30(4): 60-63 T¹p chÝ Sinh häc 12-2008<br />
<br />
<br />
<br />
KH¼NG §ÞNH L¹i T£N KHOA HäC CñA LOµI MµN MµN TÝM lµ<br />
CLEOME RUTIDOSPERMA DC. (hä b¹ch hoa - Capparaceae Juss.)<br />
<br />
Sü Danh Th−êng<br />
Tr−êng ®¹i häc S− ph¹m Th¸i Nguyªn<br />
TrÇn ThÕ B¸ch<br />
ViÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn sinh vËt<br />
<br />
Theo Jacobs [8], chi mµn mµn - Cleome L. 1. §èi t−îng<br />
cã kho¶ng 150 loµi ph©n bè ë c¸c vïng nhiÖt ®íi<br />
§èi t−îng nghiªn cøu lµ c¸c ®¹i diÖn cña chi<br />
vµ cËn nhiÖt ®íi. ë ViÖt Nam, hiÖn biÕt cã 4 Cleome L. ë ViÖt Nam bao gåm c¸c mÉu kh«<br />
loµi; mét sè loµi ®−îc sö dông lµm thuèc ch÷a ®−îc l−u gi÷ t¹i Phßng tiªu b¶n thùc vËt cña<br />
bÖnh vµ lµm rau ¨n (Cleome gynandra L., ViÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn sinh vËt (HN) vµ<br />
Cleome viscosa L.), loµi cã hoa ®Ñp ®−îc trång c¸c mÉu t−¬i thu ®−îc trong c¸c cuéc ®iÒu tra<br />
lµm c¶nh (Cleome spinosa Jacq.). Trong qu¸ thùc ®Þa.<br />
tr×nh nghiªn cøu c¸c tµi liÖu vµ c¸c mÉu vËt cña<br />
chi nµy ë ViÖt Nam, chóng t«i nhËn thÊy c¸c t¸c 2. Ph−¬ng ph¸p<br />
gi¶ nghiªn cøu hÖ thùc vËt ViÖt Nam ®Òu m« t¶ Chóng t«i ®· ¸p dông ph−¬ng ph¸p nghiªn<br />
loµi mµn mµn tÝm d−íi tªn khoa häc lµ Cleome cøu so s¸nh h×nh th¸i ®Ó ph©n lo¹i. §©y lµ<br />
chelidonii L. f.. Nh−ng ®Æc ®iÓm mµ c¸c t¸c gi¶ ph−¬ng ph¸p truyÒn thèng ®−îc sö dông trong<br />
m« t¶ vµ kÌm theo h×nh vÏ th× kh«ng phï hîp nghiªn cøu ph©n lo¹i thùc vËt tõ tr−íc ®Õn nay.<br />
víi ®Æc ®iÓm cña loµi C. chelidonii L. f. mµ nã<br />
gièng víi loµi C. rutidosperma DC.. V× vËy, II. KÕt qu¶ nghiªn cøu<br />
chóng t«i cho r»ng, ë ViÖt Nam, ch−a t×m thÊy<br />
loµi C. chelidonii L. f., mµ chØ míi thÊy loµi C. 1. So s¸nh mét sè ®Æc ®iÓm h×nh th¸i cña 2<br />
rutidosperma DC. [2, 4, 5, 6]. loµi Cleome chelidonii L. f. vµ Cleome<br />
rutidosperma DC. víi c¸c mÉu vËt ®· thu<br />
I. ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu thËp ®−îc ë ViÖt Nam<br />
<br />
Cleome chelidonii Cleome rutidosperma MÉu vËt thu<br />
§Æc ®iÓm<br />
(theo [1, 8]) (theo [1, 8]) thËp ë ViÖt Nam<br />
D¹ng sèng c©y th¶o c©y th¶o c©y th¶o<br />
Sè l¸ chÐt 3-7(1) 3 3<br />
ChiÒu dµi<br />
8-10 cm 0,1-5 cm 0,1-5 cm<br />
cña cuèng l¸<br />
Sè cÆp g©n 4-5 6-9 4-12<br />
Sè c¸nh hoa 4(-8) 4 4<br />
Mµu s¾c<br />
tÝm hoÆc tÝm xanh tÝm hoÆc tÝm xanh tÝm hoÆc tÝm xanh<br />
cña c¸nh hoa<br />
Sè nhÞ 30-55 6 6<br />
BÇu<br />
nh½n cã l«ng cã l«ng<br />
(cã l«ng hay nh½n)<br />
<br />
60<br />
2. Khãa ®Þnh lo¹i c¸c loµi thuéc chi Cleome Lt. ®· biÕt ë ViÖt Nam<br />
1A. Kh«ng cã cuèng nhÞ nhôy; h¹t cã c¸c v©n t¹o thµnh tia phãng x¹; c¸nh hoa thãt tõ tõ t¹o thµnh<br />
“cuèng”.<br />
2A. Bé nhÞ cã nhiÒu h¬n 20 nhÞ; c¸nh hoa mµu vµng; kh«ng cã cuèng bÇu………...1. C. viscosa<br />
2B. Bé nhÞ gåm 6 nhÞ; c¸nh hoa mµu tÝm; cã cuèng bÇu.....………………….2. C. rutidosperma<br />
1B. Cã cuèng nhÞ nhôy; h¹t kh«ng cã c¸c v©n t¹o thµnh tia phãng x¹; c¸nh hoa thãt ®ét ngét t¹o<br />
thµnh “cuèng” râ.<br />
3A. Cuèng nhÞ nhôy ≥ 5 mm; cuèng bÇu ≤ 8 mm; bÒ mÆt h¹t cã c¸c v©n t¹o thµnh c¸c vßng trßn<br />
®ång t©m; hoa mµu tr¾ng; qu¶ cã l«ng......…………………………………………....3. C. gynandra<br />
3B. Cuèng nhÞ nhôy < 3 mm; cuèng bÇu ≥ 10 mm; bÒ mÆt h¹t kh«ng cã c¸c v©n t¹o thµnh c¸c<br />
vßng trßn ®ång t©m; hoa mµu hång; qu¶ kh«ng l«ng..……………………………….4. C. spinosa<br />
<br />
3. C¸c ®Æc ®iÓm h×nh th¸i cña loµi Cleome gÇn b»ng c¸nh hoa; bao phÊn 2 «, cã h×nh trøng<br />
rutidosperma DC. 1824 - Mµn mµn tÝm, hay h×nh m¸c. Bé nhôy n»m trªn cuèng bÇu dµi<br />
mµng mµng tÝm, mÇn ri tÝa, mÇn ri tÝm. 1-1,5 mm nh½n. BÇu trªn, 1 «, cã khÝa däc, nh½n<br />
hay cã l«ng th−a; kh«ng cã vßi nhôy, ®Çu nhôy<br />
DC. 1824. Prodr. 1: 241; Iltis, 1960. h¬i ph×nh to. Qu¶ nang (lo¹i qu¶ c¶i), h×nh trô,<br />
Brittonia, 12 (in the press); Jacobs, 1960. Fl. thon 2 ®Çu, dµi 2-5 cm, mÆt ngoµi cã khÝa däc,<br />
Males. 6(1): 104, fig. 30; Back. & Bakh. f. 1963. nh½n hay cã l«ng. H¹t h×nh thËn cã mµu n©u,<br />
Fl. Jav. 1: 183; T.C. Huang, 1996. Fl. Taiwan, n©u ®á hoÆc mµu vµng. BÒ ngoµi h¹t gå ghÒ, cã<br />
ed. 2. 2: 739, fig. 347; C. ciliata. Schum. & c¸c v©n næi râ t¹o thµnh h×nh c¸c tia phãng x¹<br />
Thonn. 1828. Dansk. Vid. Selsk. Afh. 4: 67; (h×nh 1).<br />
Polanisia chelidonii auct. non (L. f) DC. 1824:<br />
Phamh. 1970. Illustr. Fl. S. Vietn. 1: 531. fig. Loc. Class: “Tabago”. Typus; Smeathman<br />
1339; Cleome chelidonii auct. non L. f. (1781): s.n. (G - DELL).<br />
T. §. Ly, 1984. Fl. Taynguyen Enum. 68; Sinh häc vµ sinh th¸i: Ra hoa voµ c¸c<br />
Phamh. 1991. Illustr. Fl. Vietn. 1: 754. fig. th¸ng 2-5; cã qu¶ vµo c¸c th¸ng 3-7 (8). Mäc ë<br />
2099; N. T. Ban & Dorofeev, 1996. Fl Check. c¸c b·i hoang, v−ên Èm, dùa lé.<br />
Vietn. 2: 421. Ph©n bè: C¸c tØnh Qu¶ng B×nh (§ång Híi,<br />
C©y th¶o, sèng hµng n¨m hay nhiÒu n¨m, LÖ Thñy), Qu¶ng TrÞ (§«ng Hµ, Gio Linh, H¶i<br />
®øng hay gÇn bß, ph©n cµnh nhiÒu, cao 20-60 L¨ng, TriÖu Phong, VÜnh Linh), Thõa Thiªn -<br />
cm. L¸ mäc c¸ch, kÐp ch©n vÞt gåm 3 l¸ chÐt. L¸ HuÕ (HuÕ, Phong §iÒn, Phó Vang), Gia Lai<br />
chÐt lín nhÊt th−êng ë gi÷a, hai l¸ chÐt hai bªn (Pleiku). Cßn cã ë Ên §é, miÒn Nam Trung<br />
th−êng b»ng nhau, cuèng l¸ dµi 0,1-5 cm, cã Quèc (Nam Ninh, Qu¶ng §«ng, §µi Loan), Ma-<br />
l«ng. L¸ chÐt lín nhÊt h×nh trøng, h×nh bÇu dôc, lai-xi-a vµ In-®«-nª-xi-a (Ja-va).<br />
h×nh m¸c hay ®«i khi gÇn thu«n; chãp l¸ nhän,<br />
hay cã mòi nhän; gèc l¸ tï hay nhän; mÆt trªn MÉu nghiªn cøu: Qu¶ng B×nh (§ång Híi),<br />
mµu xanh ®Ëm, mÆt d−íi h¬i nh¹t, mÐp vµ 2 mÆt Lý s. n. (HN). - Qu¶ng TrÞ (§«ng Hµ), T. T.<br />
l¸ cã l«ng; g©n bªn h×nh l«ng chim 4-12 ®«i, næi B¸ch 82, 95 (HN). - Thõa Thiªn - HuÕ (HuÕ),<br />
râ ë mÆt d−íi, mê ë mÆt trªn. Hoa mäc ®¬n ®éc Lý 213 (HN). - Qu¶ng Ng·i, Lý 236 (HN). -<br />
ë n¸ch l¸ hay t¹o thµnh côm hoa chïm Ýt hoa. §ång Nai (Biªn Hßa), Lý 364 (HN).<br />
Hoa l−ìng tÝnh, ®èi xøng hai bªn, cuèng hoa cã<br />
l«ng vµ nhiÒu khÝa däc. L¸ ®µi 4, mµu xanh, Gi¸ trÞ sö dông: dïng lµm thuèc ch÷a bÖnh<br />
h×nh tam gi¸c, mÐp vµ mÆt ngoµi cã l«ng th−a. (c¶m cóm, nãng l¹nh, nhøc ®Çu, ho hen, bÞ r¾n<br />
C¸nh hoa 4, cã mµu tÝm lóc t−¬i; gèc c¸nh hoa c¾n); l¸ dïng ch÷a viªm thËn; ë Ên §é, rÔ dïng<br />
thu hÑp vµ kÐo dµi, kh«ng cã cuèng nhÞ nhôy. trÞ giun; n−íc s¾c c©y dïng trÞ viªm gan m·n<br />
NhÞ 6, rêi nhau; chØ nhÞ h×nh sîi, dµi 6-10 mm tÝnh vµ bÖnh ngoµi da [2].<br />
<br />
61<br />
H×nh 1. Cleome rutidosperma DC.<br />
1. c…nh mang hoa v… qu¶; 2. hoa; 3. qu¶ (h×nh vÏ theo mÉu TrÇn §×nh Lý 213, HN)<br />
<br />
Ghi chó: Ph¹m Hoµng Hé [5, 6] vµ Vâ V¨n Tµi liÖu tham kh¶o<br />
Chi [4] x¸c ®Þnh c¸c mÉu c©y ®−îc trång lµm<br />
c¶nh ë ViÖt Nam víi tªn khoa häc lµ Cleome 1. Backer C. A. & Bakhuizen C. R., 1963:<br />
speciosa Raf. (1817). Sau khi ph©n tÝch mÉu vËt Flora of Java, 1: 181-185. Netherland.<br />
vµ xem ¶nh cña c¸c mÉu vËt trªn, chóng t«i thÊy 2. NguyÔn TiÕn B©n & Dorofeev. V. I., 2003:<br />
c¸c ®Æc ®iÓm cña nã kh«ng gièng víi b¶n m« t¶ Danh lôc c¸c loµi thùc vËt ViÖt Nam, 2: 421-<br />
vÒ loµi C. speciosa Raf. (1817) cña Jacobs [8] 422. Nxb. N«ng nghiÖp, Hµ Néi.<br />
vµ Bakhuizen [1]. Bëi v× c¸c mÉu vËt trªn ®Òu cã<br />
gai vµ cuèng nhÞ nhôy rÊt ng¾n, tèi ®a chØ dµi 3. Candolle de A. P. DC., 1824: Prodromus<br />
®Õn 2 mm. C¸c ®Æc ®iÓm nµy phï hîp víi loµi systematis Naturalis Regnis Vegetabilis, 1:<br />
Cleome spinosa Jacq. (1760) mµ Jacobs [8] vµ 241.<br />
Backer C. A. & Bakhuizen C. R. [1] ®· m« t¶ 4. Vâ V¨n Chi, 1997: Tõ ®iÓn c©y thuèc ViÖt<br />
trong thùc vËt chÝ cña Ma-lai-xi-a vµ thùc vËt Nam, 714. Nxb. Y häc, tp. Hå ChÝ Minh.<br />
chÝ cña Java. V× thÕ, chóng t«i cho r»ng loµi 5. Ph¹m Hoµng Hé, 1970: C©y cá MiÒn Nam<br />
mµn mµn ®Ñp ®−îc trång lµm c¶nh ë ViÖt Nam<br />
ViÖt Nam, 1: 526-533. Sµi Gßn.<br />
tr−íc ®©y mang tªn khoa häc lµ C. speciosa Raf.<br />
lµ kh«ng ®óng, mµ tªn khoa häc chÝnh x¸c cña 6. Ph¹m Hoµng Hé, 1991: C©y cá ViÖt Nam,<br />
nã lµ C. spinosa Jacq. (1760). Trong “Danh lôc 1: 743-760. Santa Ana. Montreal.<br />
c¸c loµi thùc vËt ViÖt Nam” [2], NguyÔn TiÕn 7. Huang T. C., 1996: Flora of Taiwan, 2:<br />
B©n vµ Dorofeev. V. I cã ghi tªn c¶ 2 loµi C. 738-743. Taipei, Taiwan.<br />
speciosa Raf. Vµ C. spinosa Jacq. Cho ®Õn nay,<br />
8. Jacobs M., 1960: Flora Malesiana, 6(1): 99-<br />
chóng t«i ch−a t×m ®−îc mÉu vËt cña loµi C. 105. Netherlands.<br />
speciosa Raf. ë ViÖt Nam.<br />
62<br />
correct scientific name of the Man man tim plant is Cleome<br />
rutidosperma DC. (Capparaceae Juss.)<br />
<br />
Sy Danh Thuong, Tran The Bach<br />
<br />
Summary<br />
<br />
According to Jacobs, the genus Cleome L. had about 150 species in the world. There were 4 cleome<br />
species in Vietnam: C. viscosa L., C. rutidosperma DC., C. gynandra L. and C. spinosa Jacq.. Some species<br />
were used as medicinal plants and vegetables (C. gynandra, C. viscosa); some species had beautiful flowers<br />
(C. spinosa). In Vietnam, many botanists had determined the “man man tim” plant as C. chelidonii L. f.. It<br />
was not correct and was C. rutidosperma DC..<br />
We have established a table to compare some characters of and C. chelidonii and C. rutidosperma with<br />
specimens collected in Vietnam. We have discribed C. rutidosperma DC. and built a key to classify 4 species<br />
of the genus Cleome L. known in Vietnam.<br />
<br />
<br />
Ngµy nhËn bµi: 10-3-2008<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
63<br />
Thêm vào BST
Báo xấu
Download
Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ
