Khuyến học của thôn Trường Sơn xã Quan Trung huyện Đông Thành, phủ Diễn Châu qua bản tục lệ hiện lưu trữ tại Viện nghiên cứu Hán Nôm

XỨ NGHỆ - ĐẤT VÀ NGƯỜI<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> KHUYẾN HỌC CỦA THÔN TRƯỜNG SƠN XÃ QUAN TRUNG<br /> HUYỆN ĐÔNG THÀNH, PHỦ DIỄN CHÂU<br /> QUA BẢN TỤC LỆ HIỆN LƯU TRỮ TẠI VIỆN NGHIÊN CỨU HÁN NÔM<br /> <br /> n NCS Lê Thị Thu Hương<br /> Viện Nghiên cứu Hán Nôm<br /> <br /> <br /> 1. Nguồn tư liệu dung sách gồm 64 điều lệ về các mặt tế tự, binh đinh,<br /> Xã Quan Trung là một trong 4 xã (Quan lan giai, tang tử... của thôn Trường Sơn, trong đó có<br /> Trung, Quan Xá, Giang Triều và Thọ Sơn) những điều lệ về khuyến học mang ý nghĩa thực tế và<br /> thuộc tổng Quan Trung, huyện Đông Thành nhân văn sâu sắc, cần được phát huy và nhân rộng.<br /> phủ Diễn Châu(1) xưa, nay là xã Sơn Thành, 2. Khuyến học trong văn bản Trường Sơn thôn<br /> huyện Yên Thành, tỉnh Nghệ An. hương lệ<br /> Theo Đồng Khánh địa dư chí(2), phủ Diễn Khuyến học là một truyền thống tốt đẹp, là một nhu<br /> Châu“đất xấu dân nghèo, phong tục cần cầu thực tiễn trong đời sống văn hóa giáo dục của người<br /> kiệm, chất phác. Dân miền ven biển làm nghề dân Việt Nam. Không chỉ có thời nay, khi đất nước hoàn<br /> tôm cá. Dân miền ven núi chặt củi đốn than toàn độc lập, đời sống nhân dân được ấm no, hạnh phúc,<br /> để mưu sinh (…) khí hậu ấm nhiều rét ít. người dân mới quan tâm đến khuyến học mà từ xa xưa,<br /> Tháng tư, tháng năm, gió Nam thổi mạnh, cỏ khuyến học đã hình thành, tồn tại và phát triển, gắn liền<br /> cây khô héo. Khoảng tháng tám, tháng chín, với chế độ giáo dục khoa cử và len lỏi vào trong đời<br /> thường có mưa to bão lớn. Mỗi trận mưa bão sống cộng đồng xã hội.<br /> thường kéo dài cả ngày đêm, nhà cửa của Khuyến học là khuyến khích việc học. Cụ thể, nó là<br /> dân, ghe thuyền gần bờ biển phần nhiều bị hư một khái niệm dùng để chỉ những hoạt động tạo điều<br /> hại, nước mặn dâng tràn lên đồng ruộng, lúa kiện thuận lợi về tinh thần và vật chất của cá nhân hay<br /> má không gieo cấy được…”. Không được tổ chức để khích lệ, giúp đỡ người học nghe theo, làm<br /> thiên nhiên tạo hóa ban cho những điều kiện theo cùng nhau thúc đẩy việc học tập, nhằm mục đích<br /> thuận lợi, học chính là cách để người dân bồi dưỡng, đào tạo nhân tài(3). Thôn Trường Sơn, xã<br /> Diễn Châu vươn lên, cải thiện cuộc sống, Quan Trung xưa khi lập ra hương lệ của thôn mình đã<br /> khẳng định vị thế của mình. Họ nỗ lực phấn đặc biệt quan tâm đến các điều khoản về khuyến học.<br /> đấu hết mình, cần kiệm, chịu thương, chịu Cụ thể như:<br /> khó để quyết tâm học tập và thi đậu. Chính Miễn giảm sưu sai tạp dịch cho người đi học, đi<br /> vùng đất đó, qua nhiều thế hệ luôn dấy lên thi: Sưu sai tạp dịch cụ thể là những việc như đắp đê,<br /> một phong trào khuyến học từ trong thôn, làm đường, tu sửa cầu cống, đi lính…, những việc liên<br /> xóm, dòng họ... tạo nên nét đặc trưng văn hóa quan mật thiết tới đời sống hàng ngày của người dân<br /> của vùng đất giàu truyền thống này và điều nói chung, sĩ tử nói riêng. Để tạo điều kiện cho người<br /> đó đã được ghi chép cụ thể trong các bản đi học, đi thi chuyên tâm vào việc học, thôn Trường Sơn<br /> Hương ước Hán Nôm. đã lập ra các điều khoản miễn trừ sưu sai tạp dịch.<br /> Hiện trong kho sách Hán Nôm của Viện Người dân ở đây quan tâm đến người đi học, với quan<br /> Nghiên cứu Hán Nôm còn lưu trữ cuốn tục lệ điểm học không bao giờ là muộn nên dân xã đã đưa<br /> của thôn Trường Sơn, xã Quan Trung, huyện chính sách đặc biệt khuyến khích những người lớn tuổi<br /> Đông Thành, phủ Diễn Châu. Sách có nhan đi học: “Người cao tuổi mới đi học bất kể có văn bằng<br /> đề Trường Sơn thôn hương lệ長山村鄉例, hay không đều được miễn lao dịch. Ba mươi tuổi đi học<br /> kí hiệu VHv.2678, soạn năm Minh Mệnh 15 có văn bằng mới được miễn”. Để công bằng cho những<br /> (1834) chép lại năm Duy Tân 5(1911). Nội người thực học, dân thôn cũng đưa ra những điều điều<br /> <br /> <br /> SỐ 7/2017 Tạp chí<br /> [51]<br /> KH-CN Nghệ An<br />  XỨ NGHỆ - ĐẤT VÀ NGƯỜI<br /> <br /> kiện cụ thể để người học phải chăm chỉ, không dùng đem đến nơi. Ngày mùng Mười, xướng danh xuất<br /> bị phân tán bởi việc khác: “Nếu người vừa bảng, chuẩn bị trầu rượu khoản tiếp. Đại hạng thưởng<br /> canh tác, vừa học, chơi bời, không chăm chỉ, riêng 3 người, trung hạng 2 người, tiểu hạng 1 người,<br /> chiếu theo chia cho công dịch trong hộ. Còn ai dùng 150 trang giấy, 10 chiếc bút, tính ước lượng.<br /> theo nghiệp cờ bạc bị phát giác, ứng truất chỗ Trong ấp, sĩ tử trúng hạng bình được miễn tạp dịch 1<br /> ngồi bàn nhất(4), nơi hương ẩm(5), người nào cố năm, hạng thứ miễn nửa năm. Phàm những người trúng<br /> tình không sửa đổi, cắt khỏi sổ hộ tịch gốc” ghi vào sổ đóng thành 1 tập để thức tỉnh học trò cố<br /> [tr.10a]. gắng, nỗ lực” [tr. 9a,b]<br /> Sĩ tử đi thi, tùy vào mức đỗ đạt, sẽ được Lễ cầu khoa: Bên cạnh thực lực học tập, nhiều thôn<br /> miễn tạp dịch theo các mức khác nhau: “Trong xã định ra lễ cầu khoa, lễ này có ý nghĩa tâm linh sâu<br /> ấp sĩ tử trúng hạng bình (6)được miễn tạp dịch sắc, nhằm khích lệ, động viên tinh thần các sĩ tử, tạo ra<br /> 1 năm, hạng thứ miễn nửa năm”[tr. 9b]. Thông yếu tố tâm lý ổn định, giúp sĩ tử tự tin làm bài thi xuất<br /> qua dẫn chứng về miễn giảm sưu sai tạp dịch sắc, thi đỗ trở về làm rạng danh cho quê hương. Lễ hội<br /> trên có thể thấy sự quan tâm sát sao đến quyền cầu khoa thường được tổ chức sau tết Nguyên đán và<br /> lợi, đời sống của người đi học, đi thi của chính trước khoa thi. Thôn Trường Sơn tổ chức lễ cầu khoa<br /> quyền thôn Trường Sơn. Sĩ tử được hưởng lợi vào ngày 13 tháng Hai các năm Tí, Ngọ, Mão, Dậu:<br /> ích đó sẽ chuyên tâm hơn, đạt kết quả cao hơn “Những năm Tí, Ngọ, Mão, Dậu làm lễ cầu khoa, lấy<br /> trong học tập thi cử. ngày 13 tháng Hai mùa Xuân, sáng sớm cáo xin an vị,<br /> Mời thầy dạy học: Trong khi chính quyền ca hát 1 lúc hạn 1 quan tiền, phụ dâng yết lễ. Tối đến<br /> và nhà nước chưa có hệ thống trường lớp và tổ tiền ca hát khoảng trên dưới 10 quan. Sáng sớm ngày<br /> chức học tập ở địa phương thì từng làng xã tự 15, dâng con vật tế, xôi làm lễ cáo tiễn, lễ phẩm dâng<br /> lo liệu việc mở lớp, mời thầy về dạy. Việc mời nhiều hơn lễ yết. Ngày hôm đó mời các thôn bên cạnh.<br /> thầy dạy được thôn Trường Sơn rất quan tâm, Phàm 2 đêm 1 ngày, ứng biện xôi gà hoặc cỗ chay dâng<br /> chú ý, xem đây là vấn đề quan trọng. Chính lễ, không được sơ sài” [tr.13b].<br /> quyền địa phương đã mời thầy ở ấp khác có Vinh quy bái tổ: Sau khi trúng thí, các tân khoa được<br /> bằng Cử nhân trở lên, nghi thức mời thầy về nhà vua ban yến tiệc, mũ áo, cân đai và cho lính hầu<br /> trường được tổ chức long trọng thể hiện được đưa rước về nơi sinh quán. Dân chúng trong tỉnh huyện,<br /> tinh thần “tôn sư trọng đạo”: “Sĩ tử đi thi hạn làng xã hãnh diện đón rước vị tân khoa với cờ, lọng,<br /> mùng Chín tháng Giêng hàng năm, trước một chiêng, trống rầm rộ. Khi về tới làng, vị tân khoa sẽ đến<br /> ngày (tức mùng Tám), Lý dịch, đám phu đến nhà thờ tổ của dòng họ và đình làng bái tạ tổ tiên, rồi<br /> trước đình, xếp thành hàng trong vườn (bên về bái tạ thầy dạy và cha mẹ. Vinh quy bái tổ không chỉ<br /> trái, phải là những người đỗ đại trúng thức, là vinh dự cho vị tân khoa, cho cha mẹ họ hàng, làng<br /> trong vườn mở một đường đi) có lời mời thầy xóm mà còn là hoạt động khuyến học. Thôn Trường<br /> ở trường ấp khác (thầy có học vị Cử nhân(7) trở Sơn định ra việc đón tiếp và mừng thưởng đối với người<br /> lên, võng lọng đón tiếp) và thông báo đến học đỗ đạt vinh quy như sau: “Văn trúng Tú tài(8) bản thôn<br /> trò, kiểu như lệ đóng quyển (mỗi quyển 10 tờ). khăn áo chỉnh tề, nghi trượng (9) võng lọng đến Yên Xá<br /> Chiếu theo thu bài đóng triện (dấu to đóng cho đón tiếp. Phó bảng(10), Cử nhân, Giám sinh(11) đến Văn<br /> những bài văn văn hay chữ tốt, dấu có 4 chữ; từ bản tổng đón tiếp. Đỗ Đại khoa(12) đến Văn từ bản<br /> dấu nhỏ đóng cho những bài nhớ được bài huyện tiếp đãi (Đại khoa mừng tiền 6 quan, Phó bảng<br /> giảng, dấu có 2 chữ), sửa một danh sách sớm mừng 5 quan, hoa dạng lụa đỏ, trướng đều một bức;<br /> mai đến nộp. Ngày mồng Chín, Lý dịch tập Cử nhân mừng 4 quan, Giám sinh 3 quan, câu đối vải<br /> trung ở đình, đánh 3 hồi trống, thông báo đến lụa đỏ mỗi người một đôi, nghe tin vui liền chọn chức<br /> viên chức, binh đinh bản thôn tập trung (đến sắc 1 người, võng 1 bộ, dù một chiếc, trước tiên đến<br /> sau xin vắng cũng cho được), lính phu chuẩn bản tỉnh đón tiếp, Tú tài mừng tiền 2 quan. (Việc đón<br /> bị giường chiếu cùng mực đỏ, bút, giấy, dây tiếp) kể trên đều có 5 mạch tiền trầu rượu. Võ cử lệ như<br /> treo bảng, trụ bảng đầy đủ (năm trước sắm 2 Tú tài, Suất đội (13) lệ giống Cử nhân, Quản cơ (14) giống<br /> bó bút gồm 10 chiếc, 5 lọ mực, 150 tờ giấy). lệ Phó bảng, Quản vệ trở lên lệ giống Đại khoa, đón<br /> Đông tây hai phiên, lính phu võng lọng, nghi tiếp trong đền bản tổng” [tr. 8a].<br /> trượng tập trung ở trụ sở đón thầy đến trường. Đặt học điền để biếu những người đỗ đạt khoa<br /> Cuối ngày, ngày hôm sau, luân nhau xem xét. trường: Học điền là số ruộng được trích ra từ ruộng<br /> Tối đến, chỉnh biện trầu cau, nước, dầu đủ công của mỗi địa phương được dùng với các mục đích<br /> <br /> [52]<br /> Tạp chí<br /> SỐ 7/2017<br /> KH-CN Nghệ An<br />  XỨ NGHỆ - ĐẤT VÀ NGƯỜI<br /> <br /> như dùng trả lương nuôi thầy giáo, dùng trợ học, mời thầy có trình độ từ Cử nhân trở lên về dạy học,<br /> cấp cho người đi học, dùng làm phần thưởng có chế độ đãi ngộ với thầy dạy, tặng thưởng đối với<br /> cho người đỗ đạt khoa trường nhằm động viên, người đỗ đạt, mỗi cấp mức độ thưởng khác nhau, càng<br /> khích lệ người học, người thi. Tùy theo khả đỗ cao càng được thưởng nhiều, tổ chức đón tiếp người<br /> năng và điều kiện của mỗi nơi mà việc đặt học vinh quy... Qua đó đã động viên, khuyến khích người<br /> điền nhiều ít khác nhau và mục đích sử dụng dân dồn tâm, dồn sức nhiều hơn vào việc học. Tìm hiểu<br /> khác nhau. Thôn Trường Sơn xưa đã đặt lệ khuyến học ở thôn Trường Sơn giúp chúng ta có thể rút<br /> ruộng quan để biếu riêng người đỗ đạt nhằm ra được những bài học kinh nghiệm quý báu vận dụng<br /> khích lệ khoa trường. Người đỗ đạt càng cao vào công tác khuyến học, khuyến tài trong giai đoạn<br /> mức thưởng ruộng càng lớn: “Ruộng quan xưa hiện nay./.<br /> đã thành lệ, theo cũ biếu riêng (người đỗ) Đại<br /> khoa 3 mẫu, Phó bảng 2 mẫu 5 sào, Cử nhân Chú thích:<br /> 2 mẫu, Giám sinh 1 mẫu 5 sào, Tú tài 1 mẫu.<br /> Phủ Diễn Châu: Thời thuộc Hán là đất huyện Hàm Hoan,<br /> Võ giai Quản vệ trở lên biếu như Đại khoa”<br /> (1)<br /> <br /> thuộc Đường là huyện Phù Diễn sau đổi là Diễn Châu. Đời Trần<br /> [tr. 7a]. là lộ Diễn Châu. Đời Lê Thánh Tông đổi là phủ Diễn Châu thuộc<br /> Danh sách trong sổ hương ẩm: Hương ẩm Nghệ An thừa tuyên, gồm 2 huyện Đông Thành và Quỳnh Lưu.<br /> Năm Minh Mệnh 18 (1837) đặt thêm huyện Yên Thành. Nay là<br /> là tục lệ phân chia thứ bậc theo trật tự tôn ty đất các huyện Diễn Châu, Yên Thành, Quỳnh Lưu tỉnh Nghệ An.<br /> trong làng, để mỗi khi làng có việc như tế lễ, (Theo Đồng Khánh địa dư chí, tập 2, Nxb Thế giới, Hà Nội, trang<br /> quan dịch… thì theo đó mà sắp xếp cỗ bàn, cắt 1248-1249).<br /> bổ đóng góp, công dịch. Thường mỗi làng đều<br /> (2)<br /> Đồng Khánh địa dư chí (sđd), tập 2, trang 1250,1251.<br /> Bàn nhất: thường là bàn của các vị kỳ lão các giáp sau đố<br /> có một sổ hương ẩm để ghi thứ tự ngôi vị cao<br /> (3)<br /> <br /> đến bàn nhị, bàn tam.<br /> thấp của các đinh nam trong làng sau khi họ (4)<br /> Hương ẩm: gồm những người nam giới của làng được ăn<br /> đến tuổi thành đinh. Thứ tự này được sắp xếp uống mỗi khi có tế lễ.<br /> Quan trường chấm bài thi thì xếp các thí sinh theo<br /> theo “bàn” (mâm), thông thường thứ bậc cao<br /> (5)<br /> <br /> hạng ưu (hạng nhất), bình (hạng nhì), thứ (đủ để đỗ), và liệt (rớt).<br /> nhất trong hương ẩm gồm ba bàn trên, trong (6)<br /> Nghi trượng: đồ vật trang hoàng khi tế lễ rước sách, gồm<br /> đó bàn nhất và bàn nhì là bàn của các vị lão tán, lọng, cờ quạt, binh khí.<br /> niên hoặc có quan tước - thường làng nào trọng<br /> (7)<br /> Suất đội: võ quan chỉ huy phó một đội, trật Chánh lục phẩm<br /> võ giai, cấp trưởng là Chánh suất đội, tòng ngũ phẩm (Từ điển<br /> tước thì các bậc có quan tước thuộc bàn nhất, chức quan Việt Nam, tr556).<br /> làng nào trọng xỉ thì các bậc lão niên thuộc bàn (8)<br /> Quản cơ: Chức võ quan chỉ huy mỗi cơ lính thời Nguyễn.<br /> nhất bàn ba là bàn của các chức sắc hương Quản cơ trật Chánh tứ phẩm.<br /> Đại khoa: khoa thi lớn tổ chức ở sân chầu vua thời phong<br /> mục, sau bàn này mới đến các bàn dưới gồm<br /> (9)<br /> <br /> kiến, người đỗ được phong học vị từ Tiến sĩ trở lên.<br /> các hoàng đinh, bạch đinh, cũng được phân (10)<br /> Phó bảng: học vị bậc Tiến sĩ được lấy thêm ở kỳ thi Hội<br /> biệt theo thứ tự tuổi tác, theo chức tước vai vế thời Nguyễn, đứng sau Tiến sĩ đệ tam giáp.<br /> của cha ông. Thôn Trường Sơn đã định ra<br /> (11)<br /> Cử nhân: học vị cấp cho thí sinh trúng Tứ trường của kỳ<br /> thi Hương.<br /> những quy định cụ thể trong sổ hương ẩm của (12)<br /> Giám sinh: học sinh ở Quốc tử giám.<br /> thôn đối với những người quan tước, đỗ đạt: (13)<br /> Tú tài: người thi Hương đậu hạng cuối, đến năm 1828 vua<br /> “Danh sách trong sổ hương ẩm: văn Cử nhân, Minh Mạng đổi cách gọi Tú tài thành Sinh đồ.<br /> Dẫn theo Trần Thị Kim Anh (2006) Lệ hương ẩm - diễn<br /> Giám sinh, võ Suất đội trưởng trở lên đứng<br /> (14)<br /> <br /> biến lễ Hương ẩm tửu của Nho giáo ở Việt Nam, Tạp chí Hán<br /> trên văn trúng Tú tài, võ trúng Võ cử, trừ tên Nôm, số 5 (78) - 2006, tr.33.<br /> những người đó ở ba bàn không nên sửa đổi,<br /> Tài liệu tham khảo:<br /> ngoài ra nên tiếp tục dưới bàn ba” [tr. 12a,b]<br /> 3. Kết luận 1. Đinh Khắc Thuân (2006) chủ biên, Tục lệ cổ truyền các<br /> làng xã Việt Nam, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội.<br /> Trên đây là những điều lệ liên quan đến việc 2. Nguyễn Hữu Mùi (2015), “Tìm hiểu hoạt động khuyến học<br /> khuyến học mà người dân thôn Trường Sơn trong nền giáo dục, khoa cử Nho học ở Ninh Bình qua nguồn tài<br /> cùng nhau đề ra nhằm khuyến kích, động viên liệu tục lệ”, Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, số 10, tr.3-9.<br /> người học. Các điều khoản khuyến học mang 3. Ninh Viết Giao chủ biên (1998), Hương ước Nghệ An, Nxb<br /> Chính trị Quốc gia, Hà Nội.<br /> tính thực tế, không hình thức và đầy tính nhân 4. Vũ Duy Mền (2010), Hương ước cổ làng xã đồng bằng<br /> văn được thể hiện trên hai phương diện: Bắc Bộ, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội.<br /> khuyến khích bằng vật chất và khuyến khích 5. Trần Thị Kim Anh (2006), “Lệ hương ẩm - diễn biến lễ<br /> bằng tinh thần, cụ thể như miễn sưu sai tạp dịch Hương ẩm tửu của Nho giáo ở Việt Nam”, Tạp chí Hán Nôm, số<br /> đối với người đi học để họ tập trung vào việc 5 (78) - 2006, tr.33.<br /> <br /> <br /> SỐ 7/2017 Tạp chí<br /> [53]<br /> KH-CN Nghệ An<br />