Khóa luận tốt nghiệp Đại học: Kỹ năng nhập vai của nhà báo viết điều tra - Nguyễn Thùy Trang

Chia sẻ: Nguyễn Thùy Trang | Ngày: | Loại File: DOCX | Số trang:127

Thêm vào BST

Báo xấu

179
lượt xem 22
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo khóa luận tốt nghiệp Đại học "Kỹ năng nhập vai của nhà báo viết điều tra" để nắm bắt được tổng quan về kỹ năng nhập vai của các nhà báo viết điều tra ở Việt Nam hiện nay được thể hiện qua các bài báo và qua những chia sẻ của các nhà báo, đánh giá thực trạng nhập vai của các nhà báo viết điều tra,... Mời các bạn cùng tham khảo để có thêm tài liệu phục vụ nhu cầu học tập và nghiên cứu.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Khóa luận tốt nghiệp Đại học: Kỹ năng nhập vai của nhà báo viết điều tra - Nguyễn Thùy Trang

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH HỌC VIỆN BÁO CHÍ VÀ TUYÊN TRUYỀN NGUYỄN THÙY TRANG KỸ NĂNG NHẬP VAI CỦA NHÀ BÁO VIẾT ĐIỀU TRA (Khảo sát Báo Lao động và Báo Tiền Phong từ ngày 01/10/2014 đến ngày 31/03/2015) KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC NGÀNH: BÁO CHÍ MÃ SỐ: 60.320101 CHUYÊN NGÀNH: BÁO IN
HÀ NỘI, THÁNG 52015
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH HỌC VIỆN BÁO CHÍ VÀ TUYÊN TRUYỀN NGUYỄN THÙY TRANG KỸ NĂNG NHẬP VAI CỦA NHÀ BÁO VIẾT ĐIỀU TRA (Khảo sát Báo Lao động và Báo Tiền Phong từ ngày 01/10/2014 đến ngày 31/03/2015) KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC NGÀNH: BÁO CHÍ MÃ SỐ: 60.320101 CHUYÊN NGÀNH: BÁO IN NGƯỜI HƯỚNG DẪN: TS. TRẦN THỊ THU NGA
HÀ NỘI, THÁNG 52015 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi dưới sự hướng dẫn của TS. Trần Thị Thu Nga. Các thông tin, số liệu được sử dụng trong khóa luận là rõ ràng và xác thực. Các kết quả nghiên cứu trong khóa luận chưa từng được công bố trong công trình khoa học nào trước đây. Tác giả (Ký ghi rõ họ tên) Nguyễn Thùy Trang
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ATGT : An toàn giao thông ATK : Am toàn khu BKS : Biển kiểm soát CMND : Chứng minh nhân dân CSGT : Cảnh sát giao thông Cty : Công ty ĐHKHXH&NV : Đại học khoa học xã hội nhân văn NXB : Nhà xuất bản NYW : New York World TNCS : Thanh niên cộng sản TP.HCM : Thành phố Hồ Chí Minh XNK : Xuất nhập khẩu
DANH MỤC BIỂU ĐỒ
MỤC LỤC
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Điều tra là một thể loại quan trọng, hấp dẫn bậc nhất của báo chí. Nảy sinh từ những “hoàn cảnh có vấn đề”, điều tra đi tìm hiểu, xem xét, tìm ra sự thật đằng sau những mâu thuẫn của hoàn cảnh, vấn đề, nhằm lý giải cho người đọc hiểu rõ bản chất, tính chất, các mối liên hệ của sự việc. Tuy nhiên, quá trình tìm hiểu sự thật này không hề dễ dàng. “Hoàn cảnh có vấn đề” trong điều tra thường là những hiện tượng tiêu cực, là kết quả của hành vi thiếu trách nhiệm, tham lam, vụ lợi của một hoặc một nhóm người, thường được che giấu rất kĩ, không dễ gì phát hiện ra và gặp nhiều cản trở từ đối tượng có nguy cơ bị xâm hại lợi ích nếu sự thật bị phơi bày. Để đi tìm lời giải thuyết phục cho câu hỏi “Tại sao?”, nhà báo viết điều tra cần đến rất nhiều kỹ năng:quan sát, phân tích, khai thác số liệu, khai thác tâm lý nhân vật,… Nhưng trong rất nhiều trường hợp, số liệu không phơi bày ra trước mắt, nhân vật không tự nhiên xuất hiện…mà ẩn mình sau tầng bậc các mối quan hệ. Để có được chứng cứ xác thực, thuyết phục, nhà báo có thể phải nhập vai vào nhân vật. Tuy nhiên, không phải nhà báo viết điều tra nào cũng có kỹ năng nhập vai tốt. Thực tế báo chí thế giới và Việt Nam cho thấy rằng, nhiều nhà báo điều tra đã trở nên nổi tiếng trong làng báo nhờ nhập vai thành công và cũng không ít người thân bại danh liệt, ra tù vào tội vì nhập vai sai nguyên tắc. Nhìn lại lịch sử thủ pháp nghiệp vụ điều tra bằng cách nhập vai hay hóa thân nhân vật ở nền báo chí khá tự do như Mỹ, thì thấy hình thức này rất phổ biến vào những năm 70, 80 đặc biệt sau những bài phóng sự gây tiếng vang của một nữ phóng viên của tờ New York World (NYW). Nelly 9
Bly, một phóng viên của tờ NYW đã ghi tên vào lịch sử báo chí thế giới với nghiệp vụ này. Để điều tra về sự đối xử tàn nhẫn đối với bệnh nhân ở trại tâm thần Women's Lunatic Asylum, Bly đã được sự đồng ý của ban biên tập NYW giả điên để được đưa vào nhà thương điên, từ đó bà được tận mắt chứng kiến những ngược đãi tại đây. Sau đó, dưới sự bảo đảm của NYW, Bly được đưa ra khỏi trại tâm thần này và có những bài viết phản ánh thực trạng của trại. Phóng sự của bà gây được tiếng vang và sau này trại tâm thần này có được sự quan tâm, đầu tư hơn về chi phí chăm sóc bệnh nhân. Việc hóa thân của Bly là vì “lợi ích công”, mỗi bước đi của bà đều có sự tham vấn và đồng ý của toàn báo và bà cũng không “lôi kéo” ai khác vào vụ việc mà chỉ một mình chứng kiến các hành vi hàng ngày và khéo léo tác nghiệp. Trong vụ kiện của Siêu thị rau củ quả Food Lion, để phanh phui bê bối về vệ sinh an toàn thực phẩm, hai phóng viên của Đài ABC đã hóa thân nộp đơn làm nhân viên của siêu thị để điều tra đặt máy quay lén làm bằng chứng. Tòa báo bị kiện. Ở tòa sơ thẩm, Đài ABC bị tuyên thua kiện và bị buộc phải nộp phạt 5,5 triệu đô, sau này là 316.000 đô với lý do phóng viên của đài đã có dối trá trong hồ sơ xin việc, giả mạo làm “nhân viên” của siêu thị đã "xâm nhập trái phép" vào cở sở làm việc, vi phạm nội quy công ty, sự trung thành với công ty (là công nhân thì nhiệm vụ là phải làm việc chứ không phải quay phim phản ánh sự việc), đã cố tình lôi kéo, xúi giục các nhân viên khác trong công ty vi phạm nội quy an toàn vệ sinh thực phẩm để quay làm tư liệu điều mà các nhân viên kia từ chối, và tội tiết lộ “bí mật công ty”. Tất nhiên, vụ việc được đưa lên tòa phúc thẩm và Đài ABC lại được tuyên thắng kiện vì “các lý do kỹ thuật” khác tức là mặc dù đài ABC đã sai nhưng Food Lion không thể chứng minh rằng họ bị ảnh hưởng trực tiếp bởi những bài phóng sự của ABC mà thực tế chính những 10
hành vi của Food Lion đã gây ra ảnh hưởng đó, chứ không phải việc công bố những hành động đó. Vậy nhưng, dù cuối cùng thì Đài ABC cũng được tuyên thắng thì vụ kiện đã làm mất của Đài này 7 năm ròng theo đuổi hầu tòa. Ở Việt Nam, những năm gần đây cũng xuất hiện nhiều bài phóng sự thực hiện theo hình thức hóa thân, nhập vai. Hẳn ai trong làng báo hoặc có quan tâm đến báo chí đều không thể quên vụ việc nhà báo Hoàng Khương, báo Tuổi trẻ. Giữa năm 2011, để tìm chứng cứ cho loạt bài điều tra về nạn nhận mãi lộ của cảnh sát giao thông (CSGT) để “giải cứu”, bao che cho các xe vi phạm giao thông, Hoàng Khương đã “nhập vai quá đà”, dẫn tới bị liên đới với tội danh “đưa hối lộ”. Cuối năm 2011, nhà báo Hoàng Khương, một cây bút viết điều tra có tài, đầy tâm huyết đã bị tước thẻ nhà báo, bị kết án 4 năm tù. Sự việc Hoàng Khương khiến dư luận vẫn chưa hết xót xa thì cuối năm 2012, phóng viên Nguyễn Hoài Nam, phóng viên báo Thanh niên lại mắc phải lỗi nghiệp vụ tương t ự trong quá trình thực hiện bài điều tra “Nạn bảo kê đường của cảnh sát cơ động – trật tự”. Anh bị điều tra phạm về hành vi “cố tình tạo tình huống thúc đẩy người khác phạm tội”. Cuối năm 2014 sự việc mới có kết luận cuối cùng, tuy Hoài Nam không bị xử lý hình sự nhưng phải nhận sự kiểm điểm của Tòa soạn báo Thanh niên. Cho đến nay, khi Hoàng Khương đã được trả tự do hay Hoài Nam đã bị xử lý, vẫn còn rất nhiều ý kiến trái chiều về việc này. Từ đó, có thể thấy rằng những sai sót trong quá trình tác nghiệp, đặc biệt là rủi ro khi nhập vai có thể xảy ra đối với bất kỳ nhà báo nào. Tuy nhiên, bên cạnh những nguy c ơ, vai trò và ý nghĩa của việc nhập vai trong điều tra lại không thể chối bỏ. Vì vậy, việc tìm hiểu, nghiên cứu kỹ năng nhập vai của các nhà báo viết điều tra là một việc cần thiết. 11
Tuy nhiên ở Việt Nam hiện nay chưa có một khảo sát cụ thể nào, một thống kê chính xác nào về việc vận dụng kỹ năng nhập vai của các nhà báo Việt Nam. Không chỉ là đánh giá việc vận dụng kỹ năng này của các nhà báo (đã đúng cách hay chưa? thường theo những dạng nào?) mà còn có khả năng cảnh báo những nguy cơ của nó, thúc đẩy việc rèn luyện kỹ năng này cho mỗi nhà báo, đồng thời khuyến nghị với các cơ quan báo chí và các nhà quản lý báo chí về việc nâng cao nghiệp vụ này cho các nhà báo. Đó là lý do mà đề tài “Kỹ năng nhập vai của nhà báo viết điều tra” (Khảo sát Báo Lao động và Báo Tiền Phong từ ngày 01/10/2014 đến ngày 31/03/2015) ra đời. 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Thực tế nghiên cứu cho thấy báo chí điều tra là một mảng rất thu hút không chỉ các nhà báo, các nhà nghiên cứu trong nước và trên thế giới. Các công trình nghiên cứu về báo chí điều tra đều là những tác phẩm có giá trị lý luận và thực tiễn, là những kinh nghiệm, chia sẻ, đúc kết về mảng màu thú vị nhưng cũng rất gai góc này. Trong hệ thống các tác phẩm nước ngoài về báo chí điều tra, có lẽ nổi bật hơn cả là cuốn “Báo chí điều tra” của nhà báo Nga A.A.Chertưchơnưi. Cuốn sách được xuất bản lần đầu tiên tại Nga năm 2002 và được NXB Thông tấn dịch, phát hành ở Việt Nam từ tháng 6/2013. Tác giả của cuốn sách là một nhà báo, nhà giáo giàu kinh nghiệm, đã từng thực hiện nhiều công trình khoa học về báo chí. Dựa vào kinh nghiệm của bản thân và những kết quả nghiên cứu của các nhà khoa học khác, với những dẫn chứng minh họa phong phú, tác giả đã để cập đến thể loại báo chí điều tra một cách sâu sắc và thuyết phục. Cuốn sách là một tài liệu quý cung cấp những tri thức tổng thể về báo chí điều tra: Đặc điểm, phương 12
pháp, các loại hình điều tra, hoạt động của nhà báo viết điều tra, cấu trúc bài báo điều tra. Cũng bởi tính toàn diện, khái quát nên nhập vai một trong những kỹ năng quan trọng của nhà báo điều tra mới chỉ được đề cập ít ỏi, tản mát qua các phần, chủ yếu qua các dẫn chứng trong phần phương pháp điều tra. Thậm chí chưa được gọi tên chính xác mà chỉ nhắc tới bằng những cụm từ “quan sát gián tiếp”, “quan sát không công khai”, “cải dạng”, “thử nghiệm”…chỉ nói lên được một phần tính chất của hoạt động nhập vai. Hơn nữa đối tượng và phạm vi nghiên cứu của cuốn sách là đặc điểm của báo chí điều tra qua thực tế khảo sát tại Nga và một số nước trên thế giới. Có rất nhiều tri thức là những giá trị cốt lõi của báo chí điều tra trên toàn thế giới, nhưng cũng có những đặc điểm không phù hợp, không thể áp dụng ở Việt Nam. Bởi mặc dù 2 nước có mối quan hệ chặt thân thiết, báo chí Việt Nam cũng có học hỏi, tiếp thu và chịu nhiều ảnh hưởng của báo chí Nga thì đặc điểm lịch sử, chế độ chính trị và quan điểm về pháp luật, đạo đức vẫn có nhiều khác biệt dẫn đến những sai khác trong đặc điểm báo chí nói chung và báo chí điều tra nói riêng. Ở Việt Nam, thể loại điều tra được đề cập đến trong hầu hết các sách chuyên ngành về báo chí như cuốn “Tác phẩm báo chí”, “Lao động nhà báo”,… cho thấy tầm quan trọng và giá trị của thể loại này. Các công trình nghiên cứu về báo chí điều tra riêng biệt về báo chí điều tra cũng rất nhiều với quy mô lớn nhỏ khác nhau. Trong đó kỹ năng nhập vai của nhà báo điều tra cũng đã được nhắc đến. Nhưng chưa có cuốn sách nào về kỹ năng nhập vai của nhà báo viết điều tra. Gần đây, đã xuất hiện những công trình khoa học ở quy mô nhỏ hơn coi kỹ năng nhập vai là một đối tượng nghiên cứu riêng biệt và có tiến hành nghiên cứu, khảo sát ở các ấn phẩm báo chí và các cơ quan báo chí. 13
Nhiều hội thảo khoa học trong nước và quốc tế có chủ đề về báo chí điều tra đã quan tâm đến kỹ năng nhập vai của nhà báo. Cụ thể: Nằm trong khuôn khổ dự án “Nghiên cứu Truyền thông các hành vi cản trở báo chí tác nghiệp”, Hội thảo “Báo chí điều tra và lợi ích công” do Trung tâm Nghiên cứu truyền thông phát triển (RED Communication) và Đại sứ quán Anh tổ chức ngày 7/2/2012 đã ghi nhận rất nhiều ý kiến của các nhà báo về báo chí điều tra nói chung và kỹ năng nhập vai của nhà báo viết điều tra nói riêng. Tại Hội thảo khoa học “Văn hóa truyền thông trong thời kỳ hội nhập” do Hội Nhà báo Việt Nam và Khoa Báo chí –truyền thông trường ĐHKHXH&NV tổ chức ngày 22/2/2012, nhiều tham luận đã đề cập đến khía cạnh tác nghiệp, trong đó nổi bật lên phần tham luận “ Nghiệp vụ hóa thân, giả dạng, nhập vai trong điều tra” của Ths. Đỗ Minh Thùy. Tác giả đặc biệt nghiên cứu việc nhập vai trong báo chí điều tra. Từ xuất phát điểm là vụ án của nhà báo Hoàng Khương, Ths. Đỗ Minh Thùy bước đầu tìm hiểu việc sử dụng nghiệp vụ hóa thân, nhập vai trong điều tra ở báo chí các nước trên thế giới (Mỹ, Úc, Anh) và ở Việt Nam qua những quy định và thực tế. Qua đó có sự so sánh, cho độc giả cái nhìn khái quát về kỹ năng này. Tuy nhiên, tham luận mới chỉ có tính gợi mở vấn đề, mang tính định tính, chứ chưa phải là những nghiên cứu cụ thể, số liệu chính xác, chưa có quan điểm rõ ràng, cũng chưa đặt vấn đề vào một không gian, thời gian cụ thể. Hội thảo khoa học quốc tế “Kinh nghiệm Việt Nam và Quốc tế về nghiệp vụ báo chí điều tra” diễn ra vào ngày 31/3/2014 tại Hà Nội với sự phối hợp tổ chức của Học Viện báo chí và Tuyên truyền, Trung tâm Sáng kiến Truyền thông và Phát triển và Dự án báo chí trách nhiệm do Đại sứ quán Đan Mạch tài trợ. 14
Một trong những hoạt động nghiệp vụ được bàn luận nhiều nhất tại hội thảo là cách thức nhập vai. Có tới ¾ các bài tham luận được đặt tiêu đề: nhập vai trong báo chí điều tra. Mỗi bài tham luận là một cách đi, là kinh nghiệm quý báu được tích lũy của các cây bút kỳ cựu trong lĩnh vực điều tra đi cùng là những câu chuyện và video clip được chia sẻ một cách thú vị. Có thể thấy rõ tầm quan trọng của nhập vai trong báo chí điều tra. Tuy nhiên, những ý kiến cũng chỉ dừng lại ở mức thảo luận, bàn bạc. Trên các blog, diễn đàn,… cũng có rất nhiều ý kiến trái chiều, thể hiện sự quan tâm về vấn đề này nhưng tất cả vẫn là những ý kiến chủ quan, chủ yếu dựa trên kinh nghiệm của các nhà báo, chứ chưa phải là những nghiên cứu cụ thể trên cơ sở khảo sát tờ báo, tìm hiểu hoạt động lao động phóng viên. Vì thế chưa thực sự sâu sắc, khoa học. 3. Mục đích và nhiệm vụ của đề tài 3.1. Mục đích nghiên cứu Đề tài mong muốn đem lại cái nhìn tổng quan về kỹ năng nhập vai của các nhà báo viết điều tra ở Việt Nam hiện nay được thể hiện qua các bài báo và qua những chia sẻ của các nhà báo. Từ đó, đánh giá thực trạng nhập vai của các nhà báo viết điều tra, bao gồm: các lĩnh vực điều thường sử dụng nhập vai; các dạng nhập vai điển hình; các nguyên tắc được đảm bảo đến đâu trong quá trình điều tra; ưu điểm và hạn chế của việc vận dụng kỹ năng này, nhất là đặt trong mối quan hệ đạo đức xã hội – đạo đức nghề báo – pháp luật; xu hướng sử dụng nhập vai trong báo chí điều tra. Đó cũng là cơ sở để các cơ sở đào tạo báo chí, các cơ quản báo chí, các cơ quan quản lý báo chí có kế hoạch bồi dưỡng, nâng cao kỹ năng nhập vai cho các nhà báo, phóng viên. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Nghiên cứu các văn bản, tài liệu liên quan đên ́ báo chí điều tra, kỹ năng nhập vai trong điều tra báo chí làm cơ sở ly luân cho đê tai ́ ̣ ̀ ̀ 15
Khảo sát các bài báo điều tra, điều tra có sử dụng nhập vai trên một số tờ báo để nhận xét thực trạng vận dụng kỹ năng nhập vai của các nhà báo viết điều tra Tìm hiểu quá trình tác nghiệp của các nhà báo viết điều tra để rút ra kinh nghiệm sử dụng và rèn luyện kỹ năng nhập vai Đưa ra các khuyên ngh ́ ị cao chât l ́ ượng, hiệu quả nhập vai trong quá trình điều tra gop phân tao ra thay đôi tich c ́ ̀ ̣ ̉ ́ ực trong tác nghiệp, đao tao, ̀ ̣ quản lý báo chí 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là kỹ năng nhập vai của nhà báo viết điều tra Khách thể nghiên cứu: Các bài báo điều tra Các nhà báo điều tra 4.2. Phạm vi nghiên cứu Thời gian nghiên cứu: 1/10/2014 – 31/3/2015 Không gian nghiên cứu: khảo sát trên các báo Tiền Phong, Lao Động. 5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Cơ sở lý luận Dựa trên cơ sở thế giới quan và phương pháp luận chủ nghĩa Mác, các vấn đề lý luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng, chủ nghĩa duy vật lịch sử và các vấn đề lý luận về báo chí. Dựa trên các tài liệu liên quan đề cập đến các vấn đề báo chí, truyền thông đại chúng nói chung và các loại hình báo in nói riêng, cụ thể là thể loại điều tra. 16
5.2. Phương pháp nghiên cứu Phương pháp thống kê, phân tích, so sánh: Sử dụng trong quá trình khảo sát các bài báo điều tra trên các tờ báo kể trên. Phương pháp phỏng vấn sâu: Phỏng vấn sâu các nhà báo viết điều tra để nghe họ chia sẻ về kỹ năng nhập vai khi điều tra: cách thức nhập vai, những kinh nghiệm, những kỷ niệm, qua đó rút ra bài học. 6. Ý nghĩa lý luận và giá trị thực tiễn của khóa luận Với phương pháp nghiên cứu khoa học, dựa trên cơ sở lý luận sâu sắc và thực tiến khảo sát, tổng hợp, đánh giá từ các sản phẩm báo chí điều tra, khóa luận hi vọng có thể đóng góp mang tính khoa học về lý luận đối với hoạt động nhập của nhà báo điều tra. Tác giả cũng mong muốn khóa luận sẽ trở thành một tài liệu nghiên cứu cho những người muốn tìm hiểu hoạt động nhập vai của nhà báo điều tra, cung cấp những kinh nghiệm hữu ích khi nhà báo muốn “dấn thân” vào điều tra có sử dụng kỹ năng nhập vai. 7. Kết cấu khóa luận: Ngoài Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, Phụ lục, Khóa luận gồm 3 chương, 11 tiết, 62 trang, 3 biểu đồ minh họa. Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ KỸ NĂNG NHẬP VAI CỦA NHÀ BÁO VIẾT ĐIỀU TRA 1.1. Khái niệm 17
1.1.1. Thể loại điều tra Từ điển tiếng Việt, Viện ngôn ngữ học viết: “Điều tra là tìm hiểu, xem xét để biết rõ sự thật” [16, tr.421] Trong cuốn “Những vấn đề của báo chí hiện đại”, TS. Hoàng Đình Cúc – TS. Đức Dũng, NXB Lý luận chính trị, 2007), tác giả nhận định: “Điều tra là thể loại báo chí có nhiệm vụ trả lời những câu hỏi mà cuộc sống đặt ra thông qua một hệ thống các bằng chứng, các luận cứ kết hợp ít nhiều với lý lẽ”. Theo ThS. Đỗ Phan Ái, điều tra báo chí là tìm hiểu để rõ sự thật các vấn đề, sự kiện khiến công chúng hiểu rõ, từ đó định hướng phát triển. Điều tra có mục đích làm rõ những gốc rễ, nguyên nhân của vấn đề qua việc trả lời câu hỏi Tại sao? và Như thế nào? Thể loại điều tra, hay một bài báo điều tra phải làm cho người đọc thỏa mãn được dung lượng thông tin đa chiều, toàn diện, giúp độc giả hiểu cặn kẽ sự việc thông qua nghệ thuật phân tích, sắp xếp vấn đề của tác giả. Có nhiều ý kiến đánh đồng giữa thể loại điều tra và phóng sự điều tra. TS. Đức Dũng từng khẳng định “phóng sự điều tra là một biến thể hình thành từ sự kết hợp giữa thể loại phóng sự và điều tra” [4, tr.102]. Trong khi ThS. Đỗ Phan Ái lại cho rằng trong thể loại điều tra có 2 dạng bài là bài điều tra và bài phóng sự điều tra. Vậy điều tra khác phóng sự điều tra như thế nào? Tác giả cuốn “Tác phẩm báo chí” (tập 2) xuất phát từ nhiều ý kiến cho rằng có một dấu hiệu, tiêu chí quan trọng đó là “điều tra” nghiêng về nghiên cứu, phân tích, đánh giá thực tiễn qua sự kiện, còn “phóng sự điều tra” thì nghiên cứu, đánh giá thực tiễn qua miêu tả sự kiện. Trong khi phóng sự tập trung trả lời câu hỏi “như thế nào?” thì điều tra lại nhấn mạnh trả 18
lời câu hỏi “tại sao”. Như vậy, phóng sự trở thành phóng sự điều tra khi câu hỏi “tại sao” xuất hiện và lớn dần khi mà phóng sự, với những đặc điểm ban đầu khó có thể thỏa mãn sâu sắc và đầy đủ. Các câu hỏi này được trả lời bằng cách lục tìm những dấu vết sự kiện, con số với bút pháp phân tích khoa học, lập luận lô gic. Dù là điều tra hay phóng sự điều tra thì cũng nhằm đáp ứng nhu cầu nhận thức sự vật, hiện tượng, nhận thức cuộc sống một cách sâu sắc hơn, bản chất hơn [7, tr.236237]. 1.1.2. Nghiệp vụ điều tra báo chí Nếu hiểu “Nghiệp vụ” theo nghĩa là “công việc chuyên môn của một nghề” [16, tr.877] thì nghiệp vụ điều tra báo chí là khái niệm chỉ một chuỗi các hoạt động, kỹ năng nhằm tìm hiểu, xem xét và tìm ra sự thật. Nó là tổ hợp các phương pháp có thể giúp nhà báo khám phá ra bản chất sự thật đằng sau một hiện tượng, sự việc. Trong nghiệp vụ báo chí, trước hết nhà báo phải có con mắt phát hiện đề tài của điều tra, nhận ra tính nóng hổi, bức thiết của vấn đề. Nghiệp vụ điều tra buộc nhà báo trả lời câu hỏi: Vấn đề đó có đáng viết điều tra hay không? và Có thể viết được hay không? Cùng nhìn một cây cầu mới sập gây chết nhiều người, người bình thường có thể chỉ cảm thấy đau xót, cảm thương cho những người bị nạn nhưng một nhà báo sẽ nảy sinh những nghi vấn xung quanh chất lượng cây cầu, trách nhiệm của những người quản lý việc lưu thông trên cầu. Đó là kĩ năng phát hiện đề tài. Cùng một vấn đề trên, người bình thường có thể phát hiện ra mâu thuẫn nội tại, một nhà báo bình thường có thể chỉ đưa tin hoặc phản ánh nhưng nghiệp vụ điều tra buộc nhà báo bằng các phương pháp khác nhau tiến hành tìm hiểu, mổ xẻ để lý giải mâu thuẫn đó. 19
Sau đó, không phải nhà báo có thể bập ngay vào sự việc mà đòi hỏi một kế hoạch, một quy trình rõ ràng, từng bước, từng khâu sẽ sử dụng những phương pháp gì: tài liệu lấy từ đâu, quan sát cái gì, phỏng vấn ai hay phải sử dụng đến phương pháp điều tra hình sự, điều tra công khai hay phải nhập vai, hóa trang?…Lường trước rủi ro và có phương án dự phòng cũng là một trong những hoạt động quyết định sự thành công của bài điều tra. Tất cả việc phải làm khi đó chỉ là bắt tay vào điều tra theo kế hoạch và thay đổi kế hoạch một cách linh hoạt dựa vào tình hình. Nhớ rằng nếu điều tra một cách mù quáng thì chỉ tìm được nửa sự thật mà thôi, hơn nữa, nhà báo sẽ bị đặt vào rất nhiều nguy hiểm. Nghiệp vụ điều tra thể hiện trình độ, kỹ năng, kinh nghiệm của nhà báo viết điều tra. Sự vận dụng đúng, sáng tạo các phương pháp điều tra trong khuôn khổ nhất định của pháp luật và đạo đức mới làm cho những sự thật được tìm ra có giá trị. 1.1.3. Kỹ năng nhập vai của nhà báo viết điều tra Để hiểu về kĩ năng nhập vai của nhà báo viết điều tra, trước hết cần hiểu “nhập vai” là gì? Từ điển Tiếng Việt, “nhập” có các nghĩa 1. Đưa vào, nhận vào một nơi để quản lí, trái với xuất 2.Đưa hàng hóa từ nước ngoài vào 3. Vào, tham gia vào một nhóm, một tổ chức, một cộng đồng, trở thành một thành viên 4. Hợp chung lại thành một khối, một chỉnh thể 5. Bí mật và bất ngờ vào một nơi nào đó 6. Hiện vào trong một con người nào đó, thể hiện ra bên ngoài. [16, tr.981] Nhập vai là tự đặt mình vào hoàn cảnh của nhân vật, đến mức như sống hoàn toàn đời sống bên trong của nhân vật, diễn xuất hết sức tự nhiên. [16, tr.919] 20