KINH NGHIỆM KHAI THÁC VÀ SỬ DỤNG NGUỒN GEN CÂY TRỒNG CỦA CỘNG ĐỒNG CÁC DÂN TỘC KHU VỰC LÒNG HỒ THỦY ĐIỆN SƠN LA VÀ CÁC VÙNG PHỤ CẬN

Chia sẻ: Phung Tuyet | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:9

Thêm vào BST

Báo xấu

49
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Vùng Tây Bắc Việt Nam là nơi sinh sống của rất nhiều dân tộc trong đại gia đình các dân tộc Việt Nam. Mỗi một dân tộc thường cư trú trong một môi trường sinh thái nhất định, các dân tộc Thái, Lào, Lự... sống ở các vùng thấp, còn các dân tộc H’Mông, Dao, Hà Nhì, Phù Lá,...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: KINH NGHIỆM KHAI THÁC VÀ SỬ DỤNG NGUỒN GEN CÂY TRỒNG CỦA CỘNG ĐỒNG CÁC DÂN TỘC KHU VỰC LÒNG HỒ THỦY ĐIỆN SƠN LA VÀ CÁC VÙNG PHỤ CẬN

KINH NGHI M KHAI THÁC VÀ S D NG NGU N GEN CÂY TR NG C A C NG Đ NG CÁC DÂN T C KHU V C LÒNG H TH Y ĐI N SƠN LA VÀ CÁC VÙNG PH C N guy n c Chinh, Vũ Linh Chi, guy n Th g c Hu Summary The ethnic communities’experience in exploitation and utilization of crop genetic resources in the area of Son La water-power station and the adjacent areas The indigenous knowledge of agriculture plays an important role in the conservation of local crop diversity. Therefore, survey, collection and documentation of the traditional knowledge on exploitation and utilization of local crop germplasm is one of the first priority in plant genetic resources conservation in general and crop germplasm in the area of Son La water- power station and the adjacent areas in particular. The study results indicated that Thai, H’Mong, Dao minority’ indigenous knowledge in the study areas are abundant and distinguished. This knowledge deeply influences on local genetic resources diversity, for example, Thai people eat sticky rice so until now they cultivate a large of sticky rice varieties (about 277 accessions varieties were collected from this site). Many herbal remedies have been also used as precious medicine in ethnic communities. However, together with precious plant genetic resources, the indigenous knowledge of agriculture is being lost. Thus, need to continue researching it more. Keywords: Indigenous knowledge, utilization, crop genetic resources, Sơn La. các vùng núi cao. Do v y, m i dân t c có I. TV N nh ng loài gi ng cây tr ng khác nhau Vùng Tây B c Vi t Nam là nơi sinh phù h p v i i u ki n t nhiên và phong s ng c a r t nhi u dân t c trong i gia t c t p quán, tín ngư ng c a dân t c ó, ã ình các dân t c Vi t Nam. M i m t dân t o nên kho tri th c v s d ng các ngu n t c thư ng cư trú trong m t môi trư ng gen cây tr ng r t a d ng và phong phú. sinh thái nh t nh, các dân t c Thái, Lào, Theo nhi u nghiên c u trong và ngoài L ... s ng các vùng th p, còn các dân t c nư c ã kh ng nh, giá tr c a ngu n gen H’Mông, Dao, Hà Nhì, Phù Lá,... s ng cây tr ng a phương g m hai ph n: Ph n
v t th và ph n phi v t th , ph n v t th - Ph ng v n tr c ti p nông dân; chính là b n thân giá tr c a ngu n gen và - X lý s li u b ng ph n m m Excel. ph n phi v t th là nh ng ki n th c b n a v khai thác và s d ng ngu n gen ó. III. K T QU VÀ TH O LU N Như v y b o t n hi u qu qu gen cây Qua ba năm ã thu th p ư c 4423 tr ng thì ng th i b o t n hai ph n giá tr ngu n gen cây tr ng các lo i cùng v i c a nó. Do ó vi c i u tra, thu th p và tư nh ng ki n th c b n a v cách th c s li u hoá các kinh nghi m truy n th ng, các d ng ngu n gen ó trong 5 t nh: i n ki n th c b n a liên quan n ngu n gen Biên, Lai Châu, Sơn La, Lào Cai và Yên cây tr ng là v n r t quan tr ng, mang Bái t 20 dân t c khác nhau. Trong s tính th c ti n và c p bách. Trong 3 năm t ngu n gen trên, thu ư c 1760 ngu n gen 2007 n 2009, song song v i vi c ti n t dân t c Thái, 1553 ngu n gen t dân t c hành i u tra thu th p ngu n gen cây tr ng H’Mông và dân t c Dao là 436 ngu n gen. t i khu v c th y i n Sơn La và các vùng ây cũng là ba dân t c có kinh nghi m ph c n, nhóm nghiên c u cũng ã tìm khai thác s d ng ngu n gen cây tr ng hi u ki n th c b n a liên quan n s phong phú nh t. Trong gi i h n c a bài d ng và ch bi n nh ng ngu n gen này, báo, xin gi i thi u kinh nghi m s d ng nh m góp ph n b o t n b n s c văn hoá ngu n gen c a ba dân t c Thái, H’Mông dân t c, cũng như b o t n a d ng qu gen và Dao. cây tr ng. 1. Kinh nghi m s d ng ngu n gen cây II. V T LI U VÀ PHƯƠNG PHÁP tr ng c a dân t c Thái NGHIÊN C U Dân t c Thái có m t Tây B c Vi t i tư ng nghiên c u là các loài gi ng Nam t r t s m, s ng t p trung các t nh cây tr ng ư c c ng ng các dân t c khu Sơn La, Lai Châu, Yên Bái và Hoà Bình, có v c lòng h thu i n Sơn La và các vùng hai nhóm a phương Thái en và Thái ph c n tr ng tr t, thu hái ph c v cho tr ng. Ngư i Thái có k thu t thâm canh các nhu c u i s ng và kinh nghi m, tri lúa nư c khá cao, ngoài ra cũng tr ng lúa th c s d ng chúng. và các lo i hoa màu khác trên nương Trong quá trình i u tra, thu th p qu ph c v nhu c u i s ng. Cách th c ch gen cây tr ng và tri th c b n a có liên bi n, s d ng các lo i cây tr ng này r t a quan ã s d ng các phương pháp sau: d ng và ư c th hi n b ng 1. - Phương pháp ánh giá nhanh nông thôn - RRA (Rapid Rural Appraisal);
B ng 1. M t s kinh nghi m s d ng ngu n gen cây tr ng c a dân t c Thái M t s ngu n gen đã thu th p B ph n TT Phương th c s d ng s d ng Tên đ a Tên gi ng S thu th p phương 1 Nhóm cây lương th c, th c ph m H t Làm bánh, th i xôi, dùng vào các ngày l N p ru ng, Tan nương, 07-01-002 h i và ngày t t N p nương D nông, 07-01-031 Kh u pom p , 07-01-044 ....... H t Dùng đ n u rư u, ngâm rư u, n u cháo, N pc m Kh u l ch 07-01-034 u ng ch a b nh đau b ng đi ngoài 08-01-242 Thân, h t L y thân cây sau khi đã tr c ăn s ng đ Cao lương Má manh, 07-01-037 gi i khát (gi ng mía). L y h t dùng trong i manh, 07-04-051 chăn nuôi, ho c n như b ng ngô Co kh u n 09-05-111 ......... H t Dùng h t xay thành b t đ làm bánh Kê chân v t Pa 07-01-057 ...... H t L y h t, làm s ch, ngâm đ xôi, ăn ngon Kê đuôi ch n Kh u ph ng 07-01-107 ...... H t Dùng h t giã s ng tr n v i xôi, g n li n v i V ng dân t c Má ngà dăm 07-01-049 các ngày l h i c a dân t c Thái 08-01-043 09-05-149 2 Nhóm cây làm rau, gia v Qu , lá Qu non dùng đ lu c, xào, qu già ăn Dưa tr i Má thi p, 07-02-060 non tươi, lá non dùng đ xào Má hói, 09-05-114 M c háy 08-01-172 Qu , h t Qu non dùng đ xào, n u canh, lu c ăn, Đ u nho nhe Má thúa nho 07-01-098 h t chín dùng đ xôi, làm nhân bánh chưng nhe 07-07-168 ...... Qu non L y qu xanh n u canh đ dã rư u Cà đ ng M c c nh 08-01-190 khôm ...... Lá, ng n Làm gia v Tía tô Ph c se lang 08-01-061 3 Nhóm cây làm thu c C C dùng làm thu c ch a ho, làm gia v G ng Khinh 07-01-150 07-01-192 D c lá Dùng d c lá v t l y nư c, ng m ch a viêm Ráy Phúc ch 07-02-066 h ng .....
Thân, lá Dùng thân, lá nư ng lên đ p vào ch b Cây ch a m n Co hán h n 08-01-179 m n nh t C Ngâm rư u xoa bóp chân, h m v i th t gà, Tam th t tr ng Tam th t 07-05-055 cho ph n m i sinh tr ng C Dùng c sao vàng, ngâm v i rư u đ u ng Hành đ Hòm b đèng 07-05-068 ch a đau g i, đau tay lưng, m y u ăn kho lên Ng n Dùng ng n lu c, làm n m, n u canh, làm Rau hôi Co ph c nàm 08-01-033 thu c ch a b nh s i th n mìn 4 Nhóm cây s d ng làm m c đích khác Thân, lá L y cây r a s ch, s c, g n l y nư c, đ Cây nhu m xôi Co kháu c m 07-02-069 ngu i, ngâm g o cho xôi màu tím 08-01-189 08-01-060 Lá Tu t lá, vò, ngâm 2-3 ngày, cho 1 lư ng Cây nhu m v i Co h p, 08-01-180 nư c v a ph i, sau đó cho v i vào nhu m đen Co kh u căm 08-01-191 2-3 lư t m t các vùng núi B c b c a nư c ta. 2. Kinh nghi m s d ng ngu n gen cây Ngư i Mông làm nương, r y và ru ng b c tr ng c a dân t c H’Mông thang trên các vùng núi cao, có b gi ng Dân t c H’Mông là m t trong nh ng cây tr ng và kinh nghi m s d ng, ch bi n thành viên quan tr ng trong c ng ng các nh ng ngu n gen này r t phong phú. K t dân t c thi u s c a Vi t Nam và s m có qu ư c ghi nh n b ng 2. B ng 2. M t s kinh nghi m s d ng ngu n gen cây tr ng c a ngư i H’Mông M t s ngu n gen đã thu th p B ph n TT Phương th c s d ng s d ng Tên gi ng Tên đ a phương S thu th p 1 Nhóm cây lương th c, th c ph m H t Dùng làm bánh chưng, bánh dày, n u Lúa n p Pl u tri u, 07-07-030 rư u, th i xôi, g n li n v i nh ng ngày Bl blào ch , 09-02-093 l , t t, ma chay, cư i h i 09-01-122 Bl bl u cày, ...... H t L y g o n u cơm đ ngu i, tr n v i men N pc m Bl bl u xùa, L u 09-01-112, lá r ng, cho vào chum cùng v i tr ng sán 08-03-032 gà, sau 3 tháng tr ng ăn đư c và rư u u ng đư c H t L y h t lu c đ n nh , đ ra đ ngu i, tr n Ngô n p Pooc c bl u, 09-04-054 men r i (men g m lá + men Trung Ngô t Poóc c đ ng 09-06-059 Qu c). Th i gian 1 tu n, n u như rư u 09-06-060 g o ......
H t L y b p ngô bánh t , t h t, xay ngô Ngô n p Po c pl u đơ, 09-01-026 s ng, dùng lá bi gói, lu c Po c pl u đ ng 09-06-062 ...... H t Dùng h t tr n v i g o đ n u cơm ho c Ý dĩ h t tròn Kê 08-01-216 n u rư u khía 09-06-030 ....... H t Dùng h t, nghi n nh làm bánh ho c M ch 3 góc Chì á, 09-04-076 n u rư u Chì cáng 09-04-077 ...... Thân, Thân cây sau khi ra hoa dùng ăn tươi Cao lương Kchua plét, 08-01-093 bông, h t ho c n u lên thành đư ng đ n t t làm Qu n ch a, 08-01-117 nư c ch m bánh. H t dùng đ n u rư u P ng dua, 08-03-033 ho c dùng chăn nuôi. Bông sau khi tu t Chua. 09-01-101 h t b n làm chu i quét nhà ........ H t L y h t tr n v i g o n p nghi n b t làm Kê Pà 07-04-036 bánh rán, ho c dùng đ n u rư u 08-01-116 ...... H t Dùng h t rang chín, đ nư c lu c đ n Đ u tương T up u 07-04-025 khi h t đ u n , ch t b nư c, đ đ u 09-01-123 vào bao, vào rơm đ n nóng (kho ng 09-06-074 2-3 ngày) đ p g ng tr n v i mu i cho ....... vào thùng kho ng 2-3 ngày là ăn đư c. Hoa, h t Hoa làm n m, h t làm nhân bánh Đ u nho Má thúa nho nhe 08-01-170 chưng, n u chè, n u canh. nhe 08-04-127 ...... C L y c lu c chín, đ ngu i, thái lát, tr n Dong gi ng C dà 07.05.143 v i men, n u thành rư u C L y c g t v , đun nư c sôi, th vào có Khoai nưa Neo D , 09-04-043 b t h t b t đi, đun khi chín m m thì ăn Cau t u phú 09-06-083 đư c, ho c c t nh , đun l n v i nư c ..... tro đ n chín, r a s ch, thái lát, xào v i m . C L y c g t v , n o, ngâm nư c vôi, đun Khoai ng a Cò T u ph 08-04-104 ch t nư c đi, đ nư c vào đun bình thư ng, trư c khi ăn r a nư c l nh C N o c , tr n thêm tro vào n u đ tránh Khoai th ơ Cao c th 09.01.124 ng a, sau đó đun đ ngu i c t ra thành mi ng, tr n v i g ng, gia v xào lên C L y c màu đ , b ng ngón tay, ngâm Sa nhân C giàng h 09-06-281 mu i 15 ngày (gi ng mu i cà), mu i l n v i măng và lá tía tô.
2 Nhóm cây làm rau, gia v C , lá C dùng làm gia v , lá thái nh , r c lên Cây gia v P cay 08-04-105 th t gà, ho c cho vào nư c ch m Lá Làm gia v ăn cùng v i th t gà và dùng Cây gia v Pìa ca 09-04-046 đ nư ng cá. Cho vào nư c suýt gà n u làm canh 3 Nhóm cây làm thu c H t Dùng h t ngâm nư c nóng ch a b nh Cao lương Cu n día chua 07-07-234 s t cao đen ....... H t Dùng h t rang vàng cho ít m vào l y Cà d i P đ ng 09-06-276 bát úp vào, cho b c hơi vào mi ng C trên L y c trên thân ch a b nh d d y, ho c Mùng tơi So ph c ke 08-01-203 thân ăn tươi khi u ng rư u mà b đau b ng C L y c , thát lát, sao lên, nghi n nh , Ngh đen Khá đăng lu 07-07-046 tr n v i m t ong ăn ch a đau d dày. Làm gia v H t Làm thu c ch a ho Kê đuôi ch n Kê 08-01-149 Thân, lá L y thân lá đun nư c t m, xông hơi đ Hương nhu Ko Kăm kh 08-04-016 ch a c m cúm C L y c đ p nát c , cho vào khăn bu c G ng Khía, khinh 08-01-139, vào đ u ch a đau đ u. Bu c 1-2 ti ng 08-01-151, vào c tay, c chân đ ch a c m cúm. 09-02-017, Nư ng c , thái lát, chư m vào c khi 09-04-040, còn nóng đ ch a ho. Làm gia v ........ H t Dùng h t ăn s ng đ ch a trư ng b ng Cây lanh M ng 09-01-118 đ y hơi 3 Nhóm cây s d ng làm m c đích khác Thân, lá Dùng lá, thân đun sôi, l y nư c ngâm Cây nhu m S a phong máu 09-06-279 g o kho ng 2 ti ng, v t g o, đ xôi xôi bl u Lá L y lá ngâm vào nư c 1 đêm 1 ngày, Cây nhu m Gàng 08-04-154 đ o nhi u l n, đ l ng, ch t nư c, l c v i màu l y c n, pha 1% rư u, cho v i vào 1h, chàm phơi khô r i l i nhúng ti p. Làm nhi u l n đ n khi màu chàm s m là đư c V thân Tháng 7 thu cây v , tư c v , cu n l i, Cây lanh Nông mà, 08-04-070, cây đem n u t t i t i sáng, khi đun cho M ng 09-04-023, thêm tro b p, sau đó đem nhu m đen, ....... d t thành v i. V thân L y v thân cây phơi khô, tư c s i, se Cây l y s i M ng 08-01-099 cây ch dùng d t v i, may qu n áo cho ngư i ch t. Qu L y qu già, phơi khô, làm gáo múc B u h lô Tâu a 08-01-219, nư c 08-04-215, ......
3. Kinh nghi m s d ng ngu n gen cây Ngư i Dao canh tác trên nương r y, m t s tr ng c a dân t c Dao nơi còn tr ng lúa nư c. Kinh nghi m s Ngư i dao di cư n Vi t Nam vào d ng ngu n gen cây tr ng c a bà con dân kho ng th k XII, s ng phân tán h u h t t c Dao khá phong phú và k t qu ư c th hi n b ng 3. các t nh mi n núi và trung du B c b . B ng 3. M t s kinh nghi m s d ng ngu n gen cây tr ng c a bà con dân t c Dao M t s ngu n gen đã thu th p B ph n TT Phương th c s d ng Tên đ a s d ng Tên gi ng S thu th p phương 1 Nhóm cây lương th c, th c ph m Thóc tr n cao lương đư c đ vào n i lu c chín, sau đó v t ra r i đ u trên m t lá chu i tươi đ n khi ngu i, tr n đ u v i men cho vào chum kín không đ thêm nư c. Men lá là lo i men đư c Pl u cà đ ng bào t ng h p t nhi u lo i cây, v thu c Lúa t m , 09-01-005, H t thóc, ch t, như: H t th o qu , r cây t r ng, c ri ng, cao lương 09-01-018, h t cao Quý giàng si ngư i dân dùng m t chi c sàng có l nh đ t đ 09-01-079 lương trên m t n i ho c ch o đ ng nư c. Sau đó đ ...... đ y nguyên li u n u rư u lên kín m t sàng, không đ nguyên li u l t xu ng dư i n i, đ t hông ho c chõ n u trên m t n i bao kín m t sàng nguyên li u r i n u cách thu . Bl u ki u, 09-06-167, Dùng th i xôi, làm bánh chưng, bánh dày, n u H tg o Lúa n p Bèo ch m, 09-01-086, rư u Bèo pa ây 09-01-087 Bèo cú, Bèo 07-02-032, H tg o N u rư u làm thu c b Lúa uc 09-01-069, 09-01-079, L y h t lu c chín, men 1 tu n, n u thành rư u, 09-06-230, H t h t màu đ . Ph n bông sau khi tách h t b n làm Cao lương Cù làng 09-06-231 ch i quét nhà ....... 2 Nhóm cây làm thu c Dùng h t gi i đ c khi b ng đ c th c ăn, đ c 09-01-017 H t V ng Phà chá bi t v ng càng đ lâu năm có tác d ng càng cao ...... 3 Nhóm cây s d ng làm m c đích khác Qu già l y xơ làm đ c r a, xơ t m 09-01-082 Qu Mư p Lày r i ....... Thân, lá Lá và thân, lu c l y nư c ngâm g o đ n u xôi Cây khác N ng làm 09-06-169
T¹p chÝ khoa häc vµ c«ng nghÖ n«ng nghiÖp ViÖt Nam K t qu trên cho th y s a d ng và tính c thù trong phương th c ch bi n, s d ng ngu n gen cây tr ng c a các dân t c Tây B c. Tuy nhiên cũng như nhi u dân t c khác s ng trên t Vi t, ba c ng ng dân t c này u s d ng lúa n p th i xôi, làm bánh trong các ngày l , t t, ma chay, cư i h i như m t bi u tư ng c a lòng thành kính c a ngư i tr n t c i v i các b c th n linh. S d ng cây nhu m màu xôi cũng là m t nét c áo c a các dân t c này. i v i ngư i Thái, n p còn ư c s d ng ph bi n trong các b a cơm hàng ngày nên bà con duy trì m t b gi ng lúa n p r t l n (227 ngu n gen lúa n p). Rư u là th c u ng không th thi u ư c i v i ng bào ngư i Mông và ngư i Dao, ngư i Mông thì n i ti ng v i thương hi u rư u ngô B c Hà, còn ngư i Dao thì thương hi u rư u Sán lùng cũng ã vang danh t lâu. Nguyên li u n u rư u c a hai dân t c này cũng r t phong phú, c bi t là ngư i H’Mông, bà con dùng r t nhi u lo i nguyên li u khác nhau như lo i lúa, ngô, dong ri ng, cao lương, kê, m ch ba góc, ý dĩ n u rư u. Nh ng phương thu c dân gian ch t nhi u lo i cây s n có, ch a tr nhi u lo i b nh thông thư ng ư c ng bào s d ng r ng rãi trong i s ng hàng ngày theo nh ng cách riêng c a m i dân t c. IV. K T LU N C ng ng các dân t c thu c khu v c thu i n Sơn La và các vùng ph c n có nhi u tri th c, kinh nghi m v s d ng và ch bi n ngu n gen cây tr ng. Nh ng tri th c b n a và kinh nghi m c truy n này ã ư c hình thành, duy trì, phát tri n và truy n khNu qua nhi u th h , g n ch t v i nhu c u, phong t c, t p quán c a t ng dân t c c th , có s tương tác và thích ng linh ho t v i t ng vùng, t ng i u ki n sinh thái khác nhau. ó chính là n n t ng quan tr ng cho s phát tri n b n v ng c a c ng ng và xoá ói gi m nghèo. N h ng năm g n ây, do ch u nhi u tác ng c a quá trình phát tri n kinh t , c bi t là h qu nh hư ng t vi c xây d ng thu i n Sơn La mà h th ng tri th c b n a liên quan v i a d ng sinh h c ang d n d n b mai m t, trong ó có tri th c, kinh nghi m s d ng và ch bi n ngu n gen cây tr ng. Vì v y h n ch s m t mát này, ngh trong th i gian t i c n quan tâm hơn n a t i vi c i u tra, thu th p và tư li u hoá h th ng tri th c quan tr ng này, góp ph n b o t n ư c b n s c văn hoá dân t c, h tr cho b o t n và phát tri n a d ng tài nguyên di truy n th c v t ph c v cho m c tiêu nông nghi p và lương th c. TÀI LI U THAM KH O 1. guy n Hương Giang (2006). Ki n th c b n a. Thiennhien.net. 2. guy n Th g c Hu , Lưu g c Trình (2008). Ý nghĩa và n i dung vi c tư li u hoá tri th c, kinh nghi m truy n th ng, b n a trong b o t n a d ng sinh h c nông lâm nghi p. Bài gi ng môn h c tài nguyên di truy n th c v t. NXB. Nông nghi p. 3. guy n Văn Huy, Lê Duy i, guy n Quý Th o, Vũ Xuân Th o (2009). i gia ình các dân t c Vi t Nam. NXB Giáo d c. 8
T¹p chÝ khoa häc vµ c«ng nghÖ n«ng nghiÖp ViÖt Nam 4. C m Th Tú Lan và cs. (2004). Tri th c b n a c a ph n Thái Tây B c trong nông nghi p và qu n lý tài nguyên thiên nhiên. 5. guy n Th Phương Th o, Hà Anh Tu n, Lý Xuân Trung, (2008). Kinh nghi m và tri th c s d ng cây nhu m màu c a các dân t c thi u s t i huy n Mư ng Khương, Lào Cai. Tri th c truy n th ng trong b o t n tài nguyên thiên nhiên và môi trư ng, UNDP GEF SGP-TKN. gư i ph n bi n: PGS.TS. guy n Văn Vi t 9