Kiểu nhân vật ma trong văn xuôi đương đại Việt Nam

TẠP CHÍ KHOA HỌC, Đại học Huế, Số 23, 2004<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> KIỂU NHÂN VẬT MA TRONG VĂN XUÔI ĐƯƠNG ĐẠI VIỆT NAM<br />    Bùi Thanh Truyền <br />                                                Trường Đạûi học Sư phạm, Đại học Huế<br /> <br /> <br /> 1. Trong khu rừng văn học kì ảo xưa nay, truyện về các hồn ma bóng quỷ bao <br /> giờ cũng là cây đại thụ um tùm nhất. Theo thời gian, cây phả hệ truyện ma không vì <br /> thế mà già cỗi, trái lại như được cung cấp thêm nhiều dưỡng chất mới của thời đại,  <br /> nó càng tiếp tục đẻ nhánh, sinh cành thành một dòng chủ đạo của bộ phận văn học kì  <br /> ảo. Sức sống mãnh liệt của dòng truyện này khiến không ít người phải tốn nhiều <br /> công sức để  tìm hiểu những căn nguyên ra đời và trưởng thành của nó. Theo chúng <br /> tôi, muốn làm được điều này, có lẽ  không ngoài việc lần lại cội nguồn xa xưa của <br /> truyện ma.<br /> Trước khi có văn học thành văn, làng quê phương Đông nói chung và Việt  <br /> Nam nói riêng đều được tắm mình trong bộ  phận văn học truyền miệng thô mộc,  <br /> khỏe khoắn, trong đó hấp dẫn người nghe nhất vẫn là những câu chuyện thần linh,  <br /> quái dị. Mà cái thế giới ma trong dân gian thì thiên hình vạn trạng, nó xuất phát từ thế <br /> giới tự nhiên ngỡ như gần gũi, nhẵn mặt nhưng cũng hết sức xa lạ, kì bí đối với con  <br /> người. Quan niệm vạn vật hữu linh khiến người ta nhìn sự vật nào cũng như thấy có  <br /> sinh mệnh, có cuộc sống riêng. Chính vì thế, ma đâu chỉ  là người chết hiện hồn, ma  <br /> còn là loài vật, đồ vật, cây cối, thậm chí cả các hiện tượng địa lí, tự  nhiên như sông  <br /> núi, gò hoang... "lâu ngày thành tinh". Niềm tin về  các thế  lực siêu nhiên lẩn khuất  <br /> xung quanh dường như khá thường trực ở mỗi người và "thần cây đa, ma cây gạo, cú <br /> cáo cây đề" trở thành câu cửa miệng của cả một cộng đồng. Hít thở bầu không khí li  <br /> kì, rùng rợn từ  thuở   ấu thơ, chuyện ma đã ăn sâu vào tâm khảm mỗi cá nhân, trở <br /> thành cái "vô thức tập thể" của dân tộc. Nghe chuyện ma thì sợ, nhưng càng sợ càng <br /> thích nghe. Chất ma túy của chuyện ma cùng với nỗi sợ bản năng ấy không hề  mất  <br /> đi mà chỉ ngụy trang, biến thái khi con người giã từ  tuổi thơ  sang tuổi trưởng thành,  <br /> khi dân tộc chia tay với giai đoạn nguyên thủy, sơ  khai trong tư  duy, nhận thức để <br /> bước vào thời đại văn minh, tiến bộ.<br /> Cùng với quan niệm vạn vật hữu linh thuần phác của dân gian, ma trong văn <br /> học thành văn còn bị chi phối bởi quan niệm phi nhị nguyên về  thế  giới ­ một quan  <br /> niệm khá  đặc trưng và rất phổ  biến  ở   đa số  các nước  phương  Đông tiền công  <br /> nghiệp,  ở  đó không có sự  ngăn cách tuyệt đối giữa người sống và người chết, giữa  <br /> cõi âm và cõi dương. Trong tâm thức người Việt, cõi âm là cõi vĩnh hằng, là biểu  <br /> hiện của phạm trù thời gian vĩnh cửu. Chết không phải là hết mà là chuyển từ  trạng <br /> 31<br /> thái sống này sang trạng thái sống khác, từ trạng thái người sang trạng thái ma (hoặc <br /> quỷ) để  tiếp tục cuộc đời ở  thế  giới bên kia. Đó chỉ  là sự  "khuất núi", nghĩa là vẫn  <br /> tồn tại trên mặt đất này nhưng vẫn hiện diện một khoảng cách nhất định đối với <br /> người sống (tức  ở  bên kia núi) [xem 1] như  kiểu "lên đường theo tổ  tiên", "về  với  <br /> ông bà ông vải" vậy. Hai cõi dương (bên này) và âm (bên kia) gắn bó với nhau như <br /> hai mặt của một tờ giấy, tương thông và tác động qua lại lẫn nhau mà "sứ  giả  của <br /> chúng là những thần tiên, quái vật, những ông đồng, bà cốt, đạo sĩ, thầy pháp, chân  <br /> nhân..." [2] nhưng thường gặp hơn cả vẫn là ma quỷ. <br /> Truyện ma đương đại, do được kế  thừa một di sản đồ  sộ  từ  truyền thống, <br /> nên sức sống vẫn không hề suy giảm. Dĩ nhiên, cùng với đặc trưng huyết thống, ảnh  <br /> hưởng của môi trường, thời đại cũng là "chất tăng trọng" đáng kể đối với sự tái sinh  <br /> rầm rộ của chúng. Do khuôn khổ của bài viết và cũng xuất phát từ hạn chế của việc  <br /> bao quát tư  liệu, chúng tôi chỉ  hướng trọng tâm vào khảo sát hệ  thống nhân vật ma <br /> với tư cách là hiện hình (vision) của những người đã khuất mà thôi.<br /> 2. Có lẽ  cũng nên bắt đầu việc dựng chân dung của kiểu nhân vật này bằng  <br /> cách phát thảo đôi nét về diện mạo. Dù là tồn tại song song với thế giới thực, là anh  <br /> em song sinh của con người, thế giới ma trong văn xuôi hôm nay vẫn có thể khu biệt <br /> mình qua ba motip quen thuộc: Họ là phaøn vật chất, đứng ngoài quy luật nghiệt ngã  <br /> của thời gian với âm khí nặng nề.<br /> Dường như  là một sự  quy  ước ngầm: Nếu như  cảm nhận được bằng giác  <br /> quan thì ma (quỷ) trong văn xuôi đương đại bao giờ  cũng mang theo cái lạnh ghê <br /> người từ cõi âm (đối lập với cái ấm của con người trên dương thế). Âm khí thường  <br /> toát ra từ  "đôi môi lành lạnh" (Thần đất ­ Vũ Bão), từ  đôi mắt "xanh biếc, cái mầu <br /> xanh lạnh của mầu xanh con đom đóm" (Ám ảnh có thật ­Trần Huy Quang), từ giọng <br /> nói "lạnh như  băng", từ  thân xác "to lớn lạnh lẽo" (Giữa trần gian và địa ngục  ­ <br /> Nguyễn Đình Bổn)... nhưng nhiều nhất vẫn là từ bàn tay. Không hẹn mà nên, bàn tay  <br /> của tráng sĩ cụt đầu (Đêm vu lan ­ Võ Thị Hảo), của Quỷ Vô thường (Giữa trần gian  <br /> và địa ngục), của nàng Bướm Trắng trong câu chuyện cùng tên, của những liệt sĩ  <br /> như Lăng (Bến trần gian ­ Lưu Sơn Minh), Dương (Thần đất) đều khiến người sống <br /> phải ngạc nhiên xen lẫn nghi ngờ tư cách tồn tại của họ  trên cõi trần, bởi nó "nhợt  <br /> nhẽo và giá lạnh", "lạnh ngắt", "cứng lạnh như sắt", "lạnh băng", "lạnh thế", "lạnh <br /> lắm nhưng có sức hút lạ kì"...<br /> Trường hợp thứ  hai, nếu không cảm nhận được bằng xúc giác thì nhân vật  <br /> ma chính là những phản vật chất. Họ là Lăng với cái bóng "trôi nhè nhẹ trên sông", là  <br /> Dương với "khuôn mặt chỉ  là một bóng mờ  mờ  có in hình đôi mắt đắm đuối", là  <br /> những người trong phiên chợ  dưới trăng rằm với hình hài "không phải là da thịt mà  <br /> chỉ như không khí cô đặc lại mà thôi...". Và khi họ di chuyển, bước chân "sao cứ như <br /> bay, như  lướt" trên mặt  đất (Chợ  rằm dưới gốc dâu cổ  thụ  ­ Y Ban), "không nghe <br /> thấy tiếng chân, dường như  không có sự  nhún nhảy của bước chân" (Ám  ảnh có  <br /> thật). Rời dương thế   để  vào cõi âm, họ  mang gương mặt nửa thực nửa hư  của  <br /> những cư dân nghĩa địa. Nghĩa là, như  cách mô tả  của hồn ma ông giáo trong Nghĩa  <br /> địa xóm Chùa (Đoàn Lê), "ngoài đầu lâu xương sọ bên trong chúng tôi mang thêm lớp  <br /> <br /> 32<br /> bọc lờ  mờ  xanh lợt, y hệt nét mặt sinh thời. Tấm màn bao phủ  này nhìn rõ nhưng <br /> không sờ  mó thấy. Có vậy chúng tôi mới phân biệt được nhau, chứ  lủng củng rặt  <br /> những xương ai chả giống ai". Tương tự như lời nhân vật này, chúng ta cũng có thể <br /> nói rằng,  nếu không tồn tại hai đặc trưng vừa nêu, thật khó có thể xác định ranh giới  <br /> giữa ma và người. <br /> Chính cái bản chất phản vật chất này khiến cho ma không thể hiện diện giữa <br /> thanh thiên bạch nhật, vì họ "không chịu nổi cả gió lẫn mặt trời" (Đợi bạn ­ Ngô Tự <br /> Lập) bởi "khí âm hễ gặp ánh mặt trời là bị  tan biến ngay" (Cõi âm ­ Triệu Bôn) mà <br /> phải lấy đêm với bóng tối dày đặc làm môi trường tồn tại. Nhưng "đêm" vẫn chưa <br /> hẳn là lí do tối thượng để  hồn ma từ  thế  giới bên kia dấn thân vào chốn nhân gian <br /> nhiều nghiệp chướng. Cội rễ của vấn đề nằm ở chỗ khác, sâu xa hơn, đó là một cái  <br /> tâm "còn ham cõi dương", vẫn nặng nợ với bao căn duyên nơi trần thế.<br /> Đứng ngoài quy luật nghiệt ngã của thời gian là đặc trưng thứ ba thường thấy  <br /> ở  các nhân vật ma. Cái chết đã đưa họ  bước từ  cõi trần "sinh lão bệnh tử" sang cõi  <br /> vĩnh hằng, ở đó nhân vật không hề thay đổi diện mạo trước lúc nhắm mắt xuôi tay.  <br /> Chúng ta sẽ gặp  ở đây một hài nhi "mấy nghìn năm tuổi" (Cõi âm), một ông già tuổi <br /> trên thất thập vẫn trong hình hài của chàng trai tuổi hai mươi ( Tàn đen đóm đỏ  ­  <br /> Phạm Ngọc Tiến), một cung nhân từ thời Nguyễn vẫn là một cô bé "mười lăm mười  <br /> sáu tuổi", "với vẻ đẹp lạc loài và y trang lạc thời" (Bức tranh thiếu nữ áo lục ­ Quế <br /> Hương). Tráng sĩ cụt đầu thì "tay phải (...) cầm bảo kiếm, tay trái đỡ một cái đầu lâu <br /> râu tóc xoã xượi" (Đêm vu lan), một vị  tướng "thể xác lừng lững, cao đến mét bảy,  <br /> đóng khung trong bộ  quân phục cấp tướng, huân chương đầy ngực" (Nghĩa địa xóm  <br /> Chùa). Nhưng có lẽ  day dứt trái tim người đọc hơn cả  là trăm ngàn hồn ma liệt sĩ.  <br /> Họ  cứ  thế, mãi mãi tuổi đôi mươi, "trẻ  nguyên, trẻ  mãi", vẫn hồn nhiên thắp lên  <br /> những  ước mơ, hoài bão  ấm cả  cõi âm (Những khóm cúc hoa vàng ­ Thang Sắc, Ăn  <br /> mày dĩ vãng ­ Chu Lai, Cặp bồ  với ma ­ Ngô Văn Phú, Tiếng rừng ­ Hiền Phương,  <br /> Đốm lửa ­ Nguyễn Thị Minh Thúy, Đợi bạn, Thần Đất, Bến trần gian, Tàn đen đóm <br /> đỏ...). Dường như  tất cả  đều muốn gửi đến cho những người đang sống lời nhắn <br /> nhủ thiết tha: Xin gửi lại các bạn quỹ thời gian của chúng tôi trên trần thế; vì người  <br /> đã khuất mong các bạn hãy sống tốt đẹp hơn...<br />  Cũng giống như truyền kì, chí dị, phần lớn ma trong văn xuôi hôm nay là nữ, <br /> họ về dương gian với những mục đích khác nhau. Nếu là do còn vương vấn bụi trần, <br /> còn biết xót thương những nỗi đau trần thế, còn "khát yêu đương", họ  sẽ  hiện lên <br /> trong chân dung "người đàn bà quyến rũ", chủ động, cuồng nhiệt trong tình yêu, vượt  <br /> ra ngoài những khuôn phép thường tình. Khác với những chị  em song sinh trong  <br /> truyền kì, dẫu vẫn "xăm xăm băng lối vườn khuya một mình" để  đến với tình lang <br /> nhưng "tam tòng tứ  đức" của Nho gia dù sao vẫn dựng lên giữa họ  một ranh giới <br /> không sao xóa sạch ("xé rào" cỡ Liễu Nhu Nương và Đào Hồng Nương trong  Truyện  <br /> kì ngộ ở trại Tây (Truyền kì mạn lục) cũng chỉ dám "đứng ở bên trong bức tường đổ <br /> (...) hái những quả ngon, bẻ bông hoa đẹp mà ném cho Hà Nhân" để gợi sự chú ý của <br /> chàng, "lâu ngày như  thế  Nhân không mần ngơ  được, một hôm mới đứng lại trò <br /> chuyện lân la" [3]; vì thế họ cũng không thoát khỏi thân phận của kẻ liễu yếu đào tơ <br /> <br /> 33<br /> tìm cội tùng quân nương bóng), ma nữ  giờ đây là những người hoàn toàn chủ  động: <br /> nửa đêm đến, mờ sáng đi, thậm chí chủ động cả ... tỏ tình với cung cách "bạo dạn lạ <br /> lùng" (Độc huyền ­ Nguyễn Đình Bổn), đặc biệt là chủ động quyết định số phận của  <br /> chính họ. Nhưng quan trọng hơn, họ đến với người yêu trần thế  không phải để  tìm <br /> sự  chở che, an ủi mà chính là để  xẻ  chia, giúp đỡ  những người đàn ông cô đơn, bất <br /> hạnh. Với Nguyễn Văn Nhân "độc thân, vợ bỏ, không con cái", mấy ngày tết vẫn hiu  <br /> quạnh  ở nghĩa trang hoặc chàng trai đang gặp nhiều bất như ý một mình sống giữa  <br /> vùng bán sơn dã tĩnh lặng, chàng đánh cá mồ côi khốn khó thì hồn ma của Hoàng Thu <br /> Huệ, của Lan, của cô gái vô danh như là thứ nước cam lồ xoa dịu nỗi cô đơn, xả cho  <br /> họ những nhọc nhằn cay đắng (Hoa lạ ­ Nguyễn Đình Bổn, Độc huyền, Cặp bồ với  <br /> ma). Với người chiến sĩ văn công thì cô gái áo lục như  một tấm bùa hộ  mệnh, một  <br /> cảm hứng nghệ thuật đích thực nâng đỡ tâm hồn anh vượt qua những gian nan khốc  <br /> liệt của chiến tranh và bao cám dỗ  của thời bình (Hồn trúc ­ Nguyễn Văn Thông). <br /> Điệp (Bướm trắng ­  Ngô Văn Phú) không kể  sự  nguy hiểm  đến tính mạng giúp <br /> người yêu ­ ân nhân đỗ  đạt, trả  được món nợ  công danh, hồn vợ  hoûa sĩ Xuân Tư <br /> chấp nhận bán mình (đồng nghĩa với việc chết thêm một lần nữa) để  cho chồng có <br /> tiền thực hiện bức tranh hằng ấp  ủ ( Bán cốt ­ Võ Thị Hảo)... Rõ ràng cái "thiên tính  <br /> nữ" lúc sống vẫn còn vẹn nguyên khi nhân vật "giã từ cõi thật để vào hư"...<br /> Ngược lại, nếu kiếp trước chịu nhiều oan khuất để  đến nỗi phải chọn cái  <br /> chết tức tưởi thì họ  sẽ  hiện về  trong sắc diện của những hồn ma báo oán, trả  thù  <br /> những kẻ đã gây nỗi bất hạnh cho mình bằng vẻ ngoài khủng khiếp, bất thành nhân  <br /> dạng: "lè lưỡi (...), mắt trợn trừng sáng quắc", "nhe hai hàm răng trắng nhởn ra", "cái <br /> đuôi tóc hồi trước bây giờ  là một con rắn ngoe nguẩy" (Người cùng phố  ­ Nguyễn <br /> Anh Thư); "bóng ma lõa lồ  với mái tóc dài đến gót chân ôm quanh người lúc ẩn lúc <br /> hiện (...) cất lên tiếng cười nghe lạnh đến xương" ( Huyền thoại về  người đẹp ­  <br /> Kiều Bích Hậu); hoặc "khuôn mặt (...) trắng như sáp (...), hai con mắt không có lòng  <br /> đen, nó chỉ tròn như hai đồng xu" (Ám ảnh có thật)... Họ chính là những tín sứ của tử <br /> thần dẫn dụ những linh hồn tội lỗi xuống địa ngục.<br /> Nhưng cuộc sống âm cung không phải lúc nào cũng khiến nhân vật thực hiện  <br /> hành vi trả  thù với trái tim lạnh băng, vô cảm. Trái lại, trong thẳm sâu của cõi lòng <br /> nhiều thương tổn bởi hận thù kia vẫn còn âm  ỉ  cháy lên ngọn lửa nhân hậu, nhân <br /> tình, nhất là khi họ  đứng trước những con người giàu đức hi sinh, chung thủy như <br /> trường hợp hồn ma của Xoan trong Huyền thoại về người đẹp dưới đây:<br /> "Thương chắp tay lại, giọng cô run lên vì đau khổ:<br /> ­ Ôi thưa bà, tình yêu của chúng con thật tha thiết, con yêu anh ấy, anh ấy yêu  <br /> con, chúng con không thể rời nhau được. Nếu bà không thể tha cho anh ấy thì xin bà <br /> hãy ban cho con một ân huệ.<br /> ­ Điều gì vậy? ­ bóng ma lạnh lùng hỏi.<br /> ­ Xin bà hãy cho con được chết cùng anh ấy.<br /> ­ Cô còn trẻ, đời còn dài. Cô không nên chết.<br /> ­ Nhưng con sống mà không có anh ấy, thì đau khổ hơn cả cái chết.<br /> Xin bà hãy cho chúng con được chết bên nhau.<br /> <br /> 34<br />  Bóng ma bỗng lay động, đầu gục rũ xuống. Thương thoảng nghe như có tiếng <br /> khóc. Rồi một làn gió bay qua mặt cô, bóng ma biến mất"<br /> Thì ra cái quan niệm đức năng thắng số, tình yêu hóa giải hận thù vẫn còn <br /> bảo lưu giá trị   ở  thế  giới bên kia. Nhờ  thế  cõi âm không còn hoang  ảo, dịu vợi mà  <br /> gần gũi, ấm áp tình người, và ma cũng không còn gợi cảm giác xa lạ hay khiếp sợ mà  <br /> lung linh trong vẻ đẹp thánh thiện rất con ngưòi, bởi "hễ ai có tình thì ma hay người  <br /> đều quý" (Cặp bồ với ma). <br /> Nếu "ma yêu" khêu gợi lòng hướng thiện ở người đọc thì "ma báo oán" lại là  <br /> sự  răn đe, cảnh tỉnh. Hai kiểu nhân vật thoáng nhìn có vẻ  trái ngược nhưng lại khá  <br /> thống nhất với nhau, làm nên sự  đầy dặn trong chân dung nhân vật theo quan điểm <br /> của con người hiện đại. Bởi cũng như  người sống, nhân vật ma cũng tồn tại song  <br /> hành hai thái cực tình cảm "biết căm thù và biết yêu thương". <br /> Nếu như trong văn xuôi truyền thống, hầu hết các "ma yêu" đều là nữ thì văn  <br /> xuôi hôm nay lại dành một vị  trí khá trang trọng cho phái mạnh, đặc biệt là những <br /> người lính từ  giã cõi đời khi tóc còn rất xanh. Thắng tham dự những phiên chợ  rằm <br /> dưới gốc dâu cổ  thụ  cũng chỉ  với mục đích dùng tiếng sáo trầm bổng, mê hoặc để <br /> dẫn gọi người yêu; anh lính tên Dương đêm đêm vẫn hiện về  để  được "nhìn đắm <br /> đuối vào đôi mắt Mai", để  những ngón tay cứ  vô thức "run bần bật" trong bàn tay  <br /> người tình (Thần Đất). Với Hiền, tình yêu của người đã khuất, như  lời chị  ­ "nâng <br /> đỡ  tâm hồn côi cút của tôi trên sa mạc cuộc đời" (Tiếng rừng). Tương tự  như  thế, <br /> tình yêu lẫn trong tình đồng chí, đồng đội của Thanh là ánh sáng hướng đạo cho <br /> Ngọc và Mĩ thoát khỏi họng súng của kẻ thù ( Đốm lửa). Nhưng có lẽ se thắt trái tim <br /> người đọc hơn cả vẫn là nỗi hoài nhớ trần gian đến quắt quay của những vong hồn  <br /> liệt sĩ. Không may mắn như những đồng đội khác có được một nắm đất gửi mình, <br /> họ  bị  "kẹt giữa trần thế  và âm cung" bởi "chết không mồ  không mả, không tên, <br /> không tuổi, không hương khói, hồn cứ  dật dờ" không sao tìm được đường về  quê  <br /> mẹ. Thế  nhưng, cũng như  người sống, anh lính Phương trong tiểu thuyết   Tàn đen <br /> đóm đỏ vẫn từng phút đợi chờ ngày hòa bình rồi mỏi mòn mong đợi ngày được đồng <br /> đội phát hiện ra hài cốt, vẫn dành cho người yêu (vong hồn cô gái giao liên) những  <br /> tình cảm đầy thủy chung, trong sáng. Còn Lăng, anh đã đi mấy chục năm mà vẫn  <br /> luẩn quẩn trong rừng. Cho tới một hôm, trong cuộc viễn du vô định, anh gặp một ông <br /> già râu tóc bạc phơ  cho anh một chiếc lá để  gài vào vành tai; cái lá sẽ  giữ  cho linh  <br /> hồn anh không tan ra khi quay về chốn cũ gặp lại mẹ già và người yêu thuở trước...  <br /> Nỗi khát sống, khát yêu vẫn cháy bỏng trong trái tim người lính sau khi trút hơi thở <br /> cuối cùng này khiến chúng ta bàng hoàng xúc động xen lẫn niềm ngưỡng mộ, trân <br /> trọng bởi một lần nữa phát hiện thêm ở họ những điều quý giá.<br /> Ở đây tình yêu đã trở thành diệu pháp để "người hóa" nhân vật ma ­ "ma khát <br /> yêu đương sẽ hóa người". Nhưng tình yêu, cái "nhịp cầu" nối hai thế giới người ­ ma  <br /> cũng mong manh, dễ gãy, nhất là khi nhân vật đối diện với sự  thật khắc nghiệt để <br /> rồi xót xa bừng ngộ về thực tại của mình: Dù nặng nợ và mê đắm đến đâu họ  cũng <br /> chỉ  là kiếp ma, mà "tình ma liệu có được bằng người" (Bướm Trắng), "âm dương <br /> cách trở cả một đời người thì làm sao mà chung sống với nhau được" ( Chợ rằm dưới  <br /> <br /> 35<br /> gốc dâu cổ thụ). Cái lằn ranh mơ  hồ giữa hai cõi âm dương như  đặt dấu chấm hết  <br /> cho những mối tình nặng màu sắc liêu trai của họ: Hoàng Thu Huệ phải theo hài cốt <br /> trở  về  quê hương, Dương, Lăng, Thắng... cũng phải ngậm ngùi " quay về  xứ  ma"  <br /> trước khi gửi lại trần gian cái nhìn lưu luyến và chan chứa ân tình. Vậy là thế  giới <br /> bên kia dù quyến rũ bao nhiêu chăng nữa thì cuộc đời thực tại vẫn là "điểm quy <br /> chiếu" để  người sống hướng đến. Dẫu sao tình yêu hư   ảo như  phù vân  ấy vẫn để <br /> lại trong lòng người nỗi ám ảnh, day dứt khôn nguôi về lẽ sống, về cái đẹp vụt qua  <br /> như ánh sao băng giữa cuộc đời này.<br />  Cũng là kiểu nhân vật siêu thực như  ma nhưng văn xuôi hôm nay ít đề  cập <br /> đến hình tượng quỷ. Trong số  53 truyện xây dựng kiểu nhân vật này, quỷ  chỉ  có 4 <br /> truyện, chiếm 7,5%. Họ là những sứ giả của Diêm phủ xuất hiện trong tác phẩm chỉ <br /> như chất phụ gia quan trọng để nhà văn tái tạo kiểu con người dục vọng ­ những nô <br /> lệ bị đồng tiền, danh lợi làm méo mó, quái dị cả nhân tính lẫn nhân hình.<br /> Người đọc sẽ  bắt gặp  ở  những truyện có kiểu nhân vật này một môtip khá <br /> quen thuộc trong văn xuôi kì ảo thế giới: môtip kí giao kèo (hoặc bán linh hồn, lương  <br /> tâm) với quỷ sứ (chẳng hạn một số tác phẩm của Balzac như   Miếng da lừa, Thuốc  <br /> trường sinh, Đá, Tấm bùa...). Là kẻ  mua lương tâm nên quỷ  xuất hiện trong truyện  <br /> với tư thế của một thương gia chính hiệu: "dáng vẻ phong lưu đường bệ lắm" ( Trái <br /> đắng ­ Nguyễn Minh Dậu), "cặp mắt (...) cân đối đến lạ kì, như luôn luôn ở thế cân  <br /> bằng trên một chiếc cân tiểu li (...) Ở vị trí của cái xương cụt  không hề  có một cái  <br /> đuôi của quỷ  sứ", bàn chân cũng "là một bàn chân người, không có bộ  móng guốc <br /> như  chân dê", "không hề  có đầu một cái sừng nào nhú lên cả" (Ai là quỷ  dữ? ­ Hồ <br /> Anh Thái). Tự  xưng là Quỷ  Vô thường thì cũng chỉ  "trùm kín mình từ  đầu tới chân  <br /> bằng một chiếc áo khoác màu tối", thế  thôi (Giữa trần gian và địa ngục). Nghĩa là <br /> tuyệt nhiên không có một chút dấu hiệu nào của quỷ. Vậy quỷ  dữ  là ai? Lần theo  <br /> diễn tiến hai cuộc bán lương tâm kì quặc của hai nhân vật "hắn" và ông Tô Lệch  <br /> trong Trái đắng và Ai là quỷ dữ ta sẽ phần nào giải mã được điều bí ẩn này:<br /> *Quá  khứ của kẻ bán lương tâm: Hắn có "thói quen thấy mình là vua mỗi khi  <br /> có đồng tiền trong tay"/ Tô Lệch "là kẻ vô lương tâm", "gây nên nỗi thống khổ cho  <br /> đồng nghiệp và dân chúng".<br /> *Tình trạng hiện tại của người bán lương tâm: thất nghiệp, ăn bám vợ/ Hoàn <br /> toàn nghỉ việc, đang ngồi chờ làm nốt một số thủ tục để về hưu. <br /> *Diễn biến của quá trình bán lương tâm: Qua hai công đoạn:<br /> ­ Lần 1: Người đàn ông lạ mặt đề  nghị hắn giao vợ mình cho y, ngược lại y  <br /> sẽ cho hắn một con số để đánh đề với lời căn dặn "nhớ là không được vượt qua giới  <br /> hạn ta đã cho phép đâu đấy!" / " Người kia đưa hai tay về  phía ông như  đang nhẹ <br /> nhàng tóm bắt một vật mềm và trơn nhuội. Ông bỗng lắc mạnh, hai vai đau đớn"...  <br /> Sau lần này, hắn "chỉ còn một nửa là người", Tô Lệch còn lại "một nửa lương tâm",  <br /> "cảm giác là mình nhẹ đi rõ rệt".<br /> ­ Lần 2: Hắn khấn vái để  người kia hiện về: "Ông sẽ  cho tôi nữa chứ?" ­  <br /> "Được, (...) nhưng hãy nhớ là không được tham quá! Tham là mắc tai hoûa" xong cho  <br /> hắn một con số rồi biến mất/ Tô Lệch thì "có còn gì đâu mà mua".<br /> <br /> 36<br />  * Tình trạng của nhân vật sau khi bán linh hồn:<br /> ­ Lần1: Trở thành con bạc khát nước, "hắn chơi bạt mạng", "nướng sạch số <br /> tiền được đề", "có gì bán cả"/ Có trong tay bạc triệu, Tô Lệch "bất ngờ cảm thấy có <br /> thể  chuộc được lỗi lầm". Hành vi chuộc lỗi bằng cách gia ân, bố  thí này khiến cơ <br /> thể nhân vật "nặng hẳn lên", "tăng trọng một trăm rưỡi kí".<br /> ­ Lần 2: Trong lúc hắn sướng rơn vì trúng đậm, "những một triệu tám", "gấp  <br /> hai mươi lần món tiền còm con ma keo kiệt kia thí cho" thì được tin "vợ hắn vừa bị <br /> bắt tại khách sạn với một gã đàn ông trong bộ trang phục nguyên thuỷ"/ Tô Lệch thì  <br /> hầm hầm tức giận vì nghĩ mình bị kẻ kia "dìm giá".<br /> * Kết quả  cuối cùng: Vợ hắn đem hai đứa con theo chồng mới vào Nam làm  <br /> ăn. "Còn hắn đánh rơi mất mảnh giấy một triệu tám", "phát ngộ, đi lang thang cả <br /> ngày ngoài đường"/ Tô Lệch với bộ  mặt làm cho lão Tầm Man, người chuyên yểm <br /> tà, trị quỷ phải "tái mặt", "hết hồn", "đâm nhào ra cổng quên cả chuyện trừ tà" vì vừa <br /> phát hiện một điều khủng khiếp: "Trong nhà này không phải chỉ có quỷ mà thôi".<br /> Vậy là đã rõ, quỷ không ở đâu xa, nó hiện diện ngay chính trong lòng người ­  <br /> mảnh đất nương náu và gieo mầm của lỗi lầm và tội ác. Chính lòng tham, thần <br /> tượng hóa đồng tiền và sự chai lì trước nỗi bất hạnh của đồng loại như những chất  <br /> xúc tác quyết định phản  ứng từ  người sang quỷ. Sự  xuất hiện của quỷ  ­ kẻ  mua  <br /> lương tâm ­ chỉ có ý nghĩa tượng trưng, là "vật truyền dẫn"  để nhân vật nhanh chóng <br /> bộc lộ cái bản chất đích thực của mình. <br /> Việc xây dựng kiểu nhân vật này cho thấy sự  kết hợp thú vị  giữa Đông và <br /> Tây, truyền thống và hiện đại (môtip bán linh hồn cho quỷ  dữ, chi tiết hóa điên và <br /> lẩm bẩm "ba ­ bảy ­ xì" của Gherman trong  Con đầm pích (Puskin) và quan niệm của <br /> Đumbatze về  sức nặng của linh hồn so với thể xác trong tiểu thuyết  Quy luật của  <br /> muôn đời...). Riêng môtip bán linh hồn cho quỷ  dữ  của văn học phương Tây, khách  <br /> quan mà nói, một khi vào Việt Nam cũng đã "nhập gia tùy tục": Nó chỉ giữ vai trò thứ <br /> yếu, một đường viền bắt mắt, vì cốt lõi của vấn đề trong những câu chuyện này vẫn  <br /> là những quan niệm ngàn đời của ông cha được tác giả  của Truyền kì mạn lục nêu <br /> lên từ  mấy trăm năm trước: "Thanh lòng không bằng ít dục, dục nếu yên lặng thì  <br /> lòng trống rỗng mà điều thiện sẽ vào, khí bằng phẳng mà cái lí sẽ thắng, tà quỷ còn  <br /> đến quấy nhiễu làm sao được" [4]. Hay nói như Kim Ba của thời Tiền chiến thì "ma  <br /> là bởi lòng tà mà có". Trong thời hiện đại khi không ít giá trị bị đảo lộn bởi đồng tiền  <br /> và quyền lực, cái xấu và cái ác lẫn lộn thì sự gặp gỡ này cũng đã làm mới hoá những <br /> vấn đề đã cũ, tạo ra sức nặng và tính cấp thiết trong tiếng kêu cảnh báo của văn xuôi <br /> hôm nay. <br /> 3. Khác với văn học dân gian Việt Nam và quan niệm mang nặng lí tính  ở <br /> phương Tây,  ở đó ma quỷ luôn luôn đồng hành với cái xấu, cái ác  (xấu như  ma, ác <br /> như  ma, ác quỷ, quỷ dữ...), trong văn xuôi hôm nay, xuất phát từ  bản chất của nhân  <br /> vật mà chúng tôi vừa đề cập, thế giới ma (quỷ) cũng chẳng khác thế  giới người. Ở <br /> đó cũng tồn tại cả hai mặt thiện và ác với đầy đủ  những gương mặt, đẳng cấp: có  <br /> ma quyền thế hống hách, ma xun xoe bợ đỡ cấp trên, ma khiếp nhược nhún nhường, <br /> ma tốt bụng hay giúp đỡ ma mới v.v...  (Nghĩa địa xóm chùa). Điều này cũng bắt gặp <br /> <br /> 37<br /> trong Cặp bồ với ma với sự  hiện diện đủ  đầy mọi giai tầng, lứa tuổi, hằn sâu bao <br /> số phận, cảnh đời: "Ma trẻ con, long tong đứa nọ chạy theo đứa kia, dồng dồng một  <br /> lũ", "ma hau háu cặp mắt nịnh, ma đỏ vằn cặp mắt tình dục, ma hụt hơi vì tàn tạ xác  <br /> thịt, ma người tanh lợm mùi tiền, ma mặt đau đớn vì oan  ức chưa cởi, bần thần bị <br /> tình duyên trắc trở. Ma tu sĩ già râu dài... Ma ôm một chồng sách trước ngực, đeo kính <br /> trắng, đầy tư lự; ma bị cưỡng hôn, ma mười lăm tuổi bị hiếp dâm, còn ôm mặt không <br /> dám mở bàn tay cho người ta xem mặt...". Thực chất cõi âm ở đây cũng chính là phản <br /> quan của thế  giới trần tục và hệ  thống nhân vật siêu thực cũng chỉ  là "quỷ  vật giả <br /> thác dĩ tác hiếu kì" (lấy nhân vật ma quỷ để gợi tính hiếu kì) [5] giữ vai trò như một <br /> tấm lá chắn hữu hiệu để  người viết gởi gắm những quan niệm, suy tư, trăn trở  về <br /> cuộc đời đồng thời cũng là đối trọng để  con người sống xứng đáng với danh hiệu <br /> "hoa của đất" mà thượng đế đã ưu ái ban tặng.<br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1. Nguyễn Kiến Giang.  Đi tìm cách tiếp cận bản tính tộc người Việt  (trong  Văn hóa <br /> Việt Nam ­ đặc trưng và cách tiếp cận . Lê Ngọc Trà (tập hợp và giới thiệu). NXB  <br /> Giáo dục (2001) 31<br /> 2. Đỗ Lai Thúy. Từ cái nhìn văn hóa. NXB Văn hóa dân tộc, H. (1999) 168 ­ 169.<br /> 3. Cù Hựu, Nguyễn Dữ. Tiễn đăng tân thoại, Truyền kì mạn lục. NXB Văn học ­ Trung <br /> tâm văn hóa ngôn ngữ  Đông Tây, H. (1997) 250.<br /> 4. Sách đã dẫn; tr. 265.<br /> 5. Dẫn theo Phạm Văn Thắm. Nghiên cứu văn bản và đánh giá tác phẩm truyền kì Việt  <br /> Nam (thế kỉ XVI ­ XIX), Luận án Phó tiến sĩ khoa học Ngữ văn. Viện Nghiên cứu Hán <br /> Nôm, H. (1996) 18.<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Sự  bùng phát mạnh mẽ  của truyện ma đương đại một phần do được kế  thừa, tiếp  <br /> nối truyền thống truyện ma dân tộc, thêm vào đó là những ảnh hưởng của môi trường, thời  <br /> đại. Điều này góp phần mang lại sự  mới mẻ, phong phú và dân chủ  của đời sống văn học  <br /> những năm gần đây. Bên cạnh những đặc điểm về mặt 'huyết thống", nhân vật ma trong văn  <br /> xuôi hôm nay vẫn có những đặc trưng riêng trong chân dung, tính cách, kiểu loại... và là  <br /> những tín sứ mang thông điệp nghệ thuật tích cực  của người viết. <br /> <br /> <br /> THE GHOSTS IN VIETNAMESE CURRENT PROSE<br /> Bui Thanh Truyen<br /> College of  Pedagogy, Hue University<br /> <br /> SUMMARY<br /> A part of powerfut development of the current ghost stories has inherited and continued  <br /> the tradition of  nation and affects of the environment and the age which were added to that.  <br /> This has taken part in fresh, rich and democratic points in the literature life in recent years.  <br /> Beside characteristics of blood ­ line, the ghosts in prose of today still have private specific  <br /> 38<br /> traits in potraits, traits, types ect. and they are messengers who bring active art message from  <br /> authors. <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 39<br />