nhích.<br /> 31<br /> <br /> Lê Thúy Hằng<br /> <br /> Sự xuất hiện của các nhân vật khác đối với cặp đôi Vladimir – Estragon chỉ đơn giản để tiêu<br /> thời gian, việc gặp gỡ Pozzo, Lucky cũng không làm cho họ thấy cuộc sống có ý nghĩa hơn.<br /> Vladimir: Thế là tiêu được một số thời gian.<br /> Estragon: Không có chúng thời gian vẫn cứ trôi.<br /> Vladimir: Đúng thế, nhưng chậm hơn".<br /> Cặp đôi Vladimir - Estragon trong vở kịch trở thành tâm điểm của cái hài bởi những đối<br /> thoại, động tác ngớ ngẩn, triền miên không dứt nhưng lại không mang lại sự tiến triển của cốt<br /> truyện bởi Nothing to be done (Chẳng có gì xảy ra cả). Họ đồng hành cùng nhau trên con đường<br /> nông thôn chỉ có cái cây trơ trụi lá, chờ đợi Godot mà chẳng biết Godot là ai. Đúng như Tazir<br /> Hussain nhận xét: “Thói quen, nỗi buồn chán, tính đơn điệu, thói dốt nát, và tình trạng bất lực bao<br /> phủ thế giới sau những cuộc chiến tranh và tạo ra một sự tồn tại phi lí, được tái tạo lại Trong khi<br /> chờ Godot của Samuel Beckett. Beckett đã nắm bắt được hoàn cảnh này và mô tả nó thông qua<br /> trạng thái chết dần của hai kẻ lang thang trong tình trạng vô dụng và trống rỗng không có bất kì<br /> hành động thực tế nào. Vở kịch thường được hiểu như là một truyện ngụ ngôn mà Godot đóng vai<br /> trò như Chúa trời, hay là tồn tại huyền bí của con người, hoặc là ý nghĩa của cuộc đời, cái chết hay<br /> điều gì tai hại” [16; tr.1480].<br /> <br /> 2.2.<br /> <br /> Cặp đôi khác biệt<br /> <br /> Bên cạnh kiểu cặp đôi tương đồng là cặp đôi khác biệt. Sự khác biệt có thể về giới tính (nam<br /> - nữ), vị thế xã hội (chủ-tớ) hay mối quan hệ cá nhân (vợ - chồng, cha - con, mẹ - con. . . ). Nếu<br /> như ở cặp đôi tương đồng, chúng ta thấy rõ sự đồng dạng về ngoại hình, tuổi tác, hoàn cảnh sống,<br /> số phận thì ở cặp đôi khác biệt, các nhân vật có độ vênh ở nhiều khía cạnh. Họ sát cánh bên nhau<br /> và dường như phụ thuộc nhau bởi sự ràng buộc vô hình nào đó, người này cần người kia. Dù cho<br /> Hamm luôn nói sẽ bỏ đi nhưng rút cục vẫn không rời khỏi ông chủ Clov. Lucky và Pozzo cũng<br /> vậy. Với cặp đôi Pozzo – Lucky (chủ - tớ), ta thấy Pozzo có vẻ hống hách, ngạo mạn của kẻ thống<br /> trị, ngược lại, Lucky mang dáng vẻ của kẻ bị trị, lầm lì, ít nói (chỉ khi đội chiếc mũ lên đầu thì<br /> tuôn ra cả tràng độc thoại vô nghĩa), phục tùng, và nhẫn nại mang vác rất nhiều thứ đồ nặng lỉnh<br /> kỉnh. Họ kết nối với nhau bởi sợi dây thừng, đúng hơn là, sợi dây thừng quấn quanh cổ Lucky và<br /> Pozzo cầm sợi dây đó điều khiển. Lucky đi trước kéo theo Pozzo, ở hồi 2, sợi dây ngắn hơn và lúc<br /> này Pozzo bị mù, khoảng cách của Lucky – Pozzo gần nhau hơn.<br /> Trong Những ngày tươi đẹp, Winnie và Willie là đôi vợ chồng đã bước sang tuổi xế chiều<br /> (Winnie khoảng 50 tuổi, Willie khoảng 60 tuổi). Họ là vợ chồng nhưng không có sự đồng cảm,<br /> trong khi Winnie triền miên nói về những ngày tươi đẹp, ngày kỉ niệm mà bà nhớ lại, và mục đích<br /> đối thoại luôn hướng về Willie thì người chồng lại dường như câm điếc, vô tâm chỉ chăm chăm<br /> đọc báo, thi thoảng phát ra ngôn từ chẳng ăn nhập gì với lời nói của người vợ. Winnie xuất hiện<br /> trong trạng thái bị mất tự do bởi vì bà bị chôn chặt dưới một gò đất đến ngang lưng. Willie ở ngay<br /> cạnh gò, bị che khuất bởi Winnie, người ta chỉ thấy thấp thoáng ông giở tờ báo ra đọc, bỏ ngoài<br /> tai mọi lời lẽ, van xin của Winnie mong ông đáp lại. Khác với kịch truyền thống, kịch của Samuel<br /> Beckett thường ít thay đổi cảnh, ông để cho nhân vật xuất hiện và tồn tại trong một trạng thái nào<br /> đó. Trong Những ngày tươi đẹp, Winnie bị bất động, ở hồi một bà còn có thể cử động hai tay, cố<br /> gắng xoay người, đến hồi hai, khi ụ đất cao đến cổ thì bà hầu như không thể nhúc nhích, chỉ còn<br /> có thể biểu hiện tâm trạng qua ánh mắt, nét mặt và giọng nói.<br /> Winnie là nhân vật nữ hiếm hoi được Beckett miêu tả chi tiết qua ngoại hình “được chăm<br /> sóc tốt, sở thích tóc vàng, đầy đặn, cánh tay và vai trần, vạt áo che thân trên trễ xuống, ngực lớn,<br /> vòng cổ ngọc trai” (well-preserved, blonde for preference, plump, arms and shoulders bare, low<br /> 32<br /> <br /> Kết cấu nhân vật cặp đôi trong kịch của Samuel Beckett<br /> <br /> bodice, big bosom, pearl necklace) và “bà được phát hiện đang ngủ, cánh tay trên mặt đất, ở phía<br /> trước, đầu trên cánh tay. Trên mặt đất, phía trái, bên cạnh cô là một túi lớn màu đen, nhiều đồ mua<br /> sắm, và bên phải là một cái ô đang gấp lại, mũi tay cầm nổi lên khỏi vỏ bọc” (She is discovered<br /> sleeping, her arms on the ground before her, her head on her arms. Beside her on ground to her<br /> left a capacious black bag, shopping variety, and to her right a collapsible collapsed parasol, beak<br /> of handle emerging from sheath) (Các trích dẫn trong vở Những ngày tươi đẹp – Happy Days theo<br /> cuốn Samuel Beckett - The Complete Dramatic Works [1] - người viết tạm dịch) . Chúng ta đều<br /> biết thế giới nhân vật của Beckett dường như có chung mẫu số về ngoại hình bởi Beckett không<br /> chú trọng đến việc tô đậm nét khác biệt của các nhân vật, các nhân vật càng giống nhau càng<br /> tốt. Suy cho cùng, họ đều là đại diện cho nhân loại khốn cùng, đau khổ. Xây dựng Winnie, có lẽ<br /> Beckett đã ưu ái hơn cho nhân vật này khi để nhân vật có nhiều nét đặc trưng của giới nữ, thông<br /> qua những chi tiết nhỏ nhặt. Đó là đồ trang sức, phụ kiện của Winnie: vòng ngọc trai, chiếc ô, cái<br /> túi xách lớn màu đen, trong túi có gương, lược, bàn chải đánh răng, kính, khăn mùi xoa, chai thuốc<br /> màu đỏ, thỏi son, kính lúp, hộp nhạc, cái cắt móng tay, mũ có gắn lông chim. . . Đặc trưng giới nữ<br /> còn thể hiện qua lời nói của Winnie khi bà nhiều lần nhắc đến việc phải giữ cho mình luôn xinh<br /> đẹp: “Em đã thường nói, đội mũ lên ngay, Winnie, giống một cô gái xinh đẹp, điều đó sẽ làm mày<br /> trông xinh đẹp, và không phải” (How often I have said, Put on your hat now, Winnie, like a good<br /> girl, it will do you good, and did not) và “Giữ cho mình xinh đẹp, Winnie, đó là điều em luôn nói,<br /> tới những gì có thể, giữ cho mình xinh đẹp” (Keep yourself nice, Winnie, that’s what I always say,<br /> come what may, keep yourself nice).<br /> Bà tỉ mẩn lục các đồ vật trong chiếc túi, mở kính ra, lau kính, đánh bóng chiếc hộp kính,<br /> lau tay cầm bàn chải, tô son, lau kính lúp, nhổ cỏ. . . Hành động này lặp đi lặp lại nhiều lần khiến<br /> ta nhớ đến những hành động của Vladimir – Estragon cũng than vãn về đôi giày, tháo ra, lắp vào,<br /> cãi nhau, ăn cà rốt, tự tử. . . “Nhân vật của Beckett cố gắng làm cho chính họ bận rộn để ngăn sự<br /> đương đầu với ý tưởng về cái chết. Những thứ họ làm là cố gắng để trốn tránh. Họ không đủ dũng<br /> cảm để đối đầu với sự thật phi lí và chấp nhận nó” [18; tr.231]. Những hành động dường như vô<br /> nghĩa đó chỉ có một mục đích duy nhất là tiêu đi thời gian, rút ngắn cái đích đi đến nấm mồ cuộc<br /> đời. Winnie cũng như vậy. Đã nhiều lần Winnie cầm khẩu súng lên, ngắm nhìn nó, tự hỏi, nhưng<br /> rõ ràng bà không hành động. Chúng ta có thể cho rằng với sự nhận thức sâu sắc về tình thế khốn<br /> cùng của mình, Winnie sẽ kết thúc cuộc đời bằng khẩu súng đó, hoặc là, bà trút căm giận của<br /> mình lên một đối tượng nào khác, nhưng không, Winnie không làm gì cả. Ở hồi hai, khi Winnie<br /> thức dậy, khẩu súng vẫn ở bên cạnh bà. Lúc này, bà đã không thể cử động được gì nữa. Một sự bất<br /> động hoàn toàn, nhưng trái lại, Winnie vẫn nói năng. Suốt hồi hai, bà độc thoại triền miên, cầu xin<br /> Willie:<br /> Anh có nghe thấy những tiếng khóc không, Willie? [Quãng ngưng.] Không ư? [Mắt nhìn<br /> về sau phía Willie.] Willie. [Quãng ngưng.] Hãy nhìn em lần nữa, Willie. [Quãng ngưng.] Một lần<br /> nữa thôi, Willie.<br /> (Do you ever hear cries, Willie? [Pause.] No? [Eyes back on WILLIE.] Willie. [Pause.]<br /> Look at me again, Willie. [Pause.] Once more, Willie. [Pause.])<br /> Nếu như ở hồi 1, Willie bị che khuất bởi Winnie thì ở hồi 2, trong khi Winnie hoàn toàn bất<br /> động trong ụ đất dâng lên ngập cổ thì Willie lại xuất hiện trong cảnh bò sát, di chuyển bằng bốn<br /> chân, cố gắng bò lên gò bằng một tay, tay kia với lên, rồi trượt chân xuống gò, úp mặt xuống đất.<br /> Mọi cố gắng của Willie để bò lên gò đất đều thất bại dù cho Winnie cổ vũ nhiệt tình như thế nào.<br /> Ông ta chỉ thốt lên một từ: “Win” đủ để nghe. Win là để gọi Winnie hay là mang nghĩa “Chiến<br /> thắng”? Với Winnie, chỉ cần nghe được từ đó, bà đã thốt lên “Ồ đây là một ngày hạnh phúc, đây<br /> sẽ là một ngày hạnh phúc khác” (Oh this is a happy day, this will have been another happy day!).<br /> 33<br /> <br />