Khả năng diệt ấu trùng muỗi của dịch chiết mô sẹo cây cúc áo Spilanthes acmella (L.) Murr

| TOÅNG QUAN & NGHIEÂN CÖÙU |<br /> <br /> Khaû naêng dieät aáu truøng muoãi cuûa dòch chieát moâ<br /> seïo caây cuùc aùo Spilanthes acmella (L.) Murr.<br /> <br /> Ñaøo Thò Haûi Lyù (*), Nguyeãn Vieát Thaéng (**), Mai Syõ Tuaán (***)<br /> <br /> Khaû naêng dieät boï gaäy muoãi Anopheles, Culex vaø Aedes cuûa dòch chieát ethanol moâ seïo caây cuùc aùo<br /> Spilanthes acmella (L.) Murr. ñöôïc nghieân cöùu. Dòch chieát öùc cheá maïnh nhaát vôùi caùc loaøi muoãi<br /> Anopheles vôùi caùc giaù trò LD50 töông öùng laø 0,46; 0,59; 0,74 mg/ml cho Anopheles episoticus,<br /> Anopheles minimus, Anopheles dirus. Muoãi Culex quinquesfasticus ít bò dieät nhaát trong caùc loaøi ñaõ<br /> thöû (LD50=2,79mg/ml) roài ñeán Aedes aegypti (LD50=1,65mg/ml). Keát quaû coøn cho thaáy dòch chieát<br /> öùc cheá toát vôùi muoãi töï nhieân (LD50=1,29mg/ml). Taùc ñoäng cuûa dòch chieát cuõng laøm boï gaäy keùo daøi<br /> thôøi gian sinh tröôûng vaø chaäm chuyeån sang quaêng.<br /> Töø khoùa: moâ seïo Spilanthes acmella, Anopheles episoticus, Anopheles minimus, Anopheles dirus,<br /> Culex quinquesfasticus, LD50<br /> <br /> Mosquito larvicidal activity of spilanthes<br /> acmella (L.) Murr. callus extract<br /> Dao Thi Hai Ly (*), Nguyen Viet Thang (**), Mai Sy Tuan (***)<br /> <br /> Larvicidal activity of ethanolic extract of Spilanthes acmella callus against Anopheles, Culex and<br /> Aedes larvae was studied. The extract was the most effective on Anopheles with LD50 values at 0.46;<br /> 0.59; 0.74 mg/ml respectively on Anopheles episoticus, Anopheles minimus, Anopheles dirus. Aedes<br /> aegypti larva was less susceptible to the callus extract after Culex quinquesfasticus as revealed from<br /> LD50 values (at 1,65mg/ml and 2,79mg/ml). The results also show that the extract had a larvicidal<br /> effect against the mosquitoes collected from natural environment (LD50=1,29mg/ml). In addition,<br /> there was a delay in the development of larvae to the pupal stage when the larvae were exposed to<br /> the extract.<br /> Key words: Spilanthes acmella (L.) Murr. callus, Anopheles episoticus, Anopheles minimus,<br /> Anopheles dirus, Culex quinquesfasticus, LD50<br /> <br /> Taïp chí Y teá Coâng coäng, 7.2010, Soá 15 (15)<br /> <br /> 29<br /> <br /> | TOÅNG QUAN & NGHIEÂN CÖÙU |<br /> <br /> Taùc giaû:<br /> (*)<br /> <br /> Ths. Ñaøo Thò Haûi Lyù - Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm Haø Noäi. Ñieän thoaïi: 0975652635.<br /> E.mail: hailybio@gmail.com<br /> <br /> (**)<br /> <br /> Nguyeãn Vieát Thaéng - Hoïc vieân cao hoïc Khoùa 17 Khoa Sinh hoïc, Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm Haø Noäi.<br /> Ñòa chæ: 136 Xuaân Thuûy, Caàu Giaáy, Haø Noäi. Ñieän thoaïi: 0912212149. E.mail: nvthang.nvt@gmail.com<br /> <br /> (***) PGS.TS. Mai Syõ Tuaán - Khoa Sinh hoïc, Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm Haø Noäi, 136 Xuaân Thuûy, Caàu Giaáy, Haø Noäi.<br /> Ñieän thoaïi: 0913017097. E.mail: tuanms@hnnue.edu.vn<br /> <br /> 1. Ñaët vaán ñeà<br /> Muoãi laø vectô trung gian truyeàn nhieàu beänh<br /> nguy hieåm cho ngöôøi. Kieåm soaùt caùc vectô naøy ñang<br /> ñöùng tröôùc thaùch thöùc vì khaû naêng khaùng cuûa muoãi<br /> vôùi caùc thuoác tröø coân truøng hoùa hoïc truyeàn thoáng.<br /> Maët khaùc, caùc thuoác naøy coù theå aûnh höôûng ñeán caùc<br /> sinh vaät coù lôïi, ñoäng vaät vaø caû con ngöôøi. Thuoác tröø<br /> coân truøng coù nguoàn goác thöïc vaät laø moät höôùng thay<br /> theá tieàm naêng vì noù an toaøn, deã phaân huûy vaø coù theå<br /> kieám ôû khaép nôi treân theá giôùi. Caây cuùc aùo Spilanthes<br /> acmella (L.) Murr. laø moät trong nhöõng caây coû coù<br /> hoaït tính dieät coân truøng (Pitasawat et al., 1998), vaø<br /> caû boï gaäy muoãi (Nath et al., 2006). Vieäc nhaân gioáng<br /> baèng nuoâi caáy moâ vaø thu chaát chieát töø moâ seïo cuûa<br /> caây cuùc aùo Spilanthes acmella (L.) Murr. ñaõ ñöôïc<br /> tieán haønh thaønh coâng (Mai Syõ Tuaán et al., 2009).<br /> Trong baùo caùo naøy, chuùng toâi taäp trung nghieân cöùu<br /> khaû naêng öùc cheá vaø dieät boï gaäy muoãi cuûa dòch chieát<br /> moâ seïo caây cuùc aùo vôùi hi voïng coù theå taïo ñöôïc chaát<br /> dieät muoãi baèng öùng duïng caùc lôïi theá cuûa kyõ thuaät<br /> nuoâi caáy moâ thöïc vaät.<br /> <br /> 2. Phöông phaùp nghieân cöùu<br /> 2.1. AÁu truøng muoãi<br /> Caùc loaïi boï gaäy muoãi Anopheles minimus,<br /> Anopheles dirus, Anopheles episoticus, Aedes<br /> aegypti, Culex quinquefasciatus mua töø Vieän Soát<br /> reùt- Kyù sinh truøng - Coân truøng Trung öông ôû caùc ñoä<br /> tuoåi 1, 2, 3 ñem veà nuoâi taïi phoøng thí nghieäm ñeán<br /> khi ñaït tuoåi 3 thì ñem thöû. Phöông phaùp nuoâi: laáy<br /> nöôùc maùy vaøo khay ñaït möùc nöôùc 2-2,5cm, thaû boï<br /> gaäy muoãi vôùi maät ñoä < 1-2con/cm2, cho aên vaøo saùng<br /> sôùm baèng thöùc aên nuoâi meøo vôùi löôïng 1mg/khay<br /> 150 - 200 boï gaäy/ ngaøy.<br /> AÁu truøng muoãi töï nhieân ñöôïc baãy baèng caùch ñaët<br /> chaäu nöôùc ôû vöôøn thöïc nghieäm ñeán khi xuaát hieän boï<br /> gaäy tuoåi 1 thì baét ñaàu cho aên, nuoâi ñeán tuoåi 3 thì thu<br /> 30<br /> <br /> Taïp chí Y teá Coâng coäng, 7.2010, Soá 15 (15)<br /> <br /> laøm thí nghieäm.<br /> 3 loaïi muoãi Anopheles ôû treân laø vectô truyeàn<br /> beänh soát reùt, muoãi Aedes laø vectô truyeàn beänh soát<br /> xuaát huyeát vaø Culex quinquefasciatus truyeàn beänh<br /> giun chæ baïch huyeát.<br /> <br /> 2.2. Chuaån bò dòch chieát moâ seïo<br /> Caây cuùc aùo ñöôïc thu thaäp, khöû truøng vaø nuoâi taïo<br /> moâ seïo nhö baùo caùo tröôùc ñaõ trình baøy (Mai Syõ Tuaán<br /> et al., 2009). Nguyeân lieäu thöïc vaät ñöôïc khöû truøng<br /> baèng 0,1% HgCl2 trong 10 phuùt vaø caáy leân moâi<br /> tröôøng taïo choài MS + 0,5 mg/l BAP + 0,1 mg/l<br /> kinetin + 30g/l saccarose + 8g/l agar. Thaân, laù cuûa<br /> choài in vitro ñöôïc caáy leân moâi tröôøng taïo moâ seïo coù<br /> thaønh phaàn laø MS + 0,5mg/l 2,4D + 0,5mg/l BAP +<br /> 30g/l saccarose + 8g/l agar, nuoâi ôû ñieàu kieän toái,<br /> nhieät ñoä 25 ± 20C. Moâ seïo sau khi hình thaønh ñöôïc<br /> caáy nhaân treân moâi tröôøng cuøng thaønh phaàn ñeå ñaït<br /> khoái löôïng caàn thieát.<br /> Chieát ruùt moâ seïo thu dòch thoâ nhö sau: Caân 50g<br /> moâ seïo ñem ngaâm trong 100ml coàn trong 24 giôø, ly<br /> taâm thu dòch noåi laàn 1, caën ñöôïc ngaâm tieáp trong<br /> 100ml coàn vaø thu dòch laàn 2, laëp laïi böôùc naøy ñeán<br /> luùc dòch chieát khoâng maøu (thöôøng 5 laàn). Taát caû dòch<br /> ñöôïc troän laãn vôùi nhau, ñem coâ baèng maùy coâ chaân<br /> khoâng thu caën chieát. Hoøa tan caën chieát trong nöôùc<br /> caát ñeå thu dòch chieát thoâ daïng dung dòch meï.<br /> 2.3. Thöû khaû naêng öùc cheá vaø dieät boï gaäy<br /> muoãi (WHO, 1981 )<br /> Khaû naêng öùc cheá vaø dieät boï gaäy muoãi ñöôïc tieán<br /> haønh nhö phöông phaùp chuaån cuûa WHO. 25-30 boï<br /> gaäy muoãi ñöôïc thaû vaøo moãi coác ñöïng 250ml nöôùc<br /> maùy, boå sung dung dòch meï cuûa chaát thöû ñeå caùc coác<br /> ñaït noàng ñoä khaùc nhau. Nuoâi muoãi ôû nhieät ñoä<br /> thöôøng, sau 24h quan saùt ñeám soá muoãi cheát. Ñoái<br /> chöùng khoâng boå sung dòch chieát.<br /> Soá lieäu ñöôïc phaân tích baèng phaàn meàm<br /> <br /> | TOÅNG QUAN & NGHIEÂN CÖÙU |<br /> <br /> MINITAB 15 ñeå tính caùc giaù trò LD50, giôùi haïn treân<br /> vaø giôùi haïn döôùi ôû khoaûng tin caäy 95%, ñeå ñaùnh giaù<br /> möùc ñoä taùc ñoäng cuûa chaát thöû vôùi caùc loaïi muoãi.<br /> <br /> 3. Keát quaû nghieân cöùu<br /> Thí nghieäm ñaàu tieân söû duïng chaát thöû coù noàng<br /> ñoä 0,1mg/ml - 1mg/ml treân muoãi Aedes aegypti cho<br /> thaáy khoâng coù boï gaäy naøo bò cheát sau 24 giôø thöû<br /> nghieäm. Tuy nhieân, khi nuoâi theâm thôøi gian thì söï<br /> sinh tröôûng cuûa boï gaäy giaûm daàn töø caùc loâ coù noàng<br /> ñoä cao ñeán caùc loâ coù noàng ñoä thaáp. Ngoaøi söï khaùc<br /> nhau veà kích thöôùc, ôû caùc loâ thí nghieäm coøn coù söï<br /> khaùc nhau veà söï chuyeån giai ñoaïn trong quaù trình<br /> phaùt trieån cuûa boï gaäy. Voøng ñôøi muoãi goàm 4 giai<br /> ñoaïn laø tröùng, boï gaäy, quaêng vaø tröôûng thaønh. Khi<br /> bò xöû lyù ôû noàng ñoä cao thì soá boï gaäy chuyeån ñöôïc<br /> sang giai ñoaïn quaêng raát thaáp, ôû noàng ñoä 1mg/ml,<br /> chæ 24% soá quaêng taïo ra sau 72 giôø trong khi ôû noàng<br /> ñoä 0,1mg/ml tæ leä naøy laø 44% vaø sau 84 giôø thì chæ<br /> 40% quaêng xuaát hieän ôû noàng ñoä 1mg/ml (baûng 1).<br /> Baûng 1. AÛnh höôûng cuûa dòch chieát moâ seïo caây cuùc<br /> aùo leân boï gaäy Aedes aegypti<br /> <br /> Trong khi ñoù soá lieäu ôû baûng 3 cho thaáy caû 2 loaøi<br /> Aedes aegypti, Culex quinquefasciatus vaø caû muoãi<br /> töï nhieân ñeàu ít maãn caûm vôùi dòch chieát hôn so vôùi<br /> caùc loaøi Anopheles, ñeå dieät 100% boï gaäy caàn taêng<br /> noàng ñoä leân 7,5-10mg/ml.<br /> Baûng 3. AÛnh höôûng cuûa dòch chieát moâ seïo caây cuùc aùo<br /> ñeán Aedes aegypti, Culex quinquefasciatus vaø<br /> muoãi töï nhieân<br /> Noàng ñoä caën chieát (mg/ml)<br /> Loaïi muoãi<br /> <br /> 0<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1.5<br /> <br /> 2<br /> <br /> 2.5<br /> <br /> 3<br /> <br /> 5<br /> <br /> 7.5<br /> <br /> 10<br /> <br /> 20<br /> <br /> 100<br /> <br /> 100<br /> <br /> 100<br /> <br /> % cheát<br /> Aedes aegypti<br /> <br /> 0<br /> <br /> Culex<br /> quinquefasciatus<br /> <br /> 0<br /> <br /> Muoãi töï nhieân<br /> <br /> 0<br /> <br /> -<br /> <br /> 53,3<br /> <br /> 30<br /> <br /> 30<br /> <br /> 60<br /> 36.67<br /> <br /> 46.67 53.33<br /> <br /> 53.33<br /> <br /> 60<br /> <br /> 73,3<br /> <br /> 90<br /> <br /> 40<br /> <br /> 60<br /> <br /> 76.67<br /> <br /> 76.67<br /> <br /> 80<br /> <br /> 100<br /> <br /> 66.67 73.33 83.33<br /> <br /> 86.67<br /> <br /> 90<br /> <br /> 100<br /> <br /> Khi xöû lyù soá lieäu vaø tính toaùn, giaù trò LD50 cuûa<br /> caùc loaïi muoãi laø 0,46; 0,59; 0,74; 1,29; 1,65; 2,79<br /> mg/ml (baûng 4) töông öùng vôùi möùc ñoä taùc ñoäng töø<br /> maïnh ñeán yeáu cuûa dòch chieát moâ seïo vôùi caùc loaïi<br /> muoãi Anopheles episoticus, Anopheles minimus,<br /> Anopheles dirus, muoãi töï nhieân, Aedes aegypti,<br /> Culex quinquesfasticus.<br /> <br /> Noàng ñoä caën chieát (mg/ml)<br /> Thôøi gian<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0,1<br /> <br /> 0,3<br /> <br /> 0,5<br /> <br /> 0,7<br /> <br /> Baûng 4. Giaù trò LD50 vaø khoaûng giôùi haïn cuûa dòch<br /> chieát vôùi caùc loaïi boï gaäy muoãi<br /> <br /> 1<br /> <br /> % quaêng taïo thaønh<br /> 72h<br /> 84h<br /> <br /> 44<br /> 72<br /> <br /> 44<br /> <br /> 44<br /> <br /> 72<br /> <br /> 44<br /> <br /> 60<br /> <br /> Loaïi boï gaäy muoãi<br /> <br /> 32<br /> <br /> 56<br /> <br /> 24<br /> <br /> 52<br /> <br /> 40<br /> <br /> Dòch chieát nghieân cöùu coù taùc ñoäng maïnh ñeán boï<br /> gaäy cuûa caùc loaøi Anopheles. AÁu truøng Anopheles<br /> minimus, Anopheles episoticus ñeàu cheát 100% sau<br /> 14 giôø xöû lyù ôû noàng ñoä 1,2mg/ml coøn Anopheles<br /> dirus laø ôû 1,5mg/ml (baûng 2).<br /> Baûng 2. AÛnh höôûng cuûa dòch chieát moâ seïo caây cuùc<br /> aùo ñeán 3 loaøi Anopheles<br /> Noàng ñoä caën chieát (mg/ml)<br /> Loaïi muoãi<br /> Ñoái<br /> chöùng<br /> <br /> 0.05<br /> <br /> 0.1<br /> <br /> 0.3<br /> <br /> 0.5<br /> <br /> 0.7<br /> <br /> 0.9<br /> <br /> 1.2<br /> <br /> 1.5<br /> <br /> % cheát<br /> Anopheles<br /> minimus<br /> Anopheles dirus<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 8<br /> <br /> 12<br /> <br /> 36<br /> <br /> 48<br /> <br /> 64<br /> <br /> 100<br /> <br /> 100<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 4<br /> <br /> 8<br /> <br /> 8<br /> <br /> 16<br /> <br /> 84<br /> <br /> 96<br /> <br /> 100<br /> <br /> Anopheles<br /> episoticus<br /> <br /> 0<br /> <br /> 4<br /> <br /> 12<br /> <br /> 28<br /> <br /> 40<br /> <br /> 56<br /> <br /> 80<br /> <br /> 100<br /> <br /> 100<br /> <br /> LD50<br /> (mg/ml)<br /> <br /> 95% CI<br /> Giôùi haïn döôùi<br /> <br /> Giôùi haïn treân<br /> <br /> Anopheles episoticus<br /> <br /> 0.46<br /> <br /> 0.36<br /> <br /> 0.567<br /> <br /> Anopheles minimus<br /> <br /> 0.59<br /> <br /> 0.48<br /> <br /> 0.72<br /> <br /> Anopheles dirus<br /> <br /> 0.74<br /> <br /> 0.66<br /> <br /> 0.81<br /> <br /> Muoãi töï nhieân<br /> <br /> 1.29<br /> <br /> 0.73<br /> <br /> 1.77<br /> <br /> Aedes aegypti<br /> <br /> 1.65<br /> <br /> 1.15<br /> <br /> 2.00<br /> <br /> Culex quinquesfasticus<br /> <br /> 2.79<br /> <br /> 2.19<br /> <br /> 3.41<br /> <br /> 4. Baøn luaän<br /> Promsiri vaø ñoàng taùc giaû (2006) cuõng cho bieát<br /> dòch chieát cuûa 3 loaïi caây Mammea siamensis,<br /> Anethum graveolens, Annona muricata laøm keùo daøi<br /> thôøi gian sinh tröôûng vaø phaùt trieån cuûa boï gaäy Aedes<br /> aegypti vaø öùc cheá söï xuaát hieän muoãi tröôûng thaønh,<br /> nguyeân nhaân coù theå do löôïng hoocmon duy trì traïng<br /> thaùi chöa tröôûng thaønh trong boï gaäy cao hoaëc do taùc<br /> ñoäng cuûa caùc hôïp chaát trong caây. Zebritz (1984) khi<br /> nghieân cöùu dòch chieát haït Azadirachta indica leân boï<br /> gaäy Aedes aegypti cho raèng azadirachtin laø nhaân toá<br /> laøm khaùng hoocmon ecdysteroid do ñoù söï sinh<br /> tröôûng bò öùc cheá vaø söï phaùt trieån bò keùo daøi.<br /> Taïp chí Y teá Coâng coäng, 7.2010, Soá 15 (15)<br /> <br /> 31<br /> <br /> | TOÅNG QUAN & NGHIEÂN CÖÙU |<br /> <br /> Nghieân cöùu veà taùc duïng cuûa dòch chieát caây cuùc<br /> aùo Spilanthes acmella (L.) Murr. leân boï gaäy muoãi<br /> ñaõ ñöôïc moät soá taùc giaû baùo caùo nhö Saraf vaø ñoàng<br /> taùc giaû (2002) cho raèng Spilanthol trong dòch chieát<br /> ethanol cuûa hoa cuùc aùo coù ñaëc tính dieät tröùng, boï<br /> gaäy vaø quaêng cuûa muoãi Anopheles culicifacies,<br /> Culex quinquefaciatus vaø Aedes aegypti Linn.<br /> Nath vaø ñoàng taùc giaû (2006) cuõng baùo caùo khaû naêng<br /> dieät Culex quinquefasciatus, Aedes albopictus cuûa<br /> dòch chieát laù Spilanthes acmella vôùi giaù trò LC50<br /> töông öùng laø 57,4 vaø 54,1ppm. Cao hôn moät ít laø giaù<br /> trò LC50 baèng 61,43ppm cuûa dòch chieát caây naøy vôùi<br /> boï gaäy Culex quinquefasciatus do Pitasawat vaø<br /> ñoàng taùc giaû (1998) baùo caùo. Tuy nhieân, chuùng toâi<br /> chöa thaáy baùo caùo naøo veà dòch chieát moâ seïo caây cuùc<br /> aùo leân boï gaäy muoãi. Khi thöû ñònh tính vôùi thuoác thöû<br /> Dragendorf, Mayer thì khoâng phaùt hieän thaáy<br /> alkaloid trong dòch chieát chöùng toû, moâ seïo khoâng coù<br /> spilanthol (laø 1 alkaloid). Vaäy trong dòch chieát moâ<br /> <br /> seïo coøn coù chaát khaùc ngoaøi spilanthol cuõng coù khaû<br /> naêng öùc cheá coân truøng cuûa caùc loaïi muoãi Anopheles,<br /> Culex vaø Aedes.<br /> Keát quaû naøy cho thaáy dòch chieát moâ seïo caây cuùc<br /> aùo coù khaû naêng öùc cheá toát caùc loaïi boï gaäy muoãi nhaát<br /> laø muoãi Anopheles vôùi giaù trò LD50