Kết cấu trần thuật trong du kí Phương đông lướt ngoài cửa sổ

KẾT CẤU TRẦN THUẬT<br /> TRONG DU KÍ PHƯƠNG ĐÔNG LƯỚT NGOÀI CỬA SỔ<br /> LÊ TRẦN THOẠI NGÂN - THÁI PHAN VÀNG ANH<br /> Trường Đại học Sư phạm – Đại học Huế<br /> Tóm tắt: Phương Đông lướt ngoài cửa sổ là một trong những tác phẩm tiêu<br /> biểu của thể loại du kí. Tác phẩm kể về chặng hành trình xuyên Châu Á của<br /> Paul Theroux vào năm 1973.Bài viết hướng đến mục tiêu làm rõ hơn vấn đề<br /> kết cấu trần thuật trong tác phẩm du kí Phương Đông lướt ngoài cửa sổ: kết<br /> cấu hành trình và tính đơn phương trong trần thuật. Nếu kết cấu theo trật tự<br /> thời gian tái hiện cụ thể thời – không gian rộng lớn trong chuyến đi thì tính<br /> đơn phương trong trần thuật tăng sự khách quan, chân thực, sinh động trong<br /> lối kể chuyện.<br /> Từ khóa: du kí, kết cấu trần thuật, kết cấu hành trình, tính đơn phương<br /> <br /> 1. ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> 1.1. “Thế giới là một cuốn sách và người không đi chỉ đọc được một trang” (St.<br /> Augustine). Thế giới bên ngoài là nơi con người luôn khao khát khám phá, chinh phục.<br /> Đi và ghi lại những điều được thấy trở thành một xu hướng sáng tác mới trong văn học.<br /> Dòng văn học du kí ra đời như một tất yếu đáp ứng nhu cầu của độc giả về sự trải<br /> nghiệm không gian bên ngoài qua những trang sách.<br /> Du kí là thể loại đã, đang nhận được nhiều sự quan tâm từ các nhà nghiên cứu với<br /> những tranh luận, quan điểm về đặc điểm và biên độ mở rộng của thể loại. Du kí là<br /> “một loại hình văn học thuộc loại hình kí mà cơ sở là sự ghi chép của bản thân mình đi<br /> du lịch, ngoạn cảnh về những điều mắt thấy tai nghe của chính mình tại những xứ xở xa<br /> lạ hay những nơi ít người có dịp đi đến” [1, tr. 108]. Có thể thấy yếu tố cốt lõi của thể<br /> loại du kí là đi, xem và ghi chép. Bao trùm lên toàn bộ tác phẩm là cảm hứng phiêu lưu<br /> cùng với câu chuyện được phát triển theo lộ trình của tác giả.<br /> Như vậy, du kí là những sáng tác văn học được tham chiếu bởi hoạt động du lịch. Đây<br /> là thể loại bút kí ghi lại cảm xúc của lữ khách khi khám phá những vùng đất lạ, hình<br /> ảnh, chân dung con người và bức tranh hiện thực cuộc sống. Nhân vật trung tâm của du<br /> kí vừa là chủ thể, vừa là khách thể, đồng thời là người kể chuyện. Du kí tồn tại trong<br /> một kết cấu bị chi phối bởi cuộc hành trình. Những yếu tố như thời gian, không gian,<br /> nhân vật trong du kí luôn đảm bảo tính khách quan.<br /> 1.2. “Nhà văn khi sáng tác tác phẩm bao giờ cũng sáng tác theo mô hình loại thể xác<br /> định. Thể loại tác phẩm văn học, thường được hiểu là khái niệm chỉ quy luật loại hình<br /> của tác phẩm trong đó tương ứng với một loại nội dung nhất định có một loại hình thức<br /> nhất định, tạo cho tác phẩm một hình thức tồn tại chỉnh thể” [10, tr. 12]. Tùy vào cách<br /> thức phản ánh hiện thực của mỗi thể loại mà có sự tổ chức, xây dựng kết cấu tác phẩm<br /> khác nhau.<br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 04(40)/2016: tr. 54-62<br /> <br /> KẾT CẤU TRẦN THUẬT TRONG DU KÍ PHƯƠNG ĐÔNG LƯỚT NGOÀI CỬA SỔ<br /> <br /> 55<br /> <br /> “Kết cấu là toàn bộ tổ chức tác phẩm mang tính độc đáo, sinh động, gợi cảm” và“liên<br /> kết theo sự phát hiện đời sống và suy nghĩ của nhà văn, tạo thành một hệ thống liên kết,<br /> tạo ra hiệu quả tư tưởng thẩm mĩ” [1, tr. 296]. Kết cấu trần thuật là một phương diện cơ<br /> bản của sáng tác nghệ thuật giữ vai trò quan trọng trong việc tổ chức tác phẩm. Trong<br /> quá trình sáng tác, bên cạnh việc lựa chọn đề tài, nhà văn phải chú ý đến việc tìm cho<br /> tác phẩm một kết cấu trần thuật thích hợp để làm nổi bật tư tưởng thẩm mĩ một cách<br /> hiệu quả nhất. Đặc biệt với thể loại du kí, kết cấu tác phẩm bao giờ cũng tồn tại trong<br /> một cấu trúc bị chi phối bởi lộ trình của nhân vật trải nghiệm. Hành trình là “xương<br /> sống” của tác phẩm, quyết định đến cách xây dựng kết cấu cùng những yếu tố như thời<br /> gian, không gian, nhân vật trong du kí.<br /> Tác phẩm Phương Đông lướt ngoài cửa sổ là một hành trình sâu thẳm vào trong lòng<br /> phương Đông để khám phá cuộc sống. Một Phương Đông lộng lẫy và rực rỡ hiện ra trên<br /> trang sách với nhiều khía cạnh của cuộc sống. Hơn ý nghĩa một chuyến đi, Phương<br /> Đông lướt ngoài cửa sổ là con đường mở ra một cách nhìn, một cách cảm nhận, một<br /> cách hiểu mới, đa chiều về phương Đông trong những năm 70 của thế kỉ XX. Phương<br /> Đông lướt ngoài cửa sổ là một tác phẩm tiêu biểu cho thể loại du kí với những dấu ấn<br /> đặc điểm thể loại. Bài viết hướng đến mục tiêu làm rõ hơn vấn đề kết cấu trần thuật<br /> trong tác phẩm du kí - kết cấu hành trình và tính đơn phương trong trần thuật.<br /> 2. KẾT CẤU HÀNH TRÌNH THEO NGUYÊN TẮC TRẬT TỰ THỜI GIAN<br /> Trong tác phẩm văn học, ở cấp độ trần thuật, vai trò của kết cấu thể hiện rõ ở bố cục và<br /> thành phần trần thuật, cũng như cách tổ chức điểm nhìn trần thuật của truyện kể. Trần<br /> thuật là cách trình bày liên tục, sinh động và cụ thể các sự kiện, sự việc được đề cập<br /> trong tác phẩm, đặt dưới sự kiểm soát của tác giả thông qua cách nhìn từ chủ thể trần<br /> thuật đã được chỉ định từ trước. Ứng với mỗi câu chuyện kể, bên cạnh việc lựa chọn<br /> dạng thức chủ thể trần thuật thích hợp, mỗi nhà văn có cách sắp xếp, tổ chức và hệ<br /> thống các thành phần trần thuật để tạo thành bố cục tương ứng. Du kí Phương Đông<br /> lướt ngoài cửa sổ được xây dựng bởi kết cấu hành trình theo nguyên tắc trật tự thời<br /> gian. Do đặc thù thể loại ghi lại trải nghiệm về chuyến đi đến vùng đất mới, tác phẩm du<br /> kí mang đặc trưng kết cấu hành trình nhằm chuyển tải nội dung chân thực, sinh động.<br /> Từ những tác phẩm đầu tiên trong văn học, đã có sự xuất hiện tương ứng giữa kết cấu<br /> và nội dung du hành. Kết cấu một chiều theo nguyên tắc trật tự thời gian là vỏ bọc thể<br /> hiện nội dung cùng với những biểu hiện đa dạng của nó. Trong văn học, có nhiều tác<br /> phẩm viết về hành trình, lấy nó làm yếu tố chủ chốt cho kết cấu và nội dung văn bản. Có<br /> thể kể đến một số tác phẩm: Don Quixote – nhà quí tộc tài ba xứ Mantra (Cervantes),<br /> Tây du kí (Ngô Thừa Ân), Hành trình từ Petersburg đến Moskwa (Radyshchev), Những<br /> cuộc phiêu lưu của Huckleberry Fin (Mark Twaine)… Kết cấu hành trình tạo ra không<br /> gian, thời gian rộng lớn nhằm mô tả trọn vẹn những hình ảnh, sự kiện trong chuyến đi<br /> của nhân vật. Du hành mang ý nghĩa phong phú và đa dạng nhưng tựu trung lại là đi tìm<br /> chân lí, ý nghĩa cuộc sống. Nếu như ở thời cổ đại, con người khao khát chinh phục<br /> những không gian bên ngoài, mở mang bờ cõi thì đến thời hiện đại, họ lại lên đường để<br /> tìm kiếm lời giải đáp cho sự tồn tại của chính bản thân. Phương Đông lướt ngoài cửa sổ<br /> <br /> 56<br /> <br /> LÊ TRẦN THOẠI NGÂN – THÁI PHAN VÀNG ANH<br /> <br /> là con đường đến phương Đông của một người luôn khao khát đi và khám phá. Nhân<br /> vật đi để thấy, trải nghiệm, nghĩ suy và tái hiện bức tranh phương Đông. Tác phẩm là sự<br /> nối ghép những nét vẽ về hiện thực châu Á với những mảng màu đối lập.<br /> Phương Đông lướt ngoài cửa sổ là một trong những tác phẩm tiêu biểu cho thể loại du<br /> kí. Đó là chuyến đi kéo dài bốn tháng rưỡi khám phá phương Đông. Một khoảng thời<br /> gian dài gắn với không gian rộng lớn, những sự kiện đầy ắp đòi hỏi tác giả phải xem<br /> xét, lựa chọn kết cấu thích hợp. Gắn với hành trình, kết cấu theo nguyên tắc thời gian là<br /> sự lựa chọn tối ưu để tái hiện sự kiện. Với kết cấu một chiều, độc giả như đang đọc một<br /> cuốn nhật kí hành trình, đồng hành cùng nhân vật, cùng trải nghiệm, gặp gỡ với từng<br /> người, từng nơi chốn khác nhau trên chuyến đi. Do đặc thù thể loại du kí, kết cấu bị chi<br /> phối từ lộ trình, Phương Đông lướt ngoài cửa sổ là chuỗi những mảnh ghép liên tiếp,<br /> nối đuôi nhau theo trình tự thời gian. Tác phẩm được chia thành nhiều chương theo sự<br /> phân bố về hành động và sự kiện của cốt truyện gắn với lộ trình nhất định. Mỗi chương<br /> gắn liền với một giai đoạn tương ứng không gian và thời gian của hành trình. Tác phẩm<br /> xuôi theo lộ trình của nhân vật trải nghiệm để xây dựng kết cấu tương ứng. Paul<br /> Theroux bắt đầu từ châu Âu, qua Trung Đông, vượt tiểu lục địa Ấn, đến Đông Nam Á<br /> rồi trở về bằng tàu Trans – Siberia. Tác phẩm có 30 chương, mỗi chương được đặt bởi<br /> tên những chuyến tàu tốc hành phương Đông ứng với mốc thời gian tuyến tính.<br /> Chương 1, Chuyến từ 15h30 – từ Luân Đôn đi<br /> Paris<br /> Chương 2, Đoàn tàu tốc hành Phương Đông<br /> trực tuyến<br /> Chương 3, Chuyến tàu tốc hành Hồ Van<br /> Chương 4, Tàu tốc hành Teheran<br /> Chương 5, Chuyến tàu thư vận ban đêm đến<br /> Meshed<br /> Chương 6, Chuyến tàu qua đèo Khyber<br /> Chương 7, Tàu thư vận Khyber đến ga trung<br /> chuyển Lahore<br /> Chương 8, Tàu thư vận biên giới<br /> Chương 9, Tàu thư vận từ Kalka đi Simla<br /> Chương 10,Tàu tốc hành Rajdhani tới Bombay<br /> Chương 11, Tàu thư vận Delhi đi từ Jaipur<br /> Chương 12,Tàu tốc hành Grad Trunk<br /> Chương 13, Tàu địa phương đi Rameswaram<br /> Chương 14, Tàu thư vận Talaimannar<br /> Chương 15, Tàu 16 giờ 25 từ Galle<br /> <br /> Chương 16, Tàu thư vận Howrah<br /> Chương 17, Tàu tốc hành Mandalay<br /> Chương 18, Tàu chợ đi Maymyo<br /> Chương 19, Tàu thư vận Lashio<br /> Chương 20, Tàu đêm tốc hành từ Nong Khai<br /> Chương 21, Tàu tốc hành quốc tế di<br /> Butterworth<br /> Chương 22, Tàu mũi tên vàng đi Kuala Lumpur<br /> Chương 23, Chuyến tàu đêm tốc hành Ngôi sao<br /> phương Bắc đi Singapore<br /> Chương 24, Tàu khách Sài gòn - Biên Hòa<br /> Chương 25, Tàu khách Huế - Đà Nẳng<br /> Chương 26, Chuyến tàu nhanh Hatsukari đến<br /> Aomori<br /> Chương 27,Chuyến tàu nhanh Ozora tới<br /> Sapporo<br /> Chương 28, Chuyến tàu siêu tốc Hikari tới<br /> Kyoto<br /> Chương 29, Chuyến tàu Kodama đến Osaka<br /> Chương 30, Chuyến tàu tốc hành xuyên Siberia<br /> <br /> Ba mươi chương gắn liền hành trình những chuyến tàu đến châu Á, Phương Đông “lướt<br /> ngoài cửa sổ” với cảnh quan thiên nhiên đa dạng và hình bóng con người bình dị xuất<br /> <br /> KẾT CẤU TRẦN THUẬT TRONG DU KÍ PHƯƠNG ĐÔNG LƯỚT NGOÀI CỬA SỔ<br /> <br /> 57<br /> <br /> hiện bên hai đường ray. Du kí Phương Đông lướt ngoài cửa sổ ghi lại những trải<br /> nghiệm của nhân vật trên chặng đường đến châu Á, nội dung mang tính khách quan,<br /> chính xác. Bởi vậy, yếu tố thời gian trong tác phẩm được tác giả chú ý. Đó là thời gian<br /> thực, thời gian được xác định. Việc ghi lại chính xác thời gian diễn ra các câu chuyện<br /> khiến cho nội dung tác phẩm trở nên đáng tin cậy hơn. Thời gian trong tác phẩm không<br /> chỉ mang tính chất thông báo đơn thuần, mà nó còn là yếu tố xâu chuỗi các sự kiện, thúc<br /> đẩy diễn biến của cốt truyện. Đồng thời, không gian trong du kí là không gian địa lí có<br /> thực. Đó là những nơi chốn, địa danh cụ thể trên hành trình. Việc xác định rõ địa điểm<br /> làm tăng sự chân thực cho tác phẩm du kí. Kết cấu của Phương Đông lướt ngoài cửa sổ<br /> mang tính ghi chép nối tiếp, không có sự quay ngược hay đảo vị trí không - thời gian.<br /> Kết cấu men theo lộ trình của nhân vật, thể hiện ở trình tự quan sát và tái hiện sự kiện.<br /> Mọi yếu tố đều chịu sự chi phối của thời gian tuyến tính và không gian xác định. Tưởng<br /> chừng cách xây dựng kết cấu vô cùng đơn giản, nhưng với một tác phẩm du kí có biên<br /> độ và số lượng sự kiện quá lớn, lối kết cấu này là sự lựa chọn tối ưu để truyền tải sự<br /> kiện. Cốt truyện của Phương Đông lướt ngoài cửa sổ là toàn bộ hành trình và những<br /> biến cố, sự kiện được sắp xếp trên lộ trình. Đến Việt Nam, nhân vật trải nghiệm kể lại:<br /> “ở Huế tôi tận mắt thấy và ngửi được mùi của cuộc chiến: đó là con đường lầy bùn hằn<br /> vết xe tải quân sự, những người mang bị chạy qua những cơn mưa, những bình sĩ băng<br /> bó lê bước giữa cơn gió mùa nhớt nhát trong thành phố đổ nát, hoặc nhìn ngó xung<br /> quanh qua nòng súng trường từ trên những thùng xe tải chật kín” [9, tr. 383]. Thành phố<br /> chìm ngập trong chiến tranh với những hình ảnh đau thương đầy ám ảnh.<br /> Đến phương Đông bằng xe lửa, trải qua từng chặng đường khác nhau, nhân vật ghi lại<br /> những hình ảnh chân thực, bình dị nhất về cuộc sống con người bản địa. Đó là hình ảnh<br /> sống động miêu tả buổi sáng châu Á ở nhiều quốc gia: “Châu Á chào buổi sáng bằng<br /> việc giặt giũ hăng say như đánh nhau. Chuyến tàu sớm đưa bạn đi qua những người dân<br /> và thấy họ giặt cứ như thể đang luyện tập chuẩn bị cho một tội ác nào đó- người<br /> Pakistan giũ đống áo quần ướt sũng bằng gậy, người Ấn Độ quật đống dhoti vào đá như<br /> thể đang đập đá, trong khi người Ceylon thì mắm môi mắm lợi vắt kiệt khăn lungi” [9,<br /> tr. 284]. Không tô vẽ hiện thực, cuộc sống phương Đông hiện lên với những đường nét<br /> vốn có giản dị, đời thường.<br /> Kết cấu văn bản nghệ thuật của tác phẩm văn học là sự tổ chức ở bình diện trần thuật. Đó<br /> là sự phân bố thế giới hình tượng qua văn bản ngôn từ nhằm đạt được hiệu quả tư tưởng<br /> thẩm mĩ. Theo I.M. Lotman, khung của văn bản nghệ thuật được tạo thành bởi mở đầu và<br /> kết thúc, hai yếu tố nàythể hiện hình thức quy luật tác phẩm văn học chính là “mô hình<br /> hữu hạn” của thế giới hiện thực bên ngoài. Chuỗi ngôn từ mở đầu đến kết thúc trong<br /> Phương Đông lướt ngoài cửa sổ là một trật tự cố định không thể thay đổi. Hình thức tổ<br /> chức sự kiện trong Phương Đông lướt ngoài cửa sổ là liên kết các sự kiện thành truyện.<br /> Tác phẩm tổ chức mạch phát triển của câu chuyện theo trật tự từ trước đến sau. Cách tổ<br /> chức sự kiện này hướng đến thể hiện ý nghĩa của chuỗi sự kiện trong mối liên hệ với thời<br /> gian, không gian hành trình của nhân vật. Nhân tố mở đầu có chức năng thay thế phạm trù<br /> nguyên nhân, giải thích lí do nhân vật khởi hành chuyến đi đến châu Á. Trong Phương<br /> Đông lướt ngoài cửa sổ, tác giả bắt đầu truyện với niềm đam mê tàu lửa và khao khát về<br /> <br /> 58<br /> <br /> LÊ TRẦN THOẠI NGÂN – THÁI PHAN VÀNG ANH<br /> <br /> chuyến đi đến phương Đông: “Mãi hồi còn nhỏ, hồi còn sống gần nơi có đường sắt của<br /> hãng The Boston and Maine chạy qua, hiếm khi tôi nghe thấy tiếng tàu hỏa và cũng chẳng<br /> dám mơ ước được ngồi trên tàu. Tiếng còi tàu khiến người ta mê mẩn: tuyến xe lửa là một<br /> phiên chợ hấp dẫn khó cưỡng, lượn đi ngoằn ngoèo trên muôn nẻo đường” [9, tr. 9];“tôi<br /> tìm kiếm những chuyến tàu, tôi gặp những hành khách” [9, tr. 10]. Cuộc hành trình bắt<br /> đầu bằng sự yêu thích những chuyến tàu cùng tình yêu với cuộc du hành. Nhân vật du kí<br /> bắt đầu cuộc hành trình khám phá cuộc sống phương Đông.<br /> Khác với những tác phẩm thuộc thể loại tự sự khác, Phương Đông lướt ngoài cửa sổ<br /> không xây dựng trên những biến cố liên quan đến nhiều nhân vật mà được tạo bởi<br /> những sự kiện xoay quanh một nhân vật duy nhất – nhân vật trải nghiệm. Kết cấu của<br /> tác phẩm không dựa vào xung đột tính cách mà phụ thuộc vào lộ trình. Cốt truyện của<br /> du kí Phương Đông lướt ngoài cửa sổ là kiểu cốt truyện đơn tuyến vừa mang sắc thái<br /> truyện kể theo lối tự thuật, vừa bị chi phối bởi nhật kí hành trình nên các sự kiện đều<br /> xoay quanh cấu trúc thời gian – không gian, diễn biến trong tác phẩm đều mang tính<br /> khách quan, nằm ngoài ý muốn của tác giả. Kết thúc tác phẩm, không có cao trào, thắt<br /> nút hay mở nút, chỉ là khi đã trở về điểm ban đầu: “Chuyến đi đã kết thúc và quyển sách<br /> cũng vậy, trong một thời khắc nào đó, tôi sẽ giở trang đầu tiên ra để tự tiêu khiển trên<br /> đường về London, tôi sẽ đọc với chút tâm đắc về chuyến đi” [9, tr. 516]. Nếu yếu tố mở<br /> đầu của tác phẩm giúp người đọc hiểu rõ nguyên nhân khởi hành thì kết thúc thể hiện<br /> mục đích của chuyến đi đến phương Đông. Điểm mở đầu và kết thúc của mạch tự sự<br /> trùng với điểm mở đầu và kết thúc của thời gian cốt truyện. Trình tự diễn biến thời gian<br /> trong cốt truyện được giữ nguyên, mạch tự sự xuôi theo dòng thời gian. Du kí Phương<br /> Đông lướt ngoài cửa sổ có dạng kết cấu khép kín. Việc tổ chức trần thuật trình tự liên<br /> tiếp từ trước đến sau của các sự kiện tuy không tạo được sự mới lạ nhưng tái hiện cuộc<br /> sống rõ nét, sống động nhất. Kết cấu hành trình trong Phương Đông lướt ngoài cửa sổ<br /> là sự liên tục và liên kết của các sự kiện trong cuộc hành trình tạo cảm giác câu chuyện<br /> đang diễn ra, người đọc như trực tiếp chứng kiến những sự việc trên chuyến đi đến châu<br /> Á. Nó giản đơn hóa sự sắp đặt các sự kiện, tạo ra sự liên hệ thống nhất giữa các yếu tố<br /> trong hiện thực và tạo hiệu quả trong việc tái hiện cuộc du hành một cách chân thực.<br /> Trong du kí Phương Đông lướt ngoài cửa sổ, các sự kiện, sự việc thường được trần<br /> thuật liền mạch gắn với mối quan hệ trong hiện thực. Mạch trần thuật vì thế cũng được<br /> lập trình theo một đường thẳng, thời gian trần thuật và thời gian cốt truyện có mối quan<br /> hệ chặt chẽ với nhau và được sắp xếp trật tự trước sau nghiêm ngặt, việc trước kể trước,<br /> việc sau kể sau và cứ tuần tự như thế cho đến hết câu chuyện kể. Đến Ấn Độ, nhân vật<br /> kể lại: “Tôi ở lại Calcutta bốn ngày, đi giảng bài, ngắm cảnh và rồi tiêu hết thù lao giảng<br /> bài tại Câu lạc bộ Đua ngựa Hoàng gia Calcutta vào thứ 7, ngày mà tôi quyết định sẽ rời<br /> đi. Ngày đầu tiên, thành phố như một xác chết mà người Ấn Độ là những đàn ruồi vo ve<br /> kiếm ăn trên đó. Sau đó tôi thấy những đường nét của nó rõ ràng hơn, những cây cột cao<br /> và những kim tự tháp ở nghĩa địa phố Park, những ngôi biệt thự mục nát trang trí đường<br /> diềm và cột trụ” [9, tr. 267]. Ấn Độ mang gương mặt của người chết, thành phố không<br /> còn sức sống, nơi con người kiệt quệ trong nghèo đói. Thế mạnh của du kí là cung cấp<br /> các tư liệu về người thật, việc thật dưới hình thức nghệ thuật văn chương nhưng không<br /> <br />