Khoa học cơ bản thế kỷ XX đối với một số vấn đề lớn của triết học

Khoa häc c¬ b¶n thÕ kû XX<br /> ®èi víi mét sè vÊn ®Ò lín cña triÕt häc<br /> <br /> <br /> Khoa häc c¬ b¶n thÕ kû XX ®èi víi mét sè vÊn<br /> ®Ò lín cña triÕt häc/ Lª V¨n Gi¹ng.- H.: ChÝnh trÞ<br /> Quèc gia.- 2000.- 372 tr. (*)<br /> <br /> hoμng ng©n<br /> l−îc thuËt<br /> <br /> <br /> <br /> ThÕ kû XX kÕt thóc, nh©n lo¹i ®· ghi kh¼ng ®Þnh r»ng, khoa häc thÕ kû XX nãi<br /> thªm vμo lÞch sö cña m×nh rÊt nhiÒu sù chung vμ khoa häc c¬ b¶n nãi riªng, ®· cã<br /> kiÖn ®¸ng nhí trªn tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn sù ph¸t triÓn cña<br /> ho¹t ®éng cña x· héi. Khoa häc ë thÕ kû triÕt häc giai ®o¹n nμy. NhiÒu vÊn ®Ò<br /> nμy cã mét b−íc ph¸t triÓn nh¶y vät mμ ®−îc lý gi¶i vμ còng rÊt nhiÒu vÊn ®Ò míi<br /> tr−íc ®©y ch−a tõng cã. C¸c øng dông ®−îc ®Æt ra.<br /> cña khoa häc thÕ kû XX ®· lμm thay ®æi<br /> §øng trªn quan ®iÓm cña chñ nghÜa<br /> bé mÆt ®êi sèng x· héi, ®ång thêi còng<br /> Marx- Lenin, t¸c gi¶ cuèn s¸ch ®· cËp<br /> t¹o ra mèi ®e däa vÒ m«i tr−êng, vÒ ®¹o<br /> nhËt vμ hÖ thèng ho¸ c¸c vÊn ®Ò c¬ b¶n<br /> ®øc, vμ ngay c¶ vÒ sù tån t¹i cña con<br /> sau ®©y:<br /> ng−êi khi c¸c thμnh tùu cña khoa häc bÞ<br /> l¹m dông mét c¸ch mï qu¸ng. MÆt kh¸c, - Giíi thiÖu c¸c thμnh tùu lín cã ý<br /> khoa häc thÕ kû XX ®· cho loμi ng−êi nghÜa triÕt häc quan träng cña c¸c ngμnh<br /> hiÓu biÕt rÊt nhiÒu vμ s©u s¾c vÒ thÕ giíi khoa häc c¬ b¶n ë thÕ kû XX vμ tr×nh bμy<br /> xung quanh vμ vÒ chÝnh b¶n th©n m×nh. c¸c kÕt luËn khoa häc cã ý nghÜa triÕt<br /> NhiÒu ®iÒu mμ khoa häc thÕ kû XX cung häc, d−íi d¹ng ®Þnh tÝnh;<br /> cÊp cho loμi ng−êi cßn quý gi¸ vμ c¬ b¶n<br /> gÊp nhiÒu lÇn nh÷ng øng dông kü thuËt - Ph©n tÝch nh÷ng vÊn ®Ò triÕt häc<br /> mμ nã ®em l¹i, v× chÝnh nh÷ng hiÓu biÕt vÒ khoa häc thÕ kû XX, cô thÓ lμ nh÷ng<br /> vÒ thÕ giíi vμ vÒ b¶n th©n loμi ng−êi lμ c¬ vÊn ®Ò triÕt häc mμ giíi khoa häc, nhÊt lμ<br /> së ®Ó suy nghÜ vÒ c¸ch øng dông kh«n giíi triÕt häc ¢u - Mü thÕ kû XX nªu ra<br /> ngoan nh÷ng thμnh tùu cña khoa häc v× vμ tranh luËn xung quanh gi¸ trÞ cña<br /> h¹nh phóc loμi ng−êi. Do vËy, cã thÓ khoa häc. T¸c gi¶ còng nªu lªn mét sè<br /> <br /> (*)<br /> Cuốn sách sẽ được tái bản trong năm 2006<br />  25<br /> Khoa häc c¬ b¶n ....<br /> <br /> <br /> ®ãng gãp cña khoa häc c¬ b¶n thÕ kû XX (kh«ng gian co l¹i vμ thêi gian ch¹y chËm<br /> cho nh÷ng vÊn ®Ò lín cña triÕt häc, mμ trong chuyÓn ®éng, kh«ng gian vμ thêi<br /> trung t©m lμ vÊn ®Ò tranh luËn gi÷a triÕt gian kh«ng ®éc lËp víi nhau nh− trong<br /> häc duy t©m vμ triÕt häc duy vËt biÖn vËt lý cæ ®iÓn mμ phô thuéc lÉn nhau), vÒ<br /> chøng. quan hÖ gi÷a khèi l−îng vμ n¨ng l−îng<br /> cña c¸c vËt thÓ. Sau ®ã, cïng víi sù ra ®êi<br /> PhÇn thø nhÊt - C¸c thμnh tùu lín cã ý<br /> cña thuyÕt t−¬ng ®èi réng, c¸i nh×n s©u<br /> nghÜa triÕt häc quan träng cña c¸c ngμnh<br /> s¾c h¬n vÒ c¸c ph¹m trï kh«ng gian vμ<br /> khoa häc c¬ b¶n ë thÕ kû XX<br /> thêi gian còng ®· xuÊt hiÖn: kh«ng<br /> Néi dung c¸c thμnh tùu chñ yÕu cña nh÷ng kh«ng gian vμ thêi gian phô thuéc<br /> khoa häc c¬ b¶n ë thÕ kû XX ®· cã sù lÉn nhau nh− thuyÕt t−¬ng ®èi hÑp ®· chØ<br /> nhÊt trÝ trong giíi khoa häc vμ ®· ®−îc râ, mμ hai ph¹m trï ®ã phô thuéc vμo vËt<br /> tr×nh bμy trong nhiÒu gi¸o tr×nh, bμi chÊt vμ thay ®æi tïy theo sù thay ®æi cña<br /> gi¶ng. Trong cuèn s¸ch nμy, t¸c gi¶ giíi vËt chÊt.<br /> h¹n ë c¸c ngμnh khoa häc c¬ b¶n (tù<br /> nhiªn vμ x· héi) mμ kh«ng ®i vμo c¸c 2. C¬ häc l−îng tö ra ®êi vμo ®Çu thÕ<br /> ngμnh øng dông, c«ng nghÖ, kü thuËt, bëi kû XX, lóc khoa häc ph¸t hiÖn ra c¸c hiÖn<br /> t¸c gi¶ cho r»ng, c¸c khoa häc c¬ b¶n míi t−îng mμ vËt lý cæ ®iÓn kh«ng nh÷ng<br /> cã nhiÒu mèi liªn hÖ s©u s¾c víi triÕt häc. kh«ng gi¶i thÝch ®−îc mμ cßn tá ra m©u<br /> Trong phÇn thø nhÊt, t¸c gi¶ ®· hÖ thèng thuÉn víi chóng vμ còng ®em tíi thªm<br /> c¸c thμnh tùu lín cña khoa häc c¬ b¶n ë mét quan niÖm l¹ lïng vÒ kh«ng gian vμ<br /> thÕ kû XX trong 9 ch−¬ng, tËp trung vμo thêi gian. ë thÕ giíi vi m« (tøc thÕ giíi<br /> c¸c vÊn ®Ò chñ yÕu sau: cña c¸c h¹t c¬ b¶n), mét vËt cã thÓ võa ë<br /> chç nμy võa ë chç kh¸c, võa ®i theo<br /> 1. ThuyÕt t−¬ng ®èi (hÑp vμ réng) cña h−íng nμy võa ®i theo h−íng kh¸c, vμ sù<br /> Einstein lμ mét thμnh tùu rÊt lín, rÊt c¬ vËt cã thÓ biÕn ®æi theo hai chiÒu thuËn<br /> b¶n cña vËt lý häc ë thÕ kû XX. ThuyÕt vμ nghÞch. §©y thËt sù lμ nh÷ng ®iÒu kú<br /> t−¬ng ®èi cña Einstein lμ mét hßn ®¸ l¹, cßn kú l¹ h¬n c¶ nh÷ng ®iÒu l¹ trong<br /> t¶ng cña vËt lý häc vμ thiªn v¨n häc hiÖn thuyÕt t−¬ng ®èi cña Einstein. Tuy<br /> ®¹i, nã cung cÊp cho loμi ng−êi mét c¸ch nhiªn, tr−íc nh÷ng hÖ qu¶ kú l¹, khã tin<br /> nh×n míi vÒ thÕ giíi vËt chÊt, v× vËy, bªn cña c¬ häc l−îng tö, nªn song song víi c¸c<br /> c¹nh rÊt nhiÒu nh÷ng øng dông cã hiÖu cuéc tranh luËn gi÷a c¸c nhμ vËt lý vÒ<br /> qu¶ trong khoa häc, nã cßn cã ý nghÜa c¸c ®iÒu kú l¹ trong lý thuyÕt khoa häc<br /> triÕt häc rÊt lín. Tõ c¸c tiªn ®Ò c¬ b¶n cña c¬ häc l−îng tö, c¸c cuéc tranh luËn<br /> cña thuyÕt t−¬ng ®èi hÑp, Einstein ®· vÒ triÕt häc còng næ ra liªn quan chñ yÕu<br /> dïng to¸n häc rót ra nhiÒu kÕt luËn quan ®Õn nhËn thøc luËn do c¸c thμnh tùu cña<br /> träng võa cã ý nghÜa to lín vÒ khoa häc, c¬ häc l−îng tö ®Æt ra. §ã lμ c¸c cuéc<br /> lμm c«ng cô cho viÖc nghiªn cøu sù vËn tranh luËn vÒ:<br /> ®éng cña c¸c h¹t vi m«, võa thay ®æi vÒ<br /> c¬ b¶n c¸c quan niÖm vÒ kh«ng gian, thêi - ý nghÜa triÕt häc cña hÖ thøc bÊt<br /> gian, vÒ vËt chÊt trong c¬ häc cæ ®iÓn vμ ®Þnh Heisenberg (ho¹t ®éng nh− mét c¬<br /> kinh nghiÖm hμng ngμy cña mäi ng−êi. chÕ gi¶i thÝch mèi quan hÖ gi÷a ch©n lý<br /> §ã lμ vÒ tèc ®é c cña ¸nh s¸ng, vÒ c¸c t−¬ng ®èi vμ ch©n lý tuyÖt ®èi: nhËn thøc<br /> thuéc tÝnh cña kh«ng gian vμ thêi gian cña loμi ng−êi kh«ng thÓ ®¹t tíi ch©n lý<br /> 26<br /> Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 11.2005<br /> <br /> <br /> tuyÖt ®èi, nh−ng nh÷ng ch©n lý t−¬ng ®èi d¹ng tån t¹i vμ c¸c h×nh thøc thÓ hiÖn<br /> mμ loμi ng−êi ®¹t ®−îc cμng ngμy cμng cña nã ®Òu lu«n biÕn ®æi vμ tÊt c¶ ®Òu cã<br /> ®−îc më réng vμ cμng s©u s¾c thªm, cμng mét lÞch sö ph¸t triÓn. ë ®©y, thiªn v¨n<br /> tiÕn gÇn tíi ch©n lý tuyÖt ®èi h¬n. Ch©n häc thÕ kû XX ®· ®ông ch¹m ®Õn mét vÊn<br /> lý tuyÖt ®èi lμ c¸i v« tËn tiÒm n¨ng, cßn ®Ò lín, khã vμ cã ý nghÜa triÕt häc cùc kú<br /> c¸c ch©n lý t−¬ng ®èi lμ nh÷ng c¸i h÷u quan träng, ®ã lμ vÊn ®Ò nguån gèc cña<br /> h¹n nh−ng ngμy cμng lín) vò trô; nãi chÝnh x¸c h¬n lμ cña phÇn vò<br /> trô mμ khoa häc quan s¸t ®−îc hiÖn nay<br /> - Quan ®iÓm cña Bohr vÒ tÝnh chÊt bæ<br /> víi b¸n kÝnh xa ®é 15 tû n¨m ¸nh s¸ng<br /> sung cã g× gièng quan ®iÓm vÒ m©u thuÉn<br /> vμ thêi gian tån t¹i cho tíi nay lμ 15 tû<br /> biÖn chøng?<br /> n¨m.<br /> - QuyÕt ®Þnh luËn vμ c¬ häc l−îng tö<br /> 5. ThuyÕt tiÕn ho¸ cña giíi sinh vËt vμ<br /> - C¬ häc l−îng tö vμ triÕt häc ph−¬ng thuyÕt di truyÒn còng lμ mét thμnh tùu<br /> §«ng: cã hay kh«ng nh÷ng quan ®iÓm c¬ b¶n cña khoa häc thÕ kû XX. C¸c c©u<br /> gièng nh− quan ®iÓm cña triÕt häc hái vÒ sù tiÕn ho¸ cña sù sèng nãi chung<br /> ph−¬ng §«ng ? vμ vÒ nguån gèc cïng sù tiÕn ho¸ cña loμi<br /> ng−êi nãi riªng ®· ®−îc khoa häc thÕ kû<br /> 3. §i s©u vμo thÕ giíi v« cïng nhá ®Ó XIX gi¶i ®¸p kh¸ c¬ b¶n (thuyÕt tiÕn ho¸<br /> t×m hiÓu c¸c thμnh phÇn c¬ b¶n cña vËt trong sinh vËt cña C. Darwin). Khoa häc<br /> chÊt v« c¬ vμ vËt chÊt cã sù sèng, khoa thÕ kû XX ®· ®i s©u lμm s¸ng tá thªm, bæ<br /> häc thÕ kû XX ®· ®¹t ®−îc nh÷ng thμnh sung vμ ph¸t triÓn c©u tr¶ lêi ®ã b»ng sù<br /> tùu ®¸ng kÓ trong viÖc ®i s©u vμo cÊu kÕt hîp gi÷a thuyÕt tiÕn ho¸ trong sinh<br /> tróc bªn trong cña nguyªn tö, ®· chøng vËt cña Darwin víi nh÷ng thμnh tùu cña<br /> minh ®−îc tÝnh chÊt ®a d¹ng cùc kú di truyÒn häc ë thÕ kû XX ®Ó gi¶i ®¸p ®Çy<br /> phong phó cña chóng, ®ång thêi còng ®ñ vμ s©u s¾c h¬n c¸c quy luËt cña sù<br /> chøng minh ®−îc tÝnh thèng nhÊt kú diÖu tiÕn ho¸ c¸c sinh vËt, ®Æc biÖt lμ vÒ c¬ chÕ<br /> cña thÕ giíi vËt chÊt, kÓ c¶ sù sèng. biÕn dÞ, ®−îc gäi lμ häc thuyÕt Darwin<br /> 4. VÒ cÊu tróc vμ tiÕn ho¸ cña vò trô, míi hay lμ lý thuyÕt tæng hîp vÒ tiÕn ho¸<br /> thiªn v¨n häc thÕ kû XX ®· b−íc ra khái sinh vËt.<br /> c¸i bãng khoa häc m« t¶ (tõ cæ ®¹i cho<br /> ®Õn thÕ kû XIX) ®Ó ph¸t triÓn m¹nh mÏ, Khoa häc thÕ kû XX còng ®· b¾t ®Çu<br /> më ®Çu cho thêi kú thiªn v¨n häc vËt lý. t×m kiÕm chøng cø ®Ó tr¶ lêi c©u hái sù<br /> Víi viÖc chÕ t¹o c¸c kÝnh viÔn väng cùc sèng cã tån t¹i ngoμi tr¸i ®Êt hay kh«ng?<br /> m¹nh cïng víi ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch C©u tr¶ lêi nμy ®−îc ®Æt ra ë hai møc ®é:<br /> quang phæ, dùa vμo vËt lý lý thuyÕt - Møc ®é thÊp, lμ ngoμi tr¸i ®Êt cã n¬i<br /> (thuyÕt t−¬ng ®èi, c¬ häc l−îng tö, cÊu nμo cã tån t¹i sù sèng, dï ë d¹ng ®¬n<br /> tróc vËt chÊt, thuyÕt vÒ c¸c tr−êng c¬ gi¶n nhÊt nh− c¸c vi rót, c¸c vi khuÈn<br /> b¶n), thiªn v¨n häc ®· ®i vμo nghiªn cøu kh«ng?<br /> lÞch sö tiÕn ho¸ cña c¸c thiªn thÓ nãi<br /> riªng vμ cña c¶ vò trô nãi chung: ®ã lμ - Møc ®é cao h¬n, lμ ngoμi tr¸i ®Êt,<br /> m«n vò trô luËn. Do vËy, khoa häc thÕ kû trong vò trô mªnh m«ng bao la cã n¬i<br /> XX còng ®· chøng minh ®−îc r»ng thÕ nμo cã sù sèng ph¸t triÓn h×nh thμnh ra<br /> giíi vËt chÊt kh¸ch quan trong tÊt c¶ c¸c c¸c sinh vËt cã ý thøc, cã tÝnh th«ng minh<br />  27<br /> Khoa häc c¬ b¶n ....<br /> <br /> <br /> gièng nh− (hay cßn h¬n) loμi ng−êi chóng c«ng m¹nh mÏ vμo hai lÜnh vùc khoa häc<br /> ta ë tr¸i ®Êt kh«ng? mμ sù nghiªn cøu lμ khã nhÊt, chËm<br /> ph¸t triÓn nhÊt nh−ng còng cã ý nghÜa<br /> Cho tíi nay, c¸c vÊn ®Ò nªu trªn vÉn<br /> quan träng nhÊt ®èi víi con ng−êi: ®ã lμ<br /> cßn lμ mét c©u hái ch−a cã tr¶ lêi.<br /> lÜnh vùc ho¹t ®éng cña t©m lý, cña ý thøc<br /> 6. Khoa häc thÕ kû XX ®· nghiªn cøu con ng−êi mμ c¬ quan vËt chÊt lμ bé n·o;<br /> s©u, to¸n häc ho¸ c¸c kiÓu suy luËn cña vμ lÜnh vùc ho¹t ®éng cña x· héi. Sù tÊn<br /> t− duy loμi ng−êi, tõ logic h×nh thøc cæ c«ng m¹nh mÏ ®ã ®· thu thËp ®−îc rÊt<br /> ®iÓn ®Õn c¸c logic ®−îc gäi lμ phi cæ ®iÓn, nhiÒu hiÓu biÕt cô thÓ, tuy nhiªn cßn rêi<br /> ®· t×m ra mét ®Þnh lý to¸n næi tiÕng r¹c, ch−a ®−a ®Õn nh÷ng hiÓu biÕt bao<br /> (®Þnh lý Godel) v¹ch ra mét giíi h¹n lu«n qu¸t vμ ch¾c ch¾n vÒ hai lÜnh vùc nãi<br /> lu«n cã thÓ v−ît qua nh−ng l¹i lu«n lu«n trªn. §ã sÏ lμ c«ng viÖc cña khoa häc ë<br /> xuÊt hiÖn cña kiÓu suy luËn thuÇn tóy lý thÕ kû XXI.<br /> tÝnh, tøc lμ kiÓu diÔn dÞch b»ng hÖ tiªn<br /> PhÇn thø hai - C¸c vÊn ®Ò triÕt häc vÒ<br /> ®Ò. §ã còng lμ thμnh tùu cã ý nghÜa triÕt<br /> khoa häc vμ nh÷ng ®ãng gãp cña khoa<br /> häc rÊt lín.<br /> häc cho triÕt häc ë thÕ kû XX<br /> 7. NÕu khoa häc thÕ kû XIX ®· x©y<br /> T¸c gi¶ ®· tËp trung lý gi¶i 2 lo¹i vÊn<br /> dùng ®−îc kh¸i niÖm n¨ng l−îng bao<br /> ®Ò:<br /> trïm vμ chi phèi mäi h×nh thøc vËn ®éng<br /> lý - ho¸ - sinh häc cña thÕ giíi vËt chÊt, 1.Lo¹i vÊn ®Ò thø nhÊt lμ c¸c vÊn ®Ò<br /> kÓ c¶ cña thÕ giíi vËt chÊt cã sù sèng, th× triÕt häc vÒ khoa häc, tøc lμ nh÷ng vÊn<br /> khoa häc thÕ kû XX ®· x©y dùng thªm ®Ò nh− gi¸ trÞ nhËn thøc cña ph−¬ng<br /> kh¸i niÖm th«ng tin còng cã tÇm quan ph¸p nghiªn cøu khoa häc, ®èi t−îng<br /> träng t−¬ng ®−¬ng trong viÖc t×m hiÓu vμ nghiªn cøu cña khoa häc lμ g×, ®èi t−îng<br /> m« t¶ c¸c quy luËt cña thÕ giíi t− duy ®ã tån t¹i kh¸ch quan hay do con ng−êi<br /> (nãi chung) vμ cña sù giao tiÕp gi÷a ng−êi t¹o ra,… C©u tr¶ lêi cho lo¹i vÊn ®Ò nμy<br /> víi ng−êi, gi÷a ng−êi víi thÕ giíi vËt n»m ë c¸c ch−¬ng XI, XII, XIII.<br /> chÊt, gi÷a sù sèng víi m«i tr−êng, gi÷a<br /> Khoa häc thÕ kû XX ®· xuÊt hiÖn nhiÒu<br /> ng−êi víi c¸c m¸y mãc ®−îc gäi lμ th«ng<br /> ngμnh, nhiÒu bé m«n, víi kh«ng Ýt ®Æc<br /> minh cã thÓ b¾t ch−íc ®−îc sù ho¹t ®éng<br /> ®iÓm kh¸c nhau, v× thÕ, cã nhiÒu vÊn ®Ò<br /> cña trÝ tuÖ con ng−êi (nãi riªng). Còng<br /> triÕt häc vÒ khoa häc ®ßi hái ph¶i cã<br /> nh− hai kh¸i niÖm kh«ng gian vμ thêi<br /> nh÷ng ph©n tÝch, lý gi¶i kh¸c nhau tïy<br /> gian lμ c¸c khung c¬ b¶n ®Ó m« t¶ sù vËn<br /> theo tõng ngμnh khoa häc cô thÓ, chø<br /> ®éng cña thÕ giíi kh¸ch quan (bao gåm<br /> kh«ng thÓ nãi chung chung cho toμn bé<br /> c¶ con ng−êi) th× hai kh¸i niÖm n¨ng<br /> khoa häc. Trong cuèn s¸ch nμy, dùa vμo<br /> l−îng vμ th«ng tin lμ c«ng cô c¬ b¶n ®Ó<br /> c¸c ph©n tÝch vμ lý gi¶i cña c¸c nhμ khoa<br /> m« t¶ sù vËn ®éng ®ã. Víi mét tr×nh ®é<br /> häc n−íc ngoμi, t¸c gi¶ ®· chia toμn bé c¸c<br /> kh¸i qu¸t réng vμ s©u nh− vËy, nªn còng<br /> ngμnh khoa häc lμm bèn nhãm lín, xÐt<br /> nh− hai kh¸i niÖm kh«ng gian vμ thêi<br /> theo ®Æc ®iÓm cña ®èi t−îng nghiªn cøu<br /> gian, hai kh¸i niÖm n¨ng l−îng vμ th«ng<br /> vμ cña ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu. §ã lμ:<br /> tin còng cã ý nghÜa triÕt häc rÊt lín.<br /> 8. Khoa häc thÕ kû XX còng ®· tÊn - Logic häc vμ to¸n häc;<br /> 28<br /> Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 11.2005<br /> <br /> <br /> - C¸c khoa häc tù nhiªn (bao gåm lý, cho néi dung cña triÕt häc duy vËt chÝnh<br /> ho¸, sinh, ®Þa häc, thiªn v¨n häc,...); x¸c h¬n, s©u s¾c h¬n.<br /> - C¸c khoa häc t©m lý; Tuy nhiªn, t¸c gi¶ còng ®−a ra mét thÝ<br /> dô ë phÝa kh¸c trong cuéc ®Êu tranh triÕt<br /> - C¸c khoa häc x· héi (bao gåm lÞch sö,<br /> häc vÒ khoa häc lμ sù ®Êu tranh víi chñ<br /> ®Þa lý nh©n v¨n, d©n sè häc, x· héi häc,<br /> nghÜa duy vËt gi¸o ®iÒu diÔn ra ë Liªn X«<br /> gi¸o dôc häc, luËt ph¸p häc, kinh tÕ<br /> vμo nh÷ng n¨m gi÷a thÕ kû XX. §ã lμ<br /> häc,...).<br /> tr−êng hîp Lissenko chèng l¹i di truyÒn<br /> Sù ®Êu tranh gi÷a c¸c c¸ch gi¶i thÝch häc vμ víi møc ®é thÊp h¬n lμ c¸c trë<br /> khoa häc theo triÕt häc duy vËt víi c¸c ng¹i g©y ra cho viÖc nghiªn cøu vÒ c¬ häc<br /> c¸ch gi¶i thÝch theo triÕt häc duy t©m l−îng tö, vÒ ®iÒu khiÓn häc. C¸c cuéc ®Êu<br /> lu«n lu«n lμ néi dung c¬ b¶n cña tÊt c¶ tranh nμy ®· kÕt thóc, kh«ng dai d¼ng<br /> c¸c cuéc tranh luËn t− t−ëng, ®Êu tranh nh− t¹i ¢u - Mü, nh−ng còng kh«ng ph¶i<br /> triÕt häc trong lÞch sö ph¸t triÓn cña lμ kh«ng cÇn nghiªm tóc rót ra nh÷ng<br /> khoa häc, ®Æc biÖt lμ tõ thÕ kû XIX vμ bμi häc cho h«m nay vμ sau nμy.<br /> nhÊt lμ ë thÕ kû XX. Theo t¸c gi¶, trμo<br /> 2. Lo¹i vÊn ®Ò thø hai ®−îc quan t©m<br /> l−u triÕt häc ë thÕ kû XX t¹i c¸c n−íc ¢u<br /> lμ c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu cña khoa häc<br /> - Mü ®i theo ba h−íng nh−ng ®Òu bÕ t¾c:<br /> cã gi¸ trÞ g× ®èi víi b¶n th©n triÕt häc, cã<br /> soi s¸ng g× cho nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n vÉn<br /> - Thø nhÊt, phñ nhËn triÕt häc (tr−êng<br /> lu«n lμ ®Ò tμi tranh c·i x−a nay cña triÕt<br /> ph¸i thùc chøng) thùc chÊt lμ - cã ý thøc<br /> häc nh− vÊn ®Ò b¶n thÓ luËn, vÊn ®Ò vÒ<br /> hay kh«ng cã ý thøc thay thÕ mét triÕt<br /> mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt vμ ý thøc (hay<br /> häc nμy b»ng mét triÕt häc kh¸c tr¸ h×nh.<br /> gi÷a vËt vμ t©m). TiÕp theo vÊn ®Ò b¶n<br /> - Thø hai, cho r»ng t×nh h×nh “s− nãi thÓ luËn lμ vÊn ®Ò nhËn thøc luËn (tøc lμ<br /> s− ph¶i, v·i nãi v·i hay” ngù trÞ trong vÊn ®Ò con ng−êi cã thÓ hiÓu biÕt ®−îc vò<br /> lÞch sö triÕt häc lμ do viÖc dïng ng«n ng÷ trô - thÕ giíi kh¸ch quan - kh«ng?; hiÓu<br /> kh«ng râ rμng, nªn ph¶i x©y dùng l¹i ®−îc ®Õn ®©u, cã hiÓu ®−îc b¶n chÊt cña<br /> ng«n ng÷ triÕt häc (tr−êng ph¸i triÕt häc nã hay chØ hiÓu ®−îc c¸i bªn ngoμi, c¸i<br /> ph©n tÝch). n«ng c¹n; vμ hiÓu ®−îc b»ng c¸ch nμo).<br /> V× khoa häc lμ viÖc nghiªn cøu thÕ giíi<br /> - Thø ba, muèn ®i t×m c¸i g× c¬ b¶n kh¸ch quan, nªn tÊt nhiªn kÕt qu¶<br /> nhÊt, mμ ai còng ph¶i c«ng nhËn ®Ó tõ ®ã nghiªn cøu cña khoa häc còng lμ nh÷ng<br /> suy diÔn ra tÊt c¶ c¸c vÊn ®Ò triÕt häc t− liÖu quan träng ®Ó xem xÐt c¸c vÊn ®Ò<br /> theo c¸ch mμ Descartes ®· lμm ë thÕ kû triÕt häc nãi trªn. Sau b¶n thÓ luËn vμ<br /> XVII. Tuy nhiªn c¬ së ®ã còng kh«ng lμm nhËn thøc luËn, vÊn ®Ò c¬ b¶n n÷a cña<br /> thay ®æi chót nμo vÒ sù kh«ng nhÊt trÝ triÕt häc lμ nh©n sinh quan, tøc lμ vÊn ®Ò<br /> trong triÕt häc tõ thÕ kû XVII tíi nay. ý nghÜa cña cuéc sèng, cña loμi ng−êi,<br /> T¸c gi¶ cho r»ng, Engels - nhμ kinh ®iÓn hay réng h¬n n÷a lμ ý nghÜa cña c¶ thÕ<br /> cña chñ nghÜa Marx, lμ ng−êi ®· g¾n liÒn giíi kh¸ch quan.<br /> sù ph¸t triÓn cña triÕt häc duy vËt víi sù<br /> ph¸t triÓn cña khoa häc. Mçi b−íc ph¸t T¸c gi¶ ®· tr×nh bμy nh÷ng gi¶i ®¸p vÒ<br /> triÓn míi cña khoa häc còng lμ b−íc ph¸t 4 c©u hái cña triÕt häc mμ khoa häc trong<br /> triÓn míi cña triÕt häc duy vËt vμ lμm thÕ kû XX ®· lμm ®−îc, ®ã lμ:<br />  29<br /> Khoa häc c¬ b¶n ....<br /> <br /> <br /> - VËt chÊt lμ g×? VËt chÊt - qua nghiªn thøc g¾n liÒn víi vËt chÊt vμ lμ s¶n phÈm<br /> cøu cña khoa häc thÕ kû XX - cã hai d¹ng cña sù tiÕn ho¸ sinh vËt. Bªn c¹nh ®ã,<br /> c¬ b¶n: c¸c nghiªn cøu còng chØ râ r»ng kh«ng cã<br /> ranh giíi râ rÖt, døt kho¸t gi÷a v« thøc,<br /> + D¹ng vËt thÓ (nh− ®¸, ®Êt, c©y cá,...)<br /> tiÒm thøc vμ ý thøc, cμng kh«ng nªn<br /> lμ do h¬n 90 lo¹i nguyªn tö lμm thμnh,<br /> tuyÖt ®èi ho¸ c¸i v« thøc ®èi lËp víi c¸i ý<br /> c¸c nguyªn tö nμy cuèi cïng l¹i do 6 lo¹i<br /> thøc, coi nh− nh÷ng b¶n thÓ chèng ®èi<br /> h¹t lepton vμ 6 lo¹i h¹t quac t¹o nªn. §ã<br /> nhau trong con ng−êi, l¹i cμng kh«ng nªn<br /> lμ c¸c thμnh phÇn c¬ b¶n cuèi cïng hiÖn<br /> huyÒn bÝ ho¸ c¸i v« thøc so víi c¸i ý thøc.<br /> nay biÕt ®−îc vÒ d¹ng vËt thÓ.<br /> - T¹i sao con ng−êi cã thÓ hiÓu ®−îc<br /> + D¹ng tr−êng truyÒn lùc t−¬ng t¸c<br /> quy luËt cña thÕ giíi kh¸ch quan?<br /> gi÷a c¸c vËt thÓ b»ng c¸c h¹t n¨ng l−îng<br /> nh− h¹t photon (h¹t ¸nh s¸ng),... Cã bèn C©u hái “con ng−êi cã thÓ nhËn thøc<br /> lo¹i d¹ng tr−êng c¬ b¶n, t¹o nªn tÊt c¶ ®−îc thÕ giíi kh¸ch quan kh«ng?” còng lμ<br /> c¸c lùc t−¬ng t¸c gi÷a c¸c vËt thÓ. mét c©u hái lín ®−îc tranh c·i tõ l©u.<br /> Nh−ng chØ b»ng c¸c thμnh tùu khoa häc ë<br /> So s¸nh víi c¸c ®Þnh nghÜa næi tiÕng<br /> thÕ kû XX, con ng−êi míi h×nh dung ®−îc<br /> th−êng ®−îc nh¾c ®Õn vÒ vËt chÊt trong<br /> c¬ chÕ ngò quan nhËn tÝn hiÖu tõ bªn<br /> triÕt häc cña Descartes (Ph¸p, thÕ kû<br /> ngoμi vμ biÕn ®æi c¸c tÝn hiÖu ®ã thμnh<br /> XVII) vμ cña Lenin (Nga, ®Çu thÕ kû XX),<br /> nh÷ng tÝn hiÖu thÝch hîp ®Ó truyÒn vμo<br /> t¸c gi¶ kh¼ng ®Þnh, khoa häc thÕ kû XX<br /> bé ãc, c¸c thμnh tùu vÒ m¸y tÝnh ®iÖn tö<br /> ®· x¸c nhËn ®Þnh nghÜa triÕt häc cña<br /> còng ®· cho con ng−êi h×nh dung ®−îc<br /> Lenin vÒ vËt chÊt vμ soi s¸ng thªm néi<br /> b−íc ®Çu c¬ chÕ cña bé nhí trong ãc. Nh−<br /> dung vμ ý nghÜa cña ®Þnh nghÜa nμy.<br /> vËy, theo t¸c gi¶, con ng−êi (bé ãc) hiÓu<br /> ý thøc lμ g×? NÕu nh− ®èi víi c©u hái biÕt ®−îc thÕ giíi nhê cã hai kh¶ n¨ng:<br /> “vËt chÊt lμ g×?”, khoa häc cho ®Õn cuèi (1) kh¶ n¨ng nhËn ®−îc th«ng tin tõ thÕ<br /> thÕ kû XX ®· ®−a ra ®−îc mét c©u tr¶ lêi giíi kh¸ch quan (do cã sù t−¬ng t¸c cña<br /> c¬ b¶n vμ râ rμng (tuy lμ më) th× khoa häc thÕ giíi vμo ngò quan); (2) kh¶ n¨ng xö<br /> thÕ kû XX ch−a ®i ®Õn mét c©u tr¶ lêi lý c¸c th«ng tin ®ã (gi¶i m· vμ trÝ nhí).<br /> nh− vËy cho c©u hái “ý thøc lμ g×?”. Theo<br /> - VÞ trÝ vμ t−¬ng lai cña loμi ng−êi<br /> t¸c gi¶, cã hai lo¹i nguyªn nh©n chñ yÕu<br /> trong vò trô lμ g×?<br /> sau: (1) nh÷ng rμng buéc vμ thμnh kiÕn<br /> vÒ quan niÖm triÕt häc, t«n gi¸o, luËt C©u hái nμy dÉn ®Õn ba c©u hái nh−ng<br /> ph¸p; (2) nh÷ng h¹n chÕ vÒ c«ng cô, v× ch−a cã ®ñ b»ng chøng cô thÓ nªn c¸c<br /> ph−¬ng tiÖn, ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu. nhμ khoa häc trong thÕ kû XX ®Òu cã<br /> C¸c c«ng cô nghiªn cøu nh− ®iÖn n·o ®å, nh÷ng ý kiÕn tr¸i ng−îc nhau vμ ch−a cã<br /> céng h−ëng tõ h¹t nh©n, c¸c lo¹i thuèc mét ý kiÕn nμo ®−îc c«ng nhËn réng r·i<br /> an thÇn,... ph¶i ®Õn nöa sau thÕ kû XX (dï lμ t¹m thêi) nh−ng tùu chung, theo t¸c<br /> míi cã. Tuy nhiªn, t¸c gi¶ còng cho r»ng, gi¶, tõ c¸c nhËn ®Þnh trªn c¬ së khoa häc,<br /> thμnh tùu næi bËt nhÊt cña khoa häc thÕ hai luång ý kiÕn sau ®−îc chó ý h¬n c¶:<br /> kû XX trong nghiªn cøu ý thøc cña con<br /> ng−êi lμ ®−a ra ®−îc rÊt nhiÒu b»ng + C©u hái thø nhÊt: sù xuÊt hiÖn cña<br /> chøng thùc nghiÖm chøng minh r»ng, ý loμi ng−êi trong lÞch sö tiÕn ho¸ cña vò<br /> 30<br /> Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 11.2005<br /> <br /> <br /> trô lμ mét sù t×nh cê (ngÉu nhiªn) hay lμ Do ®ã, t¸c gi¶ cho r»ng, ch−a cã c¨n cø<br /> mét tÊt yÕu? t−¬ng ®èi ch¾c ch¾n nμo ®Ó bμn vÒ ý<br /> nghÜa vμ vÞ trÝ cña loμi ng−êi trong vò<br /> Tõ c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn (lý, ho¸, ®Þa<br /> trô.<br /> chÊt, khÝ hËu,...) cÇn thiÕt ®Ó sù sèng cã<br /> thÓ xuÊt hiÖn vμ tiÕn ho¸ (tõ v« c¬ ®Õn Trong phÇn kÕt luËn, t¸c gi¶ kh¼ng<br /> h÷u c¬, råi ®Õn c¸c chÊt protein vμ ADN, ®Þnh, khoa häc c¬ b¶n thÕ kû XX ®· cung<br /> råi h×nh thμnh tÕ bμo, ®¬n bμo, ®a bμo,... cÊp cho triÕt häc mét bøc tranh toμn c¶nh<br /> cho ®Õn sù tiÕn ho¸ tõ loμi khØ cæ thμnh s©u s¾c h¬n vμ c¬ b¶n h¬n (tÊt nhiªn<br /> loμi ng−êi cæ ®¹i, råi hiÖn ®¹i), nhiÒu nhμ kh«ng ph¶i lμ bøc tranh cuèi cïng) vÒ thÕ<br /> khoa häc cho r»ng, sù héi tô c¸c ®iÒu giíi vËt chÊt, cïng víi nh÷ng hiÓu biÕt<br /> kiÖn chÆt chÏ nh− vËy ®Ó cã thÓ xuÊt hiÖn<br /> b−íc ®Çu nh−ng rÊt quan träng vÒ mét<br /> sù sèng chØ lμ mét sù ngÉu nhiªn, v× cã d¹ng vËt chÊt rÊt bÝ mËt lμ bé n·o con<br /> x¸c suÊt rÊt nhá; ®iÒu ®ã còng cã nghÜa lμ<br /> ng−êi víi tÝnh chÊt lμ c¬ së tån t¹i cña<br /> sù xuÊt hiÖn cña loμi ng−êi kh«ng cã g× lμ ch©n lý, cña ý thøc, cña tinh thÇn.<br /> tÊt yÕu.<br /> Khoa häc c¬ b¶n thÕ kû XX còng ®·<br /> +C©u hái thø hai: t−¬ng lai cña loμi<br /> cung cÊp rÊt nhiÒu t− liÖu vÒ c¸c quy luËt<br /> ng−êi cã tån t¹i m·i m·i, hay lμ cã lóc sÏ<br /> vËn ®éng cô thÓ cña thÕ giíi kh¸ch quan<br /> chÊm døt vμ chÊm døt khi nμo?<br /> ®Ó lμm s©u s¾c h¬n, hoμn chØnh h¬n phÐp<br /> HoÆc cho loμi ng−êi còng nh− mäi hiÖn biÖn chøng cña triÕt häc duy vËt.<br /> t−îng tù nhiªn kh¸c, cã lóc sinh ra vμ råi<br /> còng cã lóc diÖt vong; HoÆc cho r»ng loμi Nh÷ng ph¸t triÓn to lín cña khoa häc<br /> ng−êi ph¸t triÓn cao víi tr×nh ®é khoa tù nhiªn cuèi thÕ kû XX ®· lμm s¸ng râ<br /> häc cao cã thÓ dù ®o¸n chÝnh x¸c lóc nμo vμ phong phó thªm c¸c luËn ®iÓm cña<br /> sÏ x¶y ra mét trong c¸c ®¹i ho¹ nãi trªn. triÕt häc biÖn chøng. Tuy vËy, cÇn ph¶i<br /> Nh− vËy, kh«ng nhÊt thiÕt lμ loμi ng−êi cã nh÷ng nghiªn cøu s©u s¾c h¬n ®Ó<br /> lóc nμo ®ã sÏ diÖt vong. ph¸t triÓn néi dung cña m«n duy vËt<br /> biÖn chøng lªn mét b−íc míi nh− c¸c<br /> +C©u hái thø ba: trong vò trô, cã cßn nhμ kinh ®iÓn cña chñ nghÜa Marx mong<br /> n¬i nμo cã mét lo¹i sinh vËt ph¸t triÓn muèn, chø kh«ng dõng l¹i ë viÖc minh<br /> cao (hay cao h¬n) loμi ng−êi kh«ng? häa néi dung ®ã b»ng c¸c thÝ dô cô thÓ<br /> lÊy tõ khoa häc nh− l©u nay vÉn lμm.<br /> Víi c©u hái nμy, phÇn lín nghiªng vÒ<br /> nhËn ®Þnh hoμn toμn cã kh¶ n¨ng lμ Trong thùc tiÔn s«i ®éng vμ lín lao<br /> trong vò trô cã mét (hay nhiÒu) n¬i nμo cña thÕ kû XX, c¸c khoa häc x· héi ®· vμ<br /> ®ã cã c¸c ®iÒu kiÖn ®Ó ph¸t sinh sù sèng ®ang x©y dùng c¬ së cho sù ph¸t triÓn<br /> vμ ®Ó tiÕn ho¸ thμnh mét sinh vËt nh− cña m«n duy vËt lÞch sö. Tõ viÖc tæng<br /> ng−êi. Tuy nhiªn cho tíi nay, khoa häc kÕt, ph©n tÝch mét c¸ch khoa häc thùc<br /> ch−a thu ®−îc mét tÝn hiÖu g× lμ thùc tÕ tiÔn, c¸c khoa häc x· héi vμ m«n duy vËt<br /> cã ng−êi nh− vËy, c¶ trong th¸i d−¬ng hÖ lÞch sö trong t−¬ng lai ch¾c ch¾n sÏ ph¸t<br /> vμ c¶ trong vò trô. triÓn lªn mét giai ®o¹n míi, cao h¬n.<br />