Khảo sát đặc điểm ống hậu hàm trên hình ảnh Core Beam CT của xương hàm dưới người Việt

Nghiên cứu Y học <br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 18 * Phụ bản của Số 1 * 2014<br /> <br /> KHẢO SÁT ĐẶC ĐIỂM ỐNG HẬU HÀM TRÊN HÌNH ẢNH  <br /> CORE BEAM CT CỦA XƯƠNG HÀM DƯỚI NGƯỜI VIỆT <br /> Nguyễn Thị Thùy Trang*, Lê Đức Lánh*, Phạm Thị Hương Loan* <br /> <br /> TÓM TẮT <br /> Mục  tiêu: Khảo sát sự hiện diện và đặc điểm của ống hậu hàm trên hình ảnh CBCT ở xương hàm dưới <br /> người Việt. <br /> Phương pháp: Nghiên cứu cắt ngang mô tả trên 91 hình ảnh CBCT được lưu trữ tại bộ môn Tia X, Khoa <br /> Răng Hàm Mặt, Đại học Y Dược Thành phố Hồ Chí Minh. Ở vùng hậu hàm ghi nhận sự hiện diện của ống hậu <br /> hàm, phân loại ống hậu hàm theo phân loại của Von Arx (2011), đo đạc các thông số khoảng cách A, chiều cao B, <br /> đường kính C, đường kính F1, đường kính F2 và khoảng cách F2. <br /> Kết quả: Trong số 91 hình ảnh CBCT khảo sát ghi nhận tỉ lệ cá thể có ống đôi ống răng dưới là 46,2%, tỉ lệ <br /> cá thể có ống hậu hàm là 16,5%. Nghiên cứu ghi nhận ống hậu hàm loại B1 hiện diện nhiều nhất 44,4%, số ống <br /> hậu hàm loại A1, B2, C lần lượt là 27,8%, 22,2%, 5,6% và không ghi nhận có ống hậu hàm loại A2. Khoảng <br /> cách A bên phải dài hơn bên trái có ý nghĩa thống kê. Không có sự khác biệt có ý nghĩa thống kê về sự phân bố <br /> ống hậu hàm theo giới và vị trí bên hàm. <br /> Kết luận: Nghiên cứu bước đầu ghi nhận sự hiện diện và đặc điểm đường đi ống hậu hàm ở xương hàm <br /> dưới người Việt. Sự hiện diện của ống hậu hàm có ý nghĩa quan trọng giúp cho các nhà lâm sàng cần nhớ đến <br /> cấu trúc này khi tiến hành can thiệp ở vùng hậu hàm và góp phần làm phong phú thêm đặc điểm hình thái của <br /> xương hàm dưới người Việt. <br /> Từ khóa: ống hậu hàm, ống đôi ống răng dưới. <br /> <br /> ABSTRACT <br /> RETROMOLAR CANALS AS OBSERVED ON CONE BEAM COMPUTED TOMOGRAPHY <br /> Nguyen Thi Thuy Trang, Le Duc Lanh, Pham Thi Huong Loan  <br /> * Y Hoc TP. Ho Chi Minh * Vol. 18 ‐ Supplement of No 1 ‐ 2014: 366 ‐ 370 <br /> Objectives: To evaluate the presence and characteristics of the mandibular retromolar canal in Vietnamese <br /> by using CBCT images. <br /> Methods:  A  cross  –  sectional  study  was  conducted  on  91  CBCT  images  were  stored  in  the  X‐ray <br /> Department, the Faculty Odonto – Stomatology, University of Medicine and Pharmacy at Ho Chi Minh City. In <br /> the  retromolar  fossa,  detected  the  presence  of  retromolar  canal,  classified  them  according  to  Von  Arx  (2011), <br /> measurement of distance A, height B, diameter C, the diameter F1, diameter F2 and distance F2. <br /> Results: On 91 CBCT images, 42 patients were detected bifid mandibular canal (46.2%) and 15 patients <br /> were found retromolar canal (16.5 %). The present study demontrated retromolar canal type B1 is the most with <br /> 44.4%, the retromolar type A1, B2, C are 27.8%, 22.2%, 5.6% respectively and not identified type A2. Distance <br /> A in right side is longer than in left side with statistical significance. The existence of a retromolar canal was not <br /> statistically related to gender or side.  <br />  Conclusions: Initially the present study evaluated the presence and characteristics course of mandibular <br /> retromolar canal in Vietnamese. The presence of retromolar canal is very important for clinicians to remember <br /> * Khoa Răng Hàm Mặt, Đại Học Y Dược TP HCM  <br /> Tác giả liên lạc: BS. Nguyễn Thị Thùy Trang ĐT: 0972150008<br /> <br /> 366<br /> <br /> Email: nguyenthuytrang@gmail.com<br /> <br /> Chuyên Đề Mắt – Tai Mũi Họng – Răng Hàm Mặt <br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 18 * Phụ bản của Số 1 * 2014 <br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> this  structure  when  performing  surgery  in  the  retromolar  area  and  contribute  to  enrich  the  morphological <br /> characteristics of Vietnamese. <br /> Key words: retromolar canal, bifid mandibular canal. <br /> <br /> ĐẶT VẤN ĐỀ <br /> Ống răng dưới (ORD) là  cấu  trúc  giải  phẫu <br /> kéo  dài  từ  lỗ  hàm  dưới  đến  lỗ  cằm  chứa  dây <br /> thần  kinh  xương  ổ  dưới,  động  mạch  và  tĩnh <br /> mạch.  Dây  thần  kinh  xương  ổ  dưới  có  ý  nghĩa <br /> lâm sàng vì dễ bị tổn thương do gãy xương hàm <br /> dưới, phẫu thuật răng khôn lệch, phẫu thuật đặt <br /> Implant, phẫu thuật chỉnh hàm, phẫu thuật điều <br /> trị các bệnh lý, phẫu thuật ghép (vị trí lấy mảnh <br /> ghép, vị trí ghép) và phẫu thuật nội nha. Vì vậy, <br /> xác  định  vị  trí  ống  răng  dưới  giữ  vai  trò  quan <br /> trọng trong việc lập kế hoạch điều trị phẫu thuật <br /> vùng  răng  sau  hàm  dưới.  Những  thay  đổi  giải <br /> phẫu trong đường đi của ống răng dưới như sự <br /> hiện diện ống đôi ORD, vòng ngoặt trước không <br /> phải  là  hiếm(1),  những  đặc  điểm  này  giúp  các <br /> nhà lâm sàng luôn nhớ rằng có các thay đổi về <br /> giải  phẫu  của  ORD.  Ống  đôi  ORD  được  gọi  là <br /> ống hậu hàm khi ống hướng về phía xa răng cối <br /> lớn thứ ba, phù hợp với phân loại IV trong phân <br /> loại của Nortje (1977), ống hậu hàm là một ống <br /> phụ  phát  sinh  từ  gối  hậu  nha  và  gia  nhập  với <br /> ống chính ở vùng hậu hàm. Những biến chứng <br /> như  chấn  thương  thần  kinh,  dị  cảm,  chảy  máu <br /> có thể xảy ra khi các nhà lâm sàng không nhận <br /> ra được sự hiện diện của cấu trúc giải phẫu này <br /> và  các  ứng  dụng  của  nó.  Trong  phẫu  thuật  cắt <br /> xương hàm dưới thì phẫu thuật sẽ trở nên phức <br /> tạp hơn khi có thêm bó mạch thần kinh thứ hai. <br /> Hơn nữa, trong trường hợp chấn thương xương <br /> hàm dưới, tất cả xương hàm dưới gãy nên được <br /> nắn chỉnh và cố định để tránh bị chồng xương. <br /> Sự  nắn  chỉnh  sẽ  trở  nên  khó  khăn  khi  có  bó <br /> mạch  thần  kinh  thứ  hai  nằm  trên  mặt  phẳng <br /> khác. <br /> Hình ảnh cắt lớp điện toán với chùm tia hình <br /> chóp  nón  (CBCT)  được  sử  dụng  rất  hiệu  quả <br /> trong  nha  khoa  giúp  nhìn  thấy  hình  ảnh  ba <br /> chiều của cấu trúc sọ mặt với độ phân giải cao, <br /> kích  thước  chính  xác,  thời  gian  tạo  ảnh  nhanh, <br /> độ nhiễm xạ thấp và kinh tế. Như vậy, liệu trên <br /> <br /> Răng Hàm Mặt <br /> <br /> xương hàm dưới người Việt có sự hiện diện của <br /> ống  hậu  hàm  hay  không?  Để  trả  lời  câu  hỏi <br /> nghiên  cứu  trên,  chúng  tôi  tiến  hành  khảo  sát <br /> “Sự  hiện  diện  của  ống  hậu  hàm  trên  hình  ảnh <br /> CBCT của xương hàm dưới người Việt” với các <br /> mục tiêu sau: <br /> ‐  Xác  định  tỉ  lệ  ống  hậu  hàm  trên  hình  ảnh <br /> CBCT của xương hàm dưới người Việt theo giới, <br /> giữa bên phải và bên trái.  <br /> ‐  Mô  tả  đặc  điểm  ống  hậu  hàm  và  tương <br /> quan ống hậu hàm với các mốc giải phẫu. <br /> <br /> ĐỐI TƯỢNG – PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU <br /> Đối tượng nghiên cứu <br /> Mẫu  thuận  tiện  gồm  hình  ảnh  CBCT  hàm <br /> dưới thỏa tiêu chí hàm dưới còn răng cối lớn thứ <br /> hai  hoặc  răng  cối  lớn  thứ  ba,  không  có  bệnh  lý <br /> hay có chỉ định phẫu thuật xương hàm dưới và <br /> chưa  từng  trải  qua  bất  kì  phẫu  thuật  hàm  mặt <br /> nào.  Các  hình  ảnh  CBCT  được  lưu  trữ  tại  bộ <br /> môn  Tia  X,  lấy  từ  các  bệnh  nhân  đến  khám  và <br /> điều  trị  tại  Khoa  Răng  Hàm  Mặt,  Đại  học  Y <br /> Dược Thành phố Hồ Chí Minh từ tháng 11 năm <br /> 2011 đến tháng 5 năm 2013. <br /> <br /> Phương pháp nghiên cứu <br /> Thu thập dữ liệu <br /> Xác  định  ống  răng  dưới:  là  một  ống  nằm <br /> trong xương hàm dưới bắt đầu từ lỗ hàm dưới ở <br /> cành  đứng  xương  hàm  dưới,  ống  chạy  xiên <br /> xuống dưới và ra trước trong cành đứng, và sau <br /> đó ra trước theo cành ngang đến lỗ cằm. <br /> Ở vùng hậu hàm ghi nhận(2): <br /> ‐ Sự hiện diện ống đôi ORD: trên đường đi <br /> của ống răng dưới, ghi nhận sự phân nhánh từ <br /> ống chính. <br /> ‐  Sự  hiện  diện  của  ống  hậu  hàm:  Một  dải <br /> thấu  quang  do  sự  phân  nhánh  của  ống  răng <br /> dưới nằm trong vùng hậu hàm, đó là ống hậu <br /> hàm. <br /> <br /> 367<br /> <br /> Nghiên cứu Y học <br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 18 * Phụ bản của Số 1 * 2014<br /> <br /> ‐ Sự hiện diện của lỗ hậu hàm: ống hậu hàm <br /> chạy  theo  hướng  sau  trên  và  mở  ra  một  lỗ  mở <br /> trên xương vùng hậu hàm. <br /> Phân  loại  ống  hậu  hàm  dựa  theo  phân  loại <br /> của Von Arx (2011)(9). <br /> Đo đạc các thông số về mối tương quan ống <br /> hậu hàm với các mốc giải phẫu theo nghiên cứu <br /> của Von Arx (2011)(9) gồm: <br /> <br /> Đường  kính  F2:  đối  với  các  ống  hậu  hàm <br /> phân loại A2 và B2, ghi nhận thêm đường kính <br /> lớn nhất của ống hậu hàm khi phân nhánh cấp 2 <br /> (Hình 2).  <br /> Khoảng  cách  F2:  từ  điểm  giữa  của  phân <br /> nhánh  cấp  2,  hạ  đường  vuông  góc  với  bề  mặt <br /> xương  hàm  dưới  cùng  hậu  hàm,  ghi  nhận <br /> khoảng cách này (Hình 3). <br /> <br /> Khoảng  cách  ngang  từ  ống  hậu  hàm  đến <br /> răng cối lớn thứ hai (Hình 1). <br /> <br /> ĐƯỜNG KÍNH F1 <br /> <br />  <br /> Hình 2:. Đo đường kính F1 trên hình ảnh CBCT. <br /> Hình 1: Sơ đồ minh họa các kích thước của ống hậu <br /> hàm. <br /> (1)  ORD,  (2)  ống  hậu  hàm  (A)  khoảng  cách <br /> ngang,  (B)  chiều  cao  ống  hậu  hàm,  (C)  đường <br /> kính ống. <br /> A:  khoảng  cách  ngang  từ  điểm  giữa  của  lỗ <br /> hậu  hàm  đến  đường  nối  men  xê  măng  phía  xa <br /> của răng cối lớn thứ hai. <br /> Chiều cao ống hậu hàm (Hình 1). <br /> B:  khoảng  cách  đứng  (chiều  cao)  từ  điểm <br /> giữa của lỗ hậu hàm đến giới hạn phía trên của <br /> ống răng dưới. <br /> Từ điểm giữa lỗ hậu hàm đã xác định ở trên, <br /> hạ đường vuông góc lên giới hạn phía trên của <br /> ống  răng  dưới.  Đo  khoảng  cách  này  ta  được <br /> chiều cao B.  <br /> Đường kính ống hậu hàm (Hình 1). <br /> C: đường kính ống hậu hàm được đo tại vị <br /> trí dưới trung tâm lỗ mở 3 mm.  <br /> Đường  kính  F1:  đường  kính  của  ống  hậu <br /> hàm  khi  phân  nhánh  từ  ống  răng  dưới  (phân <br /> nhánh cấp 1) (Hình 2). <br /> <br /> 368<br /> <br /> KHOẢNG CÁCH F2 <br /> <br /> ĐƯỜNG KÍNH F2 <br /> <br />  <br /> Hình 3: Đường kính F2 và khoảng cách F2 trên hình <br /> ảnh CBCT <br /> Thực hiện khảo sát đặc điểm ống hậu hàm ở <br /> mỗi bên hàm và cả hai bên (nếu có). <br /> Sử dụng phép kiểm χ2, phần mềm SPSS 21 <br /> để  so  sánh  sự  phân  bố  cá  thể  có  ống  hậu  hàm <br /> theo nam – nữ, bên phải – bên trái, dùng phép <br /> kiểm  t  để  so  sánh  các  thông  số  khoảng  cách, <br /> đường  kính,  chiều  cao  theo  giới  và  bên  phải  – <br /> bên trái. <br /> <br /> KẾT QUẢ <br /> Khảo sát 91 hàm dưới ghi nhận được có 42 <br /> cá thể ống đôi ORD (chiếm 46,2%). Trong đó có <br /> 15/91  cá  thể  có  ống  hậu  hàm  chiếm  tỉ  lệ  16,5%. <br /> Trong  số  các  cá  thể  có  ống  hậu  hàm,  có  6/15 <br /> (40%) cá thể là nữ và 9/15 (60%) cá thể là nam. 7 <br /> <br /> Chuyên Đề Mắt – Tai Mũi Họng – Răng Hàm Mặt <br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 18 * Phụ bản của Số 1 * 2014 <br /> (46,7%)  cá  thể  chỉ  có  ống  hậu  hàm  bên  phải,  5 <br /> (33,3%) cá thể chỉ có ống hậu hàm bên trái và 3 <br /> (20%) cá thể có cả hai bên hàm. <br /> Trong  tổng  số  18  ống  hậu  hàm  cho  thấy  ở <br /> nam, có 7 ống hậu hàm ở bên phải (63,6%) và 4 <br /> ống hậu hàm ở bên trái (36,4%). Ở nữ có 3 ống <br /> hậu  hàm  hiện  diện  bên  phải  (42,9%)  và  4  ống <br /> hậu hàm hiện diện bên trái (57,1%), không có sự <br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> khác  biệt  có  ý  nghĩa  thống  kê  sự  phân  bố  ống <br /> hậu hàm theo giới và vị trí bên hàm, p>0,05. Ống <br /> hậu hàm loại B1 hiện diện nhiều nhất 8/18 ống <br /> (44,4%), ống hậu hàm loại A1, B2, C lần lượt là 5 <br /> ống  (27,8%),  4  ống  (22,2%),  1  ống  (5,6%)  và <br /> không  có  ống  hậu  hàm  nào  trong  mẫu  nghiên <br /> cứu loại A2 (0%). <br /> <br /> Bảng:. Giá trị trung bình các số đo. <br /> Khoảng cách A<br /> <br /> n’<br /> Giá trị trung bình<br /> Độ lệch chuẩn<br /> <br /> Chiều cao B<br /> <br /> 12<br /> 16,42<br /> 6,03<br /> <br /> 18<br /> 9,55<br /> 1,92<br /> <br /> Đường kính C Đường kính F1 Đường kính F2<br /> <br /> 18<br /> 0,89<br /> 0,35<br /> <br /> 18<br /> 1,78<br /> 0,57<br /> <br /> 4<br /> 2,59<br /> 1,06<br /> <br /> Khoảng cách<br /> F2<br /> <br /> 4<br /> 5,77<br /> 2,04<br /> <br />  Đơn vị tính: mm <br /> Khoảng cách trung bình tính từ điểm giữa lỗ <br /> hậu hàm đến đường nối men – xê măng răng cối <br /> lớn thứ hai là 16,42 ± 6,03 mm. Chiều cao trung <br /> bình  ống  hậu  hàm  là  9,55  ±  1,92  mm.  Đường <br /> kính trung bình ống hậu hàm dưới 3 mm từ lỗ <br /> mở  là  0,89  ±  0,35  mm.  Đường  kính  trung  bình <br /> ống hậu hàm tại phân  nhánh  thứ  nhất,  thứ  hai <br /> và khoảng cách từ phân nhánh thứ hai cho đến <br /> bề mặt xương lần lượt là 1,78 ± 0,57 mm, 2,59 ± <br /> 1,06 mm, 5,77 ± 2,04 mm (Bảng 1). <br /> <br /> BÀN LUẬN <br /> Trong 91 hình ảnh CBCT được khảo sát, có <br /> 42 cá thể có ống đôi ORD chiếm tỉ lệ 46,2%, phù <br /> hợp với nghiên cứu Naitoh (2009) ghi nhận tỉ lệ <br /> ống  đôi  ORD  thay  đổi  từ  15,6  –  65%  trên  hình <br /> ảnh CBCT. Trong số đó chỉ có 15 cá thể có ống <br /> hậu hàm chiếm tỉ lệ 16,5%, thấp hơn nghiên cứu <br /> Kawai  (2012)  là  52%  (24/46  xương  hàm  dưới)(3). <br /> Trong  nghiên  cứu  mới  đây  của  Patil  (2013)  ghi <br /> nhận  tỷ  lệ  khá  cao  ống  hậu  hàm  65%  khi  khảo <br /> sát  trên  hình  ảnh  CBCT(6).  Tỷ  lệ  ống  hậu  hàm <br /> trong  các  nghiên  cứu  trên  xương  khô  và  CBCT <br /> thay  đổi  từ  6,1%  ‐  72%(9).  Ossenberg  (1987)  đã <br /> ghi nhận ở người Mỹ có tỉ lệ ống hậu hàm cao <br /> hơn người Nhật Bản, Ấn Độ và châu Phi và ông <br /> cũng kết luận rằng: tỉ  lệ  ống  hậu  hàm  thay  đổi <br /> tùy chủng tộc(5). Sự khác biệt này có thể do ảnh <br /> hưởng  của  di  truyền  và  môi  trường  như  dinh <br /> dưỡng, căng thẳng áp lực(5). <br /> <br /> Răng Hàm Mặt <br /> <br /> Nghiên  cứu  này  chưa  ghi  nhận  có  sự  khác <br /> biệt về giới và tần suất xuất hiện ống hậu hàm ở <br /> bên phải và trái (p>0,05). Kết quả này tương tự <br /> các  nghiên  cứu  khác(1,5).  Nghiên  cứu  cũng  ghi <br /> nhận  tỉ  lệ  cá  thể  có  ống  hậu  hàm  ở  một  bên <br /> (80%) cao hơn hai bên (20%), phù hợp với đa số <br /> nghiên  cứu  khác(1,8),  trong  khi  đó,  nghiên  cứu <br /> của Sagne (1977) lại cho thấy ống hậu hàm hiện <br /> diện ở cả hai bên hàm với tỉ lệ cao hơn. <br />   Trong  nghiên  cứu  này,  tần  số  xuất  hiện <br /> ống  hậu  hàm  ở  nam  (9/15  trường  hợp)  nhiều <br /> hơn ở nữ (6/15 trường hợp) nhưng sự khác biệt <br /> không có ý nghĩa thống kê (p>0,05). Kết quả này <br /> tương  tự  Ossenberg  (1987)(5)  và  Pyle  (1999)(7). <br /> Ngược lại, nghiên cứu của Von Arx (2011) nhận <br /> thấy  xu  hướng  nữ  giới  có  ống  hậu  hàm  nhiều <br /> hơn  so  với  nam  giới(9).  Tuy  nhiên,  các  nghiên <br /> cứu  đều  ghi  nhận  sự  khác  biệt  giữa  hai  giới <br /> không có ý nghĩa thống kê (p>0,05). <br /> Trong số 18 ống hậu hàm trên 15 cá thể thì <br /> ống hậu hàm loại B1 (8/18 ống hậu hàm) và A1 <br /> (5/18 ống) chiếm tỉ lệ cao hơn lần lượt là 44,4% <br /> và 27,8%. Tỉ lệ này khá phù hợp với nghiên cứu <br /> của Von Arx (2011) với tỉ lệ ống hậu hàm loại B1 <br /> và  A1  lần  lượt  là  9/31  ống  (29%)  và  13/31  ống <br /> (41,9%). Điều này có nghĩa là các ống  hậu  hàm <br /> trong nghiên cứu này chủ  yếu  là  những  nhánh <br /> đứng (loại A1) hoặc uốn cong (loại B1) tách ra từ <br /> ORD.  Tỉ  lệ  ống  hậu  hàm  loại  B2  là  22,2%  cho <br /> <br /> 369<br /> <br /> Nghiên cứu Y học <br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 18 * Phụ bản của Số 1 * 2014<br /> <br /> thấy ống hậu hàm không phải chỉ là nhánh đơn <br /> mà  trên  đường  đi  phân  nhánh  từ  ORD  đến  lỗ <br /> mở vùng hậu hàm, ống hậu hàm có thể chia tách <br /> thành những nhánh nhỏ hơn. Kết quả này tương <br /> tự như nghiên cứu của Patil (2013) 31/129 cá thể <br /> có  ống  hậu  hàm  loại  A,  110/129  cá  thể  có  ống <br /> hậu hàm loại B. <br /> Khi khảo sát đường kính ống hậu hàm tại <br /> các vị trí: (a) phân nhánh từ ống răng dưới, (b) <br /> phân nhánh cấp hai và (c) dưới 3 mm từ trung <br /> tâm  lỗ  mở,  nhận  thấy  đường  kính  ống  hậu <br /> hàm  ngay  tại  nơi  bắt  đầu  phân  nhánh  từ  ống <br /> răng  dưới  (1,78  ±  0,57  mm)  lớn  hơn  tại  vị  trí <br /> dưới  3  mm  từ  trung  tâm  lỗ  mở  (0,89  ±  0,35 <br /> mm).  Nghiên  cứu  này  ghi  nhận  4  trường  hợp <br /> có ống hậu hàm loại B2 là những ống hậu hàm <br /> cong hướng về vùng hậu hàm và mở ra một lỗ <br /> mở  ở  vùng  hậu  hàm.  Tuy  nhiên,  trên  đường <br /> đi,  ống  hậu  hàm  lại  phân  ra  thêm  một  nhánh <br /> ngang  nữa  (phân  nhánh  cấp  2).  Đường  kính <br /> ống hậu hàm tại vị trí phân nhánh cấp 2 là lớn <br /> nhất (2,59 ± 1,06 mm) và khoảng cách từ vị trí <br /> này đến bề mặt xương vùng hậu hàm là 5,77 ± <br /> 2,04 mm. Đây là đặc điểm cần được lưu ý trên <br /> lâm sàng bởi ống hậu hàm có đường kính lớn <br /> như  vậy  (2,59  mm)  sẽ  dễ  bị  tổn  thương  trong <br /> khi can thiệp ở vùng hậu hàm. <br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO <br /> 1.<br /> 2.<br /> <br /> 3.<br /> <br /> 4.<br /> <br /> 5.<br /> 6.<br /> <br /> 7.<br /> <br /> 8.<br /> 9.<br /> <br /> Carter  RB,  Keen  EN  (1971).  “The  intramandibular  course  of <br /> the inferior alveolar nerve”. J Anat, 108(3): p433 – 440. <br /> Lizio  G,  Pelliccioni  GA,  Ghighi  G,  Fanelli  A,  Marchetti  C <br /> (2012).  “Radiographic  assessment  of  the  mandibular <br /> retromolar  canal  using  cone‐beam  computed  tomography”. <br /> Acta Odontol Scand, 71 (3 – 4): p650 – 655. <br /> Kawai  T,  Asaumi  R,  Sato  I,  Kumazawa  Y,  Yosue  T  (2012). <br /> “Observation  of  the  retromolar  foramen  and  canal  of  the <br /> mandibular:  a  CBCT  and  macroscopic  study”.  Oral  Radiol, <br /> 28: p10 – 14. <br /> Narayana K, Nayak UA, Ahmed WN, Bhat JG, Devaiah BA <br /> (2002).  “The  retromolar  foramen  and  canal  in  south  Indian <br /> dry mandibles”. Eur J Anat, 6(3): p141 – 146. <br /> Ossenberg  NS  (1987).  “Retromolar  foramen  of  the  human <br /> mandible”. Am J Phys Anthropol, 72(1): p119 – 129. <br /> Patil  S,  Matsuda  Y,  Nakajima  K,  Araki  K,  Okano  T  (2013). <br /> “Retromolar  canals  as  observed  on  cone‐beam  computed <br /> tomography:  their  incidence,  course,  and  characteristics”. <br /> Oral and maxillofacial radiology, 115(5): p692 – 699. <br /> Pyle MA, Jasinevicius TR, Lalumandier JA, Kohrs KJ, Sawyer <br /> DR  (1999).  “Prevalence  and  implications  of  accessory <br /> retromolar  foramina  in  clinical  dentistry”.  General  Dent, <br /> 47(5): p500 – 503. <br /> Priya Y, Manjunath KY (2005). “Retromolar foramen”. Indian <br /> J Dent Res, 16(1): p15 – 16. <br /> Von Arx T, Hänni A, Sendi P, Buser D, Bornstein MM (2011). <br /> “Radiographic study of the mandibular retromolar canal: An <br /> anatomic structure with clinical importance”. J Endod, 37(12): <br /> p1630 – 1635. <br /> <br />  <br /> <br /> Ngày nhận bài báo: 22/11/2013 <br /> Ngày phản biện nhận xét bài báo:26/11/2013 <br /> Ngày bài báo được đăng: 05/01/2014 <br /> <br />  <br /> <br /> 370<br /> <br /> Chuyên Đề Mắt – Tai Mũi Họng – Răng Hàm Mặt <br /> <br />