Làng xã: Dẫn vào một nghiên cứu về các thể chế xã hội - Bùi Quang Dũng

Xã hội học, số 1(109), 2010 11<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Lµng x·: dÉn vµo mét nghiªn cøu<br /> vÒ c¸c thÓ chÕ x· héi<br /> <br /> Bïi Quang Dòng*<br /> <br /> <br /> T¹i c¸c x· héi n«ng nghiÖp ®ang qu¸ ®é sang c¸c quan hÖ thÞ tr­êng, biÕn ®æi x·<br /> héi dï diÔn ra trong bèi c¶nh nµo còng dÉn tíi sù tiÕn triÓn cña c¸c thÓ chÕ chÝnh trÞ<br /> x· héi. VÊn ®Ò ®Æt ra ®èi víi tr­êng hîp n«ng th«n ViÖt Nam lµ qu¸ tr×nh chuyÓn biÕn<br /> nµy diÔn ra nh­ thÕ nµo, xÐt trong bèi c¶nh nÒn kinh tÕ vµ x· héi ®ang chuyÓn m¹nh<br /> sang c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa<br /> Bµi viÕt nµy th¶o luËn vÒ mét sè kh¸i niÖm liªn quan tíi c¸c thÓ chÕ x· héi t¹i<br /> n«ng th«n, nh»m më ®Çu cho mét nghiªn cøu s©u h¬n vÒ c¸c vÊn ®Ò nµy cña x· héi<br /> n«ng th«n ®­¬ng ®¹i.<br /> C¸c khu«n mÉu c­ tró<br /> Ng­êi míi tíi vïng Trung T©y vµ c¸c bang ®ång b»ng ë Hoa Kú sÏ nhËn ra tÝnh<br /> ®Òu ®Æn cña viÖc x©y cÊt nhµ cöa vµ cña nh÷ng cÊu tróc nh©n t¹o kh¸c t¹i c¸c vïng<br /> n«ng th«n. B¨ng qua c¸c n«ng tr¹i, ng­êi ta sÏ nhËn thÊy hÇu hÕt nhµ cöa v­ên t­îc<br /> ph©n bè r¶i r¸c. C­ d©n th­êng lµm viÖc trªn c¸nh ®ång sau nhµ hay bªn c¹nh Êp tr¹i,<br /> vµ Êp tr¹i ®Òu ë gÇn ®­êng c¸i. C¸c côm nhµ r¶i r¸c chen vµo gi÷a nh÷ng Êp tr¹i vµ d©n<br /> sèng ë ®ã ®i lµm c¸c c«ng viÖc phi n«ng nghiÖp hµng ngµy t¹i c¸c thÞ trÊn l©n cËn. §i<br /> gÇn tíi khu ngo¹i vi cña thÞ trÊn, nh÷ng ng­êi quan s¸t tinh vi cã thÓ thÊy c¸c ®Þa ®iÓm<br /> cung cÊp dÞch vô, b¸n ®Êu gi¸, ®«i khi c¶ nh÷ng qu¸n ¨n nhanh vµ nh÷ng ®iÓm mua<br /> b¸n míi x©y cÊt. Däc theo hai mÆt phè chÝnh h­íng tíi trung t©m thÞ trÊn lµ nh÷ng ng«i<br /> nhµ cò, to víi nh÷ng vßm réng vµ cöa sæ ë ®Çu håi. Phè chÝnh cã nhiÒu c©y to t¹o thµnh<br /> nh÷ng m¸i che trong mïa hÌ. Däc theo hai hÌ phè lµ nh÷ng ng«i nhµ nhá h¬n. ë trung<br /> t©m thÞ trÊn lµ toµ ¸n, trô së toµ ¸n th­êng lµ ng«i nhµ cao nhÊt thÞ trÊn cã c«ng viªn<br /> bao quanh. §èi diÖn víi trô së tßa ¸n lµ trung t©m th­¬ng m¹i víi hµng lo¹t cöa hµng,<br /> ng©n hµng, v¨n phßng luËt, qu¸n ¨n, r¹p chiÕu phim, v.v... Kh«ng gièng nh­ t¹i c¸c<br /> thµnh phè lín, n¬i ®Ó xe th­êng ngay bªn lÒ ®­êng.<br /> Khu«n mÉu ®Þnh c­ võa m« t¶ trªn ®©y cã thÓ t×m thÊy ë kh¾p n«ng th«n Hoa<br /> Kú nh­ng gièng nhau h¬n c¶ t¹i ®ång b»ng lín vµ vïng Trung T©y. §ã lµ nh÷ng trang<br /> tr¹i ph©n t¸n. Trang tr¹i ph©n t¸n lµ khu«n mÉu ®Þnh c­ phæ biÕn nhÊt ë n«ng th«n<br /> c¸c n­íc B¾c Mü. ThÞ trÊn lµ trung t©m dÞch vô cho c¸c trang tr¹i bao quanh vµ<br /> kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c thÞ trÊn tÝnh b»ng mét ngµy ®­êng ®i ngùa hay ngåi tµu ho¶. Sù<br /> c¸ch biÖt vÒ ®Þa lý gi÷a c¸c Êp tr¹i t¹i mét xø së tù do t¹o nªn tÝnh c« lËp vÒ mÆt x·<br /> héi. ThÞ trÊn kh«ng chØ lµ n¬i ng­êi ta tíi mua c¸c vËt dông hay lµm viÖc; th¨m nom<br /> thÞ trÊn cßn lµ dÞp ®Ó mäi ng­êi cã ®­îc c¸c tin tøc míi. Kh¸ch tíi th¨m trang tr¹i<br /> <br /> *<br /> PGS.TSKH, ViÖn X· héi häc.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 12 Làng xã: Dẫn vào một nghiên cứu……<br /> <br /> <br /> <br /> ®­îc hoan nghªnh v× nh÷ng tin tøc mµ hä cung cÊp; tõ ®ã t¹o ra c¸i Ên t­îng r»ng d©n<br /> c­ n«ng th«n vµ c¸c céng ®ång cã nh÷ng t×nh c¶m th©n h÷u vµ l¸ng giÒng h¬n lµ<br /> nh÷ng n¬i kh¸c.<br /> Ngoµi lèi ®Þnh c­ trªn, trong x· héi häc th­êng ng­êi ta cßn nªu ra hai khu«n<br /> mÉu ®Þnh c­ kh¸c, ®ã lµ côm lµng vµ lµng theo tuyÕn (Rogers vµ ®ång nghiÖp, 1987).<br /> Côm lµng rÊt gièng nhau t¹i hÇu hÕt mäi n¬i trªn thÕ giíi, ®Æc biÖt lµ ë ch©u ¸ vµ<br /> phÇn lín ch©u Mü La tinh vµ ch©u Phi. Ng­êi d©n sèng trong lµng vµ c¸ch xa ®Êt ®ai<br /> cña hä. VÝ dô cña lo¹i h×nh tæ chøc n«ng th«n nµy cßn cã thÓ t×m thÊy t¹i New<br /> England, c¸c lµng Morton cña Ulta vµ t¹i mét sè vïng trång lóa m× kh« t¹i vïng ®ång<br /> b»ng lín. MÆc dÇu côm lµng lµ lo¹i h×nh tæ chøc céng ®ång n«ng th«n phæ biÕn nhÊt<br /> nh­ng chóng cã nhiÒu biÕn thÓ kh¸c nhau.<br /> Lµng theo tuyÕn lµ c¸c trang tr¹i n»m däc theo c¸c trôc lé, theo c¸c hå nhá hay<br /> theo c¸c triÒn s«ng. Mét sè vïng cña bang Lousiana vµ ch©u ¢u cã nh÷ng lµng nh­<br /> vËy däc theo c¸c nh¸nh s«ng. D©n c­ hÇu hÕt sèng thµnh tõng d·y däc theo hai bê<br /> s«ng hay trôc lé vµ ®Êt trang tr¹i ph©n bè thµnh c¸c m¶nh dµi vµ hÑp.<br /> Lµng ViÖt Nam cã thÓ xÕp vµo lo¹i h×nh thø hai trong khung ph©n lo¹i trªn.<br /> Nguyªn t¾c c­ tró tËp trung thµnh lµng ë ®©y th­êng ®­îc gi¶i thÝch b»ng nhiÒu<br /> nguyªn nh©n kh¸c nhau, tr­íc hÕt lµ chÕ ®é n­íc. T¹i ViÖt Nam, chÕ ®é n­íc cña c¸c<br /> con s«ng vµ nguy c¬ lò lôt lµ mét trong nh÷ng lý do khiÕn cho c­ d©n kh«ng sèng ph©n<br /> t¸n. Nguyªn t¾c tËp trung nµy, thêi kú tr­íc n¨m 1954, cßn cã thÓ gi¶i thÝch b»ng t×nh<br /> h×nh thiÕu an ninh, viÖc c­íp bãc hay x¶y ra, nhÊt lµ vµo nh÷ng lóc mïa mµng thÊt<br /> b¸t hay gi¸p h¹t. Tuy nhiªn, nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi tr¶i qua hµng chôc thÕ kû míi lµ<br /> c¸i chi phèi chñ yÕu c¸c khu«n mÉu c­ tró cña ng­êi d©n n«ng th«n: ch©u thæ s«ng<br /> Hång lµ mét phÇn cña c¸i lôc ®Þa kÐo dµi tõ Ên §é tíi Trung Quèc, ë ®ã sù c­ tró vÒ c¬<br /> b¶n lµ tËp trung thµnh c¸c lµng.<br /> Trong khu«n khæ tõng lµng, d©n c­ tô tËp theo hai nguyªn t¾c: i) quan hÖ l¸ng<br /> giÒng vµ ii) quan hÖ huyÕt thèng. NguyÔn Tõ Chi (1996) cho r»ng ng­êi n«ng d©n<br /> trong lµng ViÖt cæ truyÒn miÒn B¾c tËp hîp l¹i chñ yÕu theo nguyªn t¾c thø nhÊt. C­<br /> d©n cña lµng kh«ng nhÊt thiÕt ai còng lµ hä hµng cña nhau, mµ th­êng hä lµ nh÷ng<br /> "ng­êi d­ng" ®èi víi nhau, sèng cïng trªn mét vïng ®Êt c­ tró vµ ®Êt trång trät. Chia<br /> sÎ víi Gourou nhËn ®Þnh vÒ tÇm quan träng cña n­íc trong ®êi sèng n«ng d©n, «ng cho<br /> r»ng c¸i quan hÖ gi÷a nh÷ng ng­êi n«ng d©n kh«ng cïng huyÕt thèng trong lµng ®­îc<br /> cñng cè thªm do viÖc hä cïng nhau ®¾p nh÷ng con ®ª b¶o vÖ vïng ®Êt c­ tró vµ ®Êt<br /> trång trät khái lò lôt vµ thiÕt lËp nh÷ng hÖ thèng thñy lîi nhá.<br /> Khu«n mÉu c­ tró phæ biÕn bªn trong lµng ViÖt cæ truyÒn ë ch©u thæ s«ng Hång<br /> nh­ sau: lµng ph©n thµnh nhiÒu xãm vµ xãm th× ph©n thµnh c¸c ngâ. §©y lµ khu«n<br /> mÉu phæ biÕn, nh­ng bªn c¹nh ®ã còng cã mét sè ngo¹i lÖ, lµ v× nÕu nh­ c¸c lµng ®Òu<br /> gåm nhiÒu xãm th× kh«ng nhÊt thiÕt xãm nµo còng gåm nhiÒu ngâ. Cã bèn kiÓu ph©n<br /> bè kh«ng gian lµng kh¸c nhau, kh«ng tÝnh ®Õn nh÷ng lµng chµi l­íi ven biÓn:<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Bùi Quang Dũng 13<br /> <br /> <br /> (a) Lµng ph©n bè thµnh khèi dµi vµ máng däc ®­êng c¸i, nhÊt lµ däc bê s«ng vµ<br /> ch©n ®ª, cæng lµng th­êng gÇn ngay ch©n ®ª vµ lµ lèi ®i th«ng vµo mét ngâ;<br /> (b) Lµng ph©n thµnh mét khèi chÆt, c¸c xãm xÕp c¹nh nhau thµnh c¸c « vu«ng,<br /> hay lµ thµnh nh÷ng « kh«ng cã h×nh thï g× râ nÐt. Trong c¶ hai tr­êng hîp, c¸c xãm<br /> t¸ch nhau b»ng nh÷ng lèi ®i th¼ng hoÆc lµ ngo»n nghÌo;<br /> (c) Lµng ph©n thµnh h×nh "vµnh kh¨n" tõ ch©n ®åi lªn l­ng chõng ®åi, kiÓu nµy<br /> th­êng chØ hay b¾t gÆp t¹i nh÷ng vïng Trung du;<br /> (d) Lµng ph©n bè lÎ tÎ, c¸c xãm c¸ch nhau bëi c¸c c¸nh ®ång.<br /> Víi kiÓu ph©n bè ®Çu, ngâ tån t¹i nh­ lµ bé phËn cña xãm, cßn ®èi víi ba kiÓu<br /> cßn l¹i, ngâ chØ cã khi ®Êt thæ c­ ®ñ réng vµ ®Þa thÕ kh¸ b»ng ph¼ng ®Ó cã thÓ chia<br /> phÇn ®Êt cña xãm thµnh nhiÒu con ®­êng song song víi nhau trong lßng c¸c « vu«ng<br /> kiÓu bµn cê. Xãm ngâ lµ c¸i khung ®Þa vùc trªn ®ã ng­êi ta tæ chøc b¶o vÖ an ninh<br /> chung. T¹i vïng ch©u thæ nµy ë miÒn B¾c ViÖt Nam, ®Þa vùc kh«ng ph¶i lµ kh«ng gian<br /> hµnh chÝnh chñ yÕu. §ã lµ ®iÓm kh¸c biÖt víi tæ chøc lµng m¹c tõ miÒn Trung trë vµo.<br /> T¹i miÒn Trung vµ Nam ViÖt Nam, xãm (hay Êp) võa lµ m¶nh ®Êt tô c­, võa lµ n¬i<br /> diÔn ra c¸c ho¹t ®éng quen thuéc cña mét x· héi n«ng th«n truyÒn thèng: b¾t phu, b¾t<br /> lÝnh, thuÕ m¸, v.v…<br /> VÒ mÆt x· héi, còng cÇn nãi thªm vÒ kh«ng gian c­ tró cña sè ng­êi nghÌo<br /> nhÊt trong n«ng th«n. Trong c¸c lµng miÒn B¾c tr­íc n¨m 1954, d­íi bÇn n«ng cßn<br /> mét h¹ng ng­êi n÷a th­êng gäi lµ cè n«ng (ng«n ng÷ thêi kú c¶i c¸ch ruéng ®Êt).<br /> Cè n«ng kh«ng ph¶i d©n chÝnh thøc cña lµng, mµ lµ d©n ngô c­. Anh ta lµ ng­êi tõ<br /> n¬i kh¸c ®Õn ch­a qu¸ l©u, chØ ®­îc lµm nhµ ngoµi r×a lµng, thËm chÝ ngoµi ®ång,<br /> kh«ng ë trong khu vùc c­ tró chÝnh thøc cña lµng, kh«ng cã ®Êt canh t¸c riªng. Cè<br /> n«ng kh«ng ®­îc chia ruéng c«ng nh­ng l¹i ph¶i thùc hiÖn tr¸ch nhiÖm thuÕ khãa<br /> víi nhµ n­íc.<br /> HÖ thèng cai trÞ<br /> HiÖn t­îng x· héi häc vÒ hÖ thèng cai trÞ lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò quan träng<br /> khi ph©n tÝch chÝnh trÞ n«ng d©n hoÆc c¸c thÓ chÕ chÝnh trÞ cña c¸c x· héi ph¸t triÓn<br /> h¬n. Cã thÓ ph©n biÖt hai lo¹i h×nh chñ yÕu: hÖ thèng cai trÞ dùa trªn lßng trung<br /> thµnh cña ®a sè víi mét thiÓu sè nµo ®ã vµ chÕ ®é quan liªu. Nãi tíi bé m¸y quan liªu<br /> lµ nãi ®Õn sù tån t¹i cña mét tÇng líp viªn chøc trong mét hÖ thèng t«n ti nhÊt ®Þnh vµ<br /> viÖc hä tiÕn hµnh sù thèng trÞ ®èi víi c¸c tÇng líp kh¸c (Bilton vµ ®ång nghiÖp, 1993).<br /> Tr¸i ng­îc víi nh÷ng hÖ thèng dùa trªn lßng trung thµnh, nÐt ®Æc tr­ng vÒ quyÒn lùc<br /> cña chÕ ®é quan liªu lµ qu¸ tr×nh ra quyÕt ®Þnh kh«ng diÔn ra trong khu«n khæ quan<br /> hÖ c¸ nh©n mµ trong nh÷ng liªn hÖ thuÇn tuý chøc n¨ng. §­¬ng nhiªn, kh«ng lo¹i trõ<br /> viÖc cã thÓ cã mét nh©n vËt («ng Vua ch¼ng h¹n) uû nhiÖm cho c¸c viªn chøc thùc thi<br /> quyÒn lùc. MÆt kh¸c, nªn nhí r»ng bé m¸y quan liªu theo nghÜa réng, víi sù tån t¹i<br /> cña mét hÖ thèng viªn chøc lµ hiÖn t­îng phæ biÕn, chø kh«ng nhÊt thiÕt g¾n liÒn víi<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 14 Làng xã: Dẫn vào một nghiên cứu……<br /> <br /> <br /> <br /> nÒn kinh tÕ hiÖn ®¹i. NhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu ®· chøng minh sù tån t¹i cña chÕ<br /> ®é quan liªu tõ rÊt sím, ngay sau khi hÖ thèng cèng vËt hoÆc thÞ téc tan r·. LÞch sö<br /> cho thÊy qu¸ tr×nh h×nh thµnh chÕ ®é quan liªu ®iÓn h×nh cho T©y ¢u nhiÒu h¬n so víi<br /> c¸c n­íc §«ng ¸ hay §«ng Nam ¸.<br /> ChÕ ®é phong kiÕn ch©u ¢u ph©n m¶nh cao ®é vÒ s¶n xuÊt vµ quyÒn lùc chÝnh<br /> trÞ. ChÕ ®é nµy dùa trªn ho¹t ®éng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp t¹i n«ng th«n víi c¸c chóa<br /> ®Êt gi÷ ®Þa vÞ ®éc quyÒn kiÓm so¸t kinh tÕ vµ chÝnh trÞ trªn tõng khu vùc riªng rÏ. Tuy<br /> ë ®©y cã mét t«n ti tõ c¸c chóa ®Êt lín xuèng c¸c chóa ®Êt nhá, nh­ng ®ã vÉn lµ mét<br /> hÖ thèng liªn minh qu©n sù láng lÎo kh«ng cho phÐp h×nh thµnh mét chÝnh thÓ tËp<br /> trung quyÒn lùc. QuyÒn lùc cña l·nh chóa tuú thuéc vµo viÖc chiÕm ®o¹t c¸c s¶n phÈm<br /> vµ lao ®éng thÆng d­ cña n«ng d©n (n«ng n«) vµ vµo kh¶ n¨ng b¶o vÖ l·nh ®Þa cña y.<br /> C¸c nhµ n­íc lín h¬n chØ lµ sù liªn kÕt c¸c ®Þa ph­¬ng vµ chØ th«ng qua viÖc chiÕm ®Êt<br /> ®ai mµ bu«n b¸n vµ thÞ tr­êng quy m« lín míi cã thÓ xuÊt hiÖn.<br /> Sù suy vong cña chÕ ®é phong kiÕn g¾n liÒn víi sù bµnh tr­íng cña nh÷ng nÒn<br /> qu©n chñ do c¸c chóa ®Êt m¹nh nhÊt lµm chñ, nh÷ng chóa ®Êt nµy tiÕn tíi thèng trÞ<br /> c¸c vïng ®Êt réng lín h¬n. MÆt kh¸c, sù suy vong ®ã còng ®i ®«i víi sù ph¸t triÓn c¸c<br /> thµnh thÞ víi t­ c¸ch c¸c trung t©m bu«n b¸n héi nhËp giíi th­¬ng nh©n vµ c¸c ngµnh<br /> c«ng nghiÖp. ChÝnh sù ®éc lËp cña c¸c thµnh thÞ nh­ thÕ lµ khëi ®Çu cho qu¸ tr×nh ph¸<br /> huû c¬ së n«ng th«n cña chÕ ®é phong kiÕn. ThÕ kû XVII ë T©y ¢u xuÊt hiÖn mét h×nh<br /> th¸i thèng trÞ tËp quyÒn. NÒn hµnh chÝnh tËp quyÒn míi xuÊt hiÖn nµy cÇn mét hÖ<br /> thèng quan chøc ®Ó qu¶n lý nã vµ tho¹t ®Çu ®ã lµ nh÷ng "®ång minh" cña ®Êng Qu©n<br /> v­¬ng. VÒ sau nµy, nh÷ng quan chøc ®ã dÇn dÇn cã tÝnh chuyªn nghiÖp h¬n, hä trë<br /> thµnh nh÷ng nhµ cai trÞ mµ quyÒn lùc kh«ng phô thuéc vµo c¸c thÕ lùc qu©n sù mµ<br /> chØ phô thuéc vµo ®Þa vÞ cña hä. Song song víi qu¸ tr×nh nµy, c¸c nhµ lµm luËt chuyªn<br /> nghiÖp ngµy cµng ®ãng vai trß quan träng, hä lµ nh÷ng ng­êi so¹n th¶o c¸c bé luËt vµ<br /> sù cai trÞ b»ng luËt ph¸p thay thÕ dÇn sù cai trÞ cña quý téc hay theo c¸c tËp tôc ®Þa<br /> ph­¬ng.<br /> Nh÷ng sù kiÖn ®ã chøng tá xu h­íng tËp trung quyÒn lùc vµ sù hîp lý ho¸<br /> chÝnh trÞ. Nhµ n­íc trë thµnh bé m¸y quyÒn lùc hîp ph¸p duy nhÊt trªn l·nh thæ vµ<br /> viÖc cai trÞ tiÕn hµnh dùa trªn c¸c nguyªn t¾c vµ thñ tôc. Xu h­íng tiÕn tíi sù cai trÞ<br /> hîp lý th«ng qua hÖ thèng quan chøc ®¹t tíi ®Ønh cao víi chÕ ®é quan liªu cña T©y<br /> ¢u.<br /> Trong khi ®ã, phæ biÕn ë c¶ Trung Quèc lÉn ViÖt Nam thêi tiÒn hiÖn ®¹i lµ hÖ<br /> thèng quan l¹i, ë ®ã dßng dâi quý téc cha truyÒn con nèi kh«ng cã vai trß lín vµ giíi<br /> tinh hoa ®­îc tuyÓn lùa th«ng qua c¸c kú thi. C¸c nhµ quan s¸t ph­¬ng T©y, nh÷ng<br /> ng­êi lÇn ®Çu tiªn gÆp c¸c hÖ thèng quan l¹i nµy th­êng bÞ ng¹c nhiªn. Mét t¸c gi¶<br /> Ph¸p, trong quyÓn s¸ch vÒ ViÖt Nam (1874), thËm chÝ lÉn lén cho r»ng x· héi ViÖt<br /> Nam thêi tiÒn hiÖn ®¹i lµ mét "nÒn d©n chñ khoa b¶ng". Thùc ra, c¶ ViÖt Nam vµ<br /> Trung Quèc thêi x­a ®Òu lµ c¸c chÕ ®é qu©n chñ tuyÖt ®èi. Nh­ng, vÒ lý thuyÕt, giíi<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Bùi Quang Dũng 15<br /> <br /> <br /> tinh hoa phôc vô c¸c chÕ ®é qu©n chñ nµy chøng tá hä xøng ®¸ng víi quyÒn uy th«ng<br /> qua thµnh c«ng häc vÊn; hä kh«ng cã quyÒn lùc x· héi cha truyÒn con nèi cña giíi quý<br /> téc Th¸i hay quý téc M· Lai, chø ch­a nãi ®Õn dßng dâi quý téc §«ng ¢u nh­ dßng hä<br /> nhµ Potockis hay Esterhazys, nh÷ng ng­êi kiÓm so¸t hµng ngµn n«ng n« ë Ba Lan,<br /> Hungary vµ Nga hai thÕ kû tr­íc (Woodside, 2002).<br /> VÊn ®Ò ®Æc thï h¬n cña chÝnh trÞ lµ sù thiÕt chÕ ho¸ cña bé m¸y cai trÞ; ®ã chÝnh<br /> lµ mét qu¸ tr×nh x· héi häc h¬n lµ mét vÊn ®Ò t©m lý x· héi hay ®¹o ®øc häc. Sù t¸i<br /> t¹o bé m¸y cai trÞ thÓ hiÖn mét c¸ch râ nÐt nh÷ng ®Æc ®iÓm cña hÖ thèng ph©n tÇng vµ<br /> cÊu tróc x· héi. Khi mµ c¸c vai trß ®· ®­îc t¹o nªn, th× còng sÏ t¹o ra c¸c t«n ti thø<br /> bËc, c¸c m« h×nh øng xö, c¸c quyÒn lîi. Nh÷ng vai trß ®ã rÊt khã thay ®æi vµ chóng cã<br /> khuynh h­íng t¸i t¹o, thËm chÝ ra ngoµi c¶ nh÷ng chøc n¨ng mµ c¸c vai trß ®ã ®­îc<br /> t¹o ra ®Ó thùc hiÖn. T¹i Trung Quèc ch¼ng h¹n, mÆc dÇu cã chÕ ®é thi cö tuyÓn chän<br /> hÖ thèng quan l¹i cai trÞ, song sù di chuyÓn gi÷a c¸c tÇng líp kh«ng ph¶i dÔ dµng.<br /> Trªn thùc tÕ, sè quan l¹i tuyÓn chän chñ yÕu vÉn tËp trung vµo mét thiÓu sè ®Æc thï,<br /> nh­ nh÷ng dßng hä ®Þa chñ, quý téc giµu cã... Mét thèng kª cho biÕt vµo n¨m 1880<br /> nh÷ng ng­êi ®­îc quyÒn ­u ®·i hîp ph¸p ë Trung Quèc (Quý) lµ 1,5 triÖu, trong ®ã<br /> 1,6% ®­îc bæ nhiÖm chøc vô (Stover, 1974). VÝ dô kh¸c rót tõ mét c«ng tr×nh nghiªn<br /> cøu gÇn ®©y h¬n, t¹i mét x· ë miÒn B¾c ViÖt Nam, ng­êi ta ph¸t hiÖn r»ng, nh×n<br /> chung bé m¸y l·nh ®¹o ®Þa ph­¬ng vÉn gåm qu¸ nhiÒu nam giíi. Phô n÷ chØ cã mÆt ë<br /> mét sè lÜnh vùc nh­ y tÕ, gi¸o dôc, c¸c ®oµn thÓ thanh niªn vµ phô n÷. C¸c thÕ hÖ trÎ<br /> còng Ýt cã mÆt. MÆt kh¸c, chØ cã 15% c¸n bé thùc hiÖn c¸c chøc vô l©u dµi vµ ®ã lµ<br /> nh÷ng c«ng viÖc ®ßi hái ®µo t¹o chuyªn m«n. Cßn c¸c c¸n bé cña x· vµ hîp t¸c x· th×<br /> hÇu hÕt lµ do n«ng d©n bÇu ra trong tõng thêi gian vµ khi hÕt nhiÖm kú th× l¹i quay vÒ<br /> lµm ruéng. NÕu thñ tôc nµy trong viÖc bÇu cö tr¸nh ®­îc viÖc t¹o nªn mét "®¼ng cÊp<br /> c¸n bé" th× còng kh«ng tr¸nh khái viÖc mét sè c¸n bé trong ®ã ®­îc bÇu l¹i nhiÒu<br /> nhiÖm kú (Houtart, 2001).<br /> Trong khi t¹i Trung Quèc ng­êi ta cã thÓ chøng kiÕn vai trß cña c¸c quan hÖ<br /> t«ng téc trong viÖc x¸c lËp giíi l·nh ®¹o lµng x·, th× ë mét sè quèc gia n«ng nghiÖp<br /> kh¸c t×nh h×nh l¹i kh«ng ph¶i nh­ vËy. Gourou tõng nhÊn m¹nh r»ng vai trß chÝnh trÞ<br /> cña quan hÖ hä hµng lµ mét nÐt ®Æc tr­ng cña x· héi n«ng th«n Trung Quèc (®iÒu ®ã<br /> thÓ hiÖn trong viÖc c¸c téc tr­ëng cai trÞ lµng d­íi quyÒn mét viªn lý tr­ëng ®­îc chØ<br /> ®Þnh); mÆt kh¸c «ng còng cho r»ng hä hµng cña ng­êi ViÖt kh«ng hÒ cã vai trß t­¬ng<br /> tù. NhËn xÐt nµy cã thÓ ®­îc x¸c nhËn b»ng chÝnh nh÷ng t­ liÖu cña lÞch sö ViÖt Nam<br /> trung ®¹i: n¨m 1466, x· quan ®­îc thay b»ng x· tr­ëng, vµ ®Ó chèng n¹n gia ®×nh trÞ,<br /> mét chiÕu chØ ban vµo n¨m 1488 quy ®Þnh r»ng c¸c tri phñ hay tri huyÖn chØ ®­îc cö<br /> mét ng­êi trong sè anh em ruét hay anh em chó b¸c ®¶m ®­¬ng chøc vô nµy (dÉn theo<br /> NguyÔn Tïng, 2003).<br /> T¹i ®Þa ph­¬ng, cÊp ®é cai trÞ c¬ së th­êng lµ lµng. Mét sè lµng hîp thµnh mét<br /> huyÖn. Trung Quèc tiÒn hiÖn ®¹i cã kho¶ng 1.300 huyÖn. Trªn huyÖn lµ phñ, ®¹o vµ<br /> cÊp cao nhÊt lµ tØnh. §êi Thanh cã tÊt c¶ m­êi t¸m tØnh. T¹i ViÖt Nam ngµy x­a, lµng<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 16 Làng xã: Dẫn vào một nghiên cứu……<br /> <br /> <br /> <br /> còng lµ ®¬n vÞ cai trÞ c¬ së. Ng­êi ®øng ®Çu lµng lµ viªn tr­ëng lµng, hay lý tr­ëng.<br /> Th­êng cã hai h×nh thøc chñ yÕu ®Ó chän ra ng­êi ®øng ®Çu lµng: chØ ®Þnh vµ bÇu cö.<br /> Bé m¸y cai trÞ lµng Trung Quèc tiÒn hiÖn ®¹i minh häa cho tr­êng hîp ®Çu tiªn; nh­<br /> ®· nãi, viªn lý tr­ëng do mét cÊp cao h¬n cña hÖ thèng quan l¹i chØ ®Þnh. LÞch sö lµng<br /> ViÖt cho thÊy c¶ hai h×nh thøc nµy ®Òu ®· ®­îc ¸p dông. Nh­ nhiÒu häc gi¶ nhÊn<br /> m¹nh, nh©n vËt "x· tr­ëng" (tøc lý tr­ëng), tõ kho¶ng thÕ kû XV, thay v× ®­îc nhµ<br /> n­íc chØ ®Þnh l¹i do d©n hµng x· (hay mét tæ chøc cæ truyÒn ®¹i diÖn cho d©n hµng x·)<br /> bÇu lªn. Sù kiÖn nµy, ®­îc giíi nghiªn cøu gäi lµ nÒn "d©n chñ lµng m¹c". Nãi thªm<br /> r»ng, Condominas coi "chÕ ®é d©n chñ cña ng­êi An Nam" lµ mét trong ba tæ chøc<br /> chÝnh trÞ x· héi kh¸c nhau cÇn nghiªn cøu, bªn c¹nh c¸c V­¬ng quèc h¹ Lµo vµ chÕ ®é<br /> thèng trÞ ®Æc biÖt cña ng­êi Th¸i.<br /> Tuy nhiªn, dï lµ ®­îc chØ ®Þnh hay do bÇu cö th× nh÷ng nh©n vËt n¾m quyÒn<br /> hµnh cai trÞ trong x· héi lµng th­êng thuéc vÒ c¸c tÇng líp trªn. Tµi s¶n mét mÆt lµ<br /> ®iÒu kiÖn ®Ó trë thµnh nh©n vËt trong giíi chøc quyÒn cña lµng, mÆt kh¸c, nã l¹i lµ<br /> mét trong nh÷ng lý do khiÕn nh÷ng ng­êi nµy cã thÓ s¾m vai trß cña hä mét c¸ch tÝch<br /> cùc. Hirkey, trong mét nghiªn cøu vÒ lµng Kh¸nh HËu t¹i Nam Bé ViÖt Nam (1960),<br /> ghi nhËn r»ng héi ®ång lµng nµy gåm c¸c d©n lµng thuéc "giai cÊp th­îng l­u". Kh«ng<br /> kÓ tiÒn l­¬ng, hä lµ nh÷ng ng­êi ®éc nhÊt cã ®ñ ph­¬ng tiÖn tµi chÝnh ®Ó gi÷ chøc vô<br /> nµy. TiÒn l­¬ng th­êng ®­îc tr¶ rÊt chËm vµ mét c«ng chøc ë lµng th­êng ph¶i bá tiÒn<br /> tói ra ®Ó chi tiªu. Nh÷ng ng­êi giµu cã ®ñ kh¶ n¨ng tµi chÝnh ®Ó thuª nh©n c«ng lµm<br /> ruéng cho hä, nh­ thÕ hä cã thÓ r¶nh rang thi hµnh nhiÖm vô c«ng chøc trong lµng.<br /> Minh häa sau ®©y vÒ "nÒn d©n chñ lµng m¹c" ®­îc tãm l­îc tõ mét vµi nghiªn<br /> cøu cña giíi häc gi¶ trong n­íc vµ quèc tÕ. Tµi liÖu cho biÕt c¬ cÊu chÝnh trÞ ë cÊp x·<br /> d­íi triÒu NguyÔn vµ cho tíi tËn buæi ®Çu cña chÕ ®é thuéc ®Þa, gåm 3 bé phËn: d©n<br /> hµng x·, héi ®ång kú môc vµ c¸c lý dÞch. D©n hµng x· lµ toµn bé nam giíi tõ 18 tuæi<br /> trë lªn, nghÜa lµ nh÷ng ng­êi cã tr¸ch nhiÖm ®ãng thuÕ, thùc hiÖn lao dÞch vµ binh<br /> dÞch. D©n hµng x· cã quyÒn bÇu cö vµ tham gia bµn viÖc lµng viÖc n­íc ë cÊp x·. Héi<br /> ®ång kú môc bao gåm nh÷ng ng­êi võa cã ®iÒn s¶n, võa cã chøc vô hay phÈm hµm, cã<br /> chøc tr¸ch ®Ò ra c¸c chñ tr­¬ng vµ biÖn ph¸p cai trÞ. Nh÷ng lý dÞch lµ chøc viªn cÊp x·<br /> cña chÝnh quyÒn, ®øng ®Çu lµ lý tr­ëng. Lý dÞch thùc hiÖn nh÷ng chñ tr­¬ng cña héi<br /> ®ång kú môc vµ chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ viÖc lµng tr­íc chÝnh quyÒn trung ­¬ng.<br /> Nh­ thÕ, ta thÊy d©n hµng x· cã quyÒn bÇu cö, héi ®ång kú môc cã quyÒn ®¹i<br /> diÖn vµ lý dÞch th× cã quyÒn "hµnh ph¸p", tãm l¹i, ®ã lµ c¸i nguyªn t¾c ph©n quyÒn næi<br /> tiÕng lµm c¬ së cho viÖc tæ chøc nhµ n­íc cña c¸c nÒn d©n chñ hiÖn ®¹i.<br /> C¬ cÊu chÝnh trÞ x· héi cña mét lµng ViÖt cuèi thÕ kû XIX<br /> <br /> HuyÖn Tri huyÖn<br /> <br /> <br /> Tæng Ch¸nh tæng<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Bùi Quang Dũng 17<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Tiªn chØ An ninh<br /> Lý dÞch Tæ chøc<br /> X· Thø chØ trong lµng<br /> C¸c kú Lý tr­ëng Nghi lÔ<br /> Gi¸p<br /> môc Phã lý Thu thuÕ<br /> H­¬ng Tang lÔ<br /> kh¸c T­ v¨n<br /> tr­ëng B¾t lÝnh<br /> B¶o vÖ<br /> T­ vâ<br /> ®ª ®iÒu<br /> C¸c tæ<br /> T­¬ng trî,<br /> chøc kh¸c<br /> vui ch¬i<br /> <br /> <br /> <br /> Nguån: NguyÔn Tïng vµ céng sù (s¸ch ®· dÉn: 72)<br /> <br /> Trong s¬ ®å nµy, lý dÞch ph¶i chÊp hµnh c¸c nghÞ quyÕt cña héi ®ång kú môc,<br /> nghÜa lµ phô thuéc vµo héi ®ång nµy. VÞ trÝ t­¬ng ®èi thÊp cña lý dÞch trong c¬ cÊu<br /> quyÒn lùc thÓ hiÖn trong chç ngåi ë §×nh. Vµo n¨m 14 d­íi TriÒu Tù §øc (1897), mét<br /> ®¹o dô quy ®Þnh r»ng lý tr­ëng chØ ®­îc ngåi cïng d©n ®inh t¹i gian ph¶i cña ®×nh,<br /> tøc lµ thuéc h¹ng thÊp. Trong khi ®ã, gian gi÷a cao h¬n ®­îc dµnh cho nh÷ng ng­êi cã<br /> phÈm hµm lín nhÊt, cßn gian tr¸i dµnh cho nh÷ng ng­êi cã phÈm hµm thÊp h¬n. Tãm<br /> l¹i, ngay c¶ d­íi con m¾t cña chÝnh quyÒn qu©n chñ, lý dÞch, nh÷ng viªn chøc cña<br /> chÝnh quyÒn vÉn kh«ng chiÕm vÞ trÝ cao trong hÖ thèng ng«i thø lµng x·. Nãi thªm lµ<br /> phÇn lín lý dÞch trong c¸c lµng ViÖt vïng ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, th­êng chØ lµ<br /> trung n«ng líp trªn, nÕu cã ®Þa chñ, th× còng chØ lµ ®Þa chñ nhá. C¸c b« l·o cao tuæi<br /> nhÊt cßn ®­îc träng väng h¬n c¶ lý dÞch. VËy lµ ®Õn thÕ kû XIX, khi mµ chÕ ®é qu©n<br /> chñ ViÖt Nam ®¹t tíi ®Ønh cao víi TriÒu NguyÔn, th× nhµ n­íc vÉn ph¶i t«n träng nÒn<br /> "d©n chñ lµng m¹c" (NguyÔn Tõ Chi, 1996).<br /> ChÕ ®é tù trÞ ®Þa ph­¬ng<br /> Nh­ ®· nãi, ®Þnh nghÜa cña Wolf vÒ n«ng d©n nhÊn m¹nh vµo sù phô thuéc cña<br /> ng­êi n«ng d©n vµo mét toµn thÓ réng lín h¬n. Robert Redfield vµ c¸c nhµ nh©n häc<br /> còng bµn luËn nhiÒu tíi m©u thuÉn gi÷a "truyÒn thèng lín" cña x· héi tæng thÓ vµ<br /> "truyÒn thèng nhá" cña x· héi n«ng d©n vµ coi m©u thuÉn ®ã nh­ lµ nÐt ®Æc tr­ng cña<br /> c¸c x· héi n«ng nghiÖp. Nh÷ng bµn luËn cña chóng t«i vÒ tÝnh chÊt tù trÞ cña c¸c céng<br /> ®ång n«ng th«n còng sÏ ®­îc ®Æt trong quan hÖ víi x· héi tæng thÓ, hoÆc ®¬n gi¶n h¬n,<br /> vµo nhµ n­íc.<br /> VÒ mÆt x· héi häc, kh¸i niÖm chÕ ®é tù trÞ (autonomy) ®Ó chØ kh¶ n¨ng cña mét<br /> ®¬n vÞ cai trÞ (hay hµnh chÝnh) cã thÓ ho¹t ®éng vµ theo ®uæi nh÷ng môc ®Ých riªng<br /> mét c¸ch hiÖu qu¶, ®éc lËp víi nh÷ng ¸p lùc cña c¸c tæ chøc kh¸c. Liªn quan tíi kh¸i<br /> niÖm nµy, ng«n ng÷ x· héi häc chÝnh trÞ cßn ®Ò cËp tíi hai kh¸i niÖm kh¸c lµ ph©n<br /> quyÒn vµ t¶n quyÒn. Kh¸i niÖm ph©n quyÒn hµm nghÜa mét qu¸ tr×nh chuyÓn giao<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 18 Làng xã: Dẫn vào một nghiên cứu……<br /> <br /> <br /> <br /> tr¸ch nhiÖm vµ quyÒn quyÕt ®Þnh tõ mét thùc thÓ chÝnh trÞ trung t©m cho c¸c tæ chøc<br /> c«ng ®éc lËp. Ng­êi ta ph©n biÖt ph©n quyÒn víi t¶n quyÒn, mét kh¸i niÖm kh¸c chØ<br /> qu¸ tr×nh chuyÓn giao mét phÇn quyÒn quyÕt ®Þnh cña trung ­¬ng cho c¸c nhµ chøc<br /> tr¸ch ®Þa ph­¬ng (Badie, 1979). Trong khi t¶n quyÒn vÉn cßn nhiÒu "dÊu Ên" cña<br /> quyÒn lùc trung t©m, th× ph©n quyÒn cho thÊy mét h×nh thøc tæ chøc hµnh chÝnh vµ<br /> qu¶n lý gîi ý nhiÒu tíi chÕ ®é tù trÞ ®Þa ph­¬ng. ThËt vËy, ph­¬ng ph¸p ph©n quyÒn cã<br /> chøc n¨ng b¶o vÖ quyÒn lîi c¸c ®Þa ph­¬ng vµ t¹o ®iÒu kiÖn cho ng­êi d©n tham gia<br /> nhiÒu h¬n vµo c«ng viÖc cai trÞ t¹i ®Þa ph­¬ng. Ph­¬ng ph¸p nµy, vÒ lý thuyÕt, gi¶<br /> ®Þnh r»ng ®Þa ph­¬ng nµo còng cã tµi s¶n riªng vµ bé m¸y hµnh chÝnh sÏ do ng­êi ®Þa<br /> ph­¬ng ®iÒu khiÓn. ChÝnh quyÒn trung ­¬ng chØ gi÷ vai trß kiÓm so¸t chø kh«ng can<br /> thiÖp trùc tiÕp vµo c«ng viÖc hµnh chÝnh cña ®Þa ph­¬ng; chÝnh v× thÕ mµ nh©n viªn<br /> cña bé m¸y hµnh chÝnh ®Þa ph­¬ng kh«ng do chÝnh phñ trung ­¬ng bæ nhiÖm mµ do<br /> d©n chóng ®Þa ph­¬ng ®ã lùa chän, th­êng lµ b»ng c¸ch bÇu cö.<br /> ViÖc tån t¹i mét h×nh thøc nµy hay h×nh thøc kh¸c trong mèi quan hÖ gi÷a trung<br /> ­¬ng vµ c¸c ®Þa ph­¬ng g¾n liÒn víi nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi nhÊt ®Þnh, hoÆc<br /> nã còng cã thÓ chØ lµ do ph¹m vi cai trÞ vÒ mÆt ®Þa lý cña nhµ n­íc trung ­¬ng qu¸ lín.<br /> T¹i Trung Quèc ch¼ng h¹n, v× c¸c ®Þa ph­¬ng c¸ch nhau vµ c¸ch quyÒn lùc trung t©m<br /> rÊt xa; giao th«ng khã kh¨n, l¹i céng thªm nh÷ng chi phÝ tèn kÐm ®Ó nu«i mét ®¹o<br /> qu©n ®ñ lín nh»m b¾t c¸c ®Þa ph­¬ng tu©n phôc, nªn chÝnh quyÒn trung ­¬ng, trong<br /> mét sè tr­êng hîp, ®µnh ph¶i trao quyÒn tù trÞ cho mçi tØnh. Ta biÕt r»ng c¸i tõ cæ mµ<br /> Trung Quèc hiÖn nay sö dông ®Ó diÔn ®¹t kh¸i niÖm mét "tØnh" ("sheng"), th× trong<br /> thêi trung ®¹i vèn nguyªn cã nghÜa lµ mét "së/ti" ë chi nh¸nh hay mét "bé phËn hµnh<br /> chÝnh" cña chÝnh quyÒn trung ­¬ng, chø kh«ng ph¶i lµ "tØnh" theo nghÜa dïng ë ch©u<br /> ¢u (Woodside, 2002).<br /> Trung Quèc thêi tiÒn hiÖn ®¹i cã nh÷ng bé m¸y hµnh chÝnh tèn kÐm vµ h×nh hµi<br /> t­¬ng ®èi kh«ng râ rµng, trong ®ã quyÒn uy bÞ ph©n m¶nh vµ cã mét cuéc ®Êu tranh<br /> dai d¼ng ®Ó ®Þnh h×nh sù ph©n bæ quyÒn lùc gi÷a trung ­¬ng vµ c¸c tØnh. PhÇn nµo ®ã,<br /> ®iÒu nµy ph¶n ¸nh sù thiÕu v¾ng ë quèc gia ®ã truyÒn thèng vÒ mét kh«ng gian ph©n<br /> c¸ch ®­îc hiÕn ph¸p quy ®Þnh. Nhµ n­íc nµy ®· kÕt hîp c¸c truyÒn thèng tËp ®oµn<br /> n«ng th«n víi truyÒn thèng qu¶n lý ruéng ®Êt, nh­ trong qu¸ khø ®· thÓ hiÖn qua viÖc<br /> ®¨ng ký d©n sè vµ viÖc duy tr× c¸c kho thãc cøu ®ãi. Nh÷ng truyÒn thèng nµy kh«ng<br /> chØ bao gåm c¸c dßng dâi ®­îc ®¹o lý Khæng gi¸o ca tông vµ b¶o vÖ, mµ bao gåm c¶<br /> nh÷ng "giao kÌo céng ®ång" tù gi¸c h¬n, mµ giíi ­u tó n«ng th«n tæ chøc ra ®Ó gi¶i<br /> quyÕt c¸c tranh chÊp vµ cung cÊp sù trî gióp cho nhau. Kh«ng râ nh÷ng giao kÌo céng<br /> ®ång nh­ thÕ trªn thùc tÕ diÔn ra réng r·i ®Õn møc nµo, nh­ng c¸c trÝ thøc Tèng Nho<br /> ë Trung Quèc ch¾c ch¾n ®· lËp thuyÕt vÒ chóng, ®Æc biÖt tõ thÕ kû XI trë vÒ sau.<br /> Trong nh÷ng x· héi mµ ë ®ã c¸c ®¬n vÞ ®Òu ®· tÝch hîp vµo mét quèc gia víi sù cã<br /> mÆt cña nhµ n­íc, th× lµng trë thµnh ®¬n vÞ hµnh chÝnh c¬ së, d­íi quyÒn qu¶n lý cña<br /> c¸c cÊp hµnh chÝnh cao h¬n. MÆt kh¸c, ®èi víi nh÷ng nhµ n­íc ®­îc x©y dùng trªn<br /> nh÷ng x· héi lµng x· víi truyÒn thèng tËp ®oµn n«ng th«n v÷ng ch¾c, ta thÊy tån t¹i<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Bùi Quang Dũng 19<br /> <br /> <br /> mét khuynh h­íng tù trÞ kh¸ râ rÖt cña c¸c ®¬n vÞ c¬ së (lµng x·). Mét t¸c gi¶ cho r»ng<br /> tÝnh chÊt tù trÞ cña lµng (ViÖt Nam) cã thÓ tãm t¾t trong nh÷ng ®iÓm sau ®©y: lµng cã<br /> mét bé m¸y cai trÞ, cã tµi s¶n riªng vµ quyÒn sö dông tµi s¶n ®ã, cã mét "ph¸p ®×nh"<br /> riªng ®Ó xÐt xö c¸c vô kiÖn tông cña d©n, cã mét c¬ quan tuÇn phßng riªng phô tr¸ch<br /> viÖc an ninh, cã ®Òn thê thµnh hoµng riªng vµ sau cïng, cã mét phong tôc tËp qu¸n<br /> riªng (Vò Quèc Th«ng, 1972).<br /> TÝnh chÊt tù trÞ cña lµng, theo Gourou, cßn biÓu hiÖn ë sù "giao hiÕu" gi÷a nh÷ng<br /> lµng c¹nh nhau hay gi÷a nh÷ng lµng c¸ch xa nhau. Nguån gèc cña quan hÖ giao hiÕu<br /> nµy cã thÓ lµ do viÖc di d©n ®Ó lËp lµng (nh÷ng ng­êi d©n lµng míi lËp vÉn gi÷ quan<br /> hÖ víi lµng cò); hoÆc v× nh÷ng lý do liªn quan tíi an ninh. VÝ dô, vµo nh÷ng n¨m 40<br /> cña thÕ kû tr­íc, ë Trung Quèc, ng­êi ta cßn thÊy tån t¹i c¸c hiÖp héi c¶nh s¸t gi÷a<br /> c¸c lµng, khi mét lµng bÞ c­íp th× c¸c lµng kh¸c ®Õn gióp. T¹i ViÖt Nam, c¸c lµng còng<br /> tù ®éng tæ chøc hç trî lÉn nhau bè trÝ an ninh tËp thÓ vµ gi¶i quyÕt c¸c tranh chÊp chø<br /> kh«ng ®­a lªn chÝnh quyÒn. Quan hÖ giao hiÕu gi÷a c¸c lµng trong mét sè tr­êng hîp<br /> cßn cã lý do t«n gi¸o: thµnh hoµng c¸c lµng lµ anh em ruét, v.v… §¸ng chó ý lµ víi<br /> nh÷ng néi dung nh­ thÕ th× mét lµng Ph¸p còng cã phÇn t­¬ng tù nh­ c¸c lµng x·<br /> ch©u ¸. Nh÷ng ®iÒu mµ Braudel nãi sau ®©y lµ bµn vÒ chÕ ®é tù trÞ cña mét lµng ë<br /> Ph¸p: "Mét lµng chØ cÇn cã ®­îc chõng 500 d©n, cã thÓ t×m ®­îc t¹i chç thanh niªn<br /> nam n÷ ®Ó g¶ b¸n, ®ñ ®Ó duy tr× sù tån t¹i sinh ho¹t cña lµng. Nh­ vËy lµng cã<br /> khuynh h­íng sèng biÖt lËp: nã cã c¸c ®Þnh chÕ, cã mét hay nhiÒu l·nh chóa, céng<br /> ®ång, cã tµi s¶n tËp thÓ, lÔ héi, quan hÖ th©n thuéc, phong tôc tËp qu¸n. Do ®ã mµ cã<br /> l¾m cuéc tranh chÊp v× uy tÝn còng nh­ ham muèn s©u s¾c ®­îc tù trÞ" (dÉn theo<br /> NguyÔn Tïng, 2002: 41).<br /> NÐt næi bËt nhÊt biÓu hiÖn cho tÝnh chÊt tù trÞ cña lµng cã lÏ lµ viÖc nã tù cai trÞ<br /> nh­ thÕ nµo. NhiÒu quan ®iÓm kh¼ng ®Þnh lµng lµ mét ®¬n vÞ chÝnh trÞ ®éc lËp vµ c¸i<br /> ®¬n vÞ nµy kh«ng hÒ suy yÕu ngay c¶ khi chÕ ®é chÝnh trÞ nhÊt ®Þnh bao trïm lªn nã<br /> ®· sôp ®æ. §ã lµ quan niÖm vÒ lµng Ên §é: lµng x· gièng nh­ mét n­íc céng hßa nhá<br /> bÐ do mét vÞ th©n hµo cÇm ®Çu víi mét t¸ kú môc gióp viÖc. Víi t­ c¸ch tËp thÓ, c¸i<br /> héi ®ång nµy qu¶n lý c¸c c«ng viÖc néi bé cña lµng vµ hä còng thay mÆt d©n lµng trong<br /> c¸c c«ng viÖc ®èi ngo¹i. T­¬ng tù, ng­êi ta t×m thÊy tÝnh chÊt tù trÞ cña lµng x· ViÖt<br /> Nam ë viÖc nã tù gi¶i quyÕt m©u thuÉn gi÷a c¸c thµnh viªn, tù thu thuÕ cho nhµ n­íc:<br /> Nhµ n­íc kh«ng lµm viÖc víi c«ng d©n mµ víi lµng, vµ mét khi lµng ®· hoµn thµnh c¸c<br /> nghÜa vô ®èi víi chÝnh quyÒn th× nã cã thÓ cai trÞ mét c¸ch tù do.11<br /> <br /> <br /> 1<br /> VÒ thêi ®iÓm xuÊt hiÖn chÕ ®é tù trÞ cña lµng x· ViÖt Nam, quan ®iÓm cña c¸c häc gi¶ cã mét sè ®iÓm<br /> kh¸c nhau. Tuy nhiªn thÕ kû XV cã thÓ coi lµ c¸i mèc ®¸nh dÊu cho sù thay ®æi, b»ng chøng lµ n¨m 1466,<br /> Lª Th¸nh T«ng thay x· quan b»ng x· tr­ëng. §Æc biÖt lµ vµo n¨m 1488, mét chiÕu chØ ®­îc ban bè c¸c<br /> quan l¹i chØ ®­îc cö mét ng­êi trong sè anh em ruét (hay anh em chó b¸c) lµm x· tr­ëng. NguyÔn Tïng,<br /> c¨n cø vµo t¸c phÈm cña Phan Huy Chó, cho r»ng tíi n¨m 1732, x· tr­ëng míi ®­îc chän trong d©n vµ tõ<br /> ®ã triÒu ®×nh míi th«i kh«ng can thiÖp trùc tiÕp vµo c¸c c«ng viÖc néi bé cña lµng x·. Tõ v¨n b¶n nµy vµ<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 20 Làng xã: Dẫn vào một nghiên cứu……<br /> <br /> <br /> <br /> §iÓn h×nh cho tÝnh c¸ch tù trÞ kiÓu ®ã lµ tr­êng hîp mét lµng t¹i tØnh Th¸i B×nh<br /> mµ Gourou nãi tíi trong thiªn kh¶o cøu cña «ng vÒ ng­êi n«ng d©n ch©u thæ s«ng<br /> Hång. Mét h«m ng­êi ta ph¸t hiÖn ra r»ng mét viªn lý tr­ëng, trªn lý thuyÕt ®· ®¶m<br /> nhiÖm c«ng viÖc tõ 30 n¨m, l¹i míi chØ cã 30 tuæi. Sau khi kiÓm tra, míi ph¸t hiÖn lµ<br /> khi bÇu lý tr­ëng, nh»m tr¸nh c¸c phiÒn hµ hµnh chÝnh, chÝnh quyÒn cña lµng quyÕt<br /> ®Þnh, vÒ danh nghÜa cø ®Ó lý tr­ëng cò ®¶m ®­¬ng c«ng viÖc nh­ng trªn thùc tÕ l¹i<br /> giao cho con hay ch¸u cña ng­êi lý tr­ëng ®· m·n nhiÖm lµm. Viªn lý tr­ëng míi vÉn<br /> gi÷ tªn cña ng­êi tiÒn nhiÖm vµ trë thµnh ng­êi ®¹i diÖn cho lµng x· tr­íc chÝnh<br /> quyÒn cÊp trªn. Vµ ®ã lµ tr­êng hîp kh¸ phæ biÕn; ng­êi ta cßn thÊy trong c¸c lµng,<br /> nhiÒu ng­êi kh«ng ®­îc cÊp trªn biÕt tíi l¹i ®¶m ®­¬ng c¸c chøc tr¸ch chÝnh thøc cña<br /> lµng. NhiÒu tr­êng hîp lµng x· che giÊu cÊp trªn danh s¸ch hé khÈu thùc vµ nh÷ng<br /> thÎ thuÕ th©n thõa ra sÏ trë thµnh vËt mua b¸n: lý tr­ëng ®em b¸n cho nh÷ng d©n<br /> ngoµi lµng muèn ®æi c¨n c­íc víi c¸i gi¸ thay ®æi thuú theo tÝnh chÊt nghiªm träng<br /> cña viÖc Èn lËu. Nh×n chung, lµng kh«ng bao giê muèn cho chÝnh quyÒn cÊp trªn n¾m<br /> ®­îc t×nh h×nh thùc cña m×nh.<br /> TÝnh chÊt tù trÞ cña lµng x· trong nhiÒu x· héi ch©u ¸ hiÖn nay t¹o thµnh mét<br /> thø "di s¶n" tinh thÇn tån t¹i dai d¼ng vµ ¶nh h­ëng kh«ng nhá tíi c¸c nç lùc hiÖn ®¹i<br /> ho¸. ChÝnh ®iÒu ®ã khiÕn ng­êi ta ph¶i ®Æt ra c©u hái r»ng, liÖu ng­êi n«ng d©n trong<br /> c¸c x· héi n«ng nghiÖp ®ang hiÖn ®¹i ho¸ cã thÓ cã møc ®é tri gi¸c vÒ x· héi ®Õn ®©u.<br /> Trong nghiªn cøu vÒ c¸c phong trµo n«ng d©n t¹i §«ng Nam ¸, Scott ph¸t hiÖn r»ng ë<br /> ®¹i ®a sè ng­êi n«ng d©n hÇu nh­ kh«ng cã kh¶ n¨ng tri gi¸c vµ kh«ng h×nh dung ra<br /> ®­îc nh÷ng c¬ cÊu x· héi v­ît qu¸ c¬ cÊu lµng cña hä. Houtart, khi nghiªn cøu t¹i<br /> Sirilanka, vµ ®Æc biÖt lµ lóc tiÕn hµnh cuéc ®iÒu tra trong thËp kû 80 t¹i mét x· cña<br /> tØnh Nam §Þnh (ViÖt Nam), còng ®i ®Õn kÕt luËn t­¬ng tù.<br /> Tµi liÖu chóng t«i dÉn ra sau ®©y tõ mét nghiªn cøu vÒ "m©u thuÉn vµ hoµ gi¶i"<br /> trong lµng x· ViÖt Nam ®­¬ng ®¹i, minh häa thªm vÒ "tÇm vãc" cña vÊn ®Ò. Nhãm<br /> nghiªn cøu ph¸t hiÖn ra r»ng lµng ë miÒn B¾c vÉn tiÕp tôc lµ c¸i khung nhËn diÖn x·<br /> héi c¬ b¶n cña n«ng d©n vµ do thÕ ng­êi ta mong muèn gi¶i quyÕt ªm thÊm c¸c m©u<br /> <br /> <br /> c¨n cø trªn nh÷ng nguån kh¸c, NguyÔn Tïng nªu gi¶ ®Þnh r»ng "sù tù trÞ cña x· th«n cã lÏ lµ mét hiÖn<br /> t­îng míi xuÊt hiÖn vµo thÕ kû XVIII" (NguyÔn Tïng vµ céng sù, 2002: 66).<br /> Vò Quèc Th«ng cho r»ng n¨m 1467 lµ thêi ®iÓm then chèt cña sù thay ®æi hµnh chÝnh trong c¸c triÒu<br /> ®¹i phong kiÕn: tr­íc ®ã bé m¸y qu¶n trÞ x· th«n lµ do triÒu ®×nh bæ nhiÖm vµ sau ®ã th× chuyÓn vÒ do<br /> d©n x· bÇu ra, chÕ ®é x· tr­ëng thay cho x· quan (Vò Quèc Th«ng, 1972: 163). NguyÔn Tõ Chi, c¨n cø vµo<br /> hai v¨n kiÖn c«ng bè d­íi triÒu Hång §øc (thÕ kû XV), ®Æc biÖt lµ Hång §øc thiÖn chÝnh th­, trong ®ã cã<br /> nãi tíi sù kiÖn bÇu x· tr­ëng, nhËn ®Þnh r»ng "tËp qu¸n bÇu x· tr­ëng ®· tån t¹i Ýt nhÊt còng tõ thÕ kû<br /> XV" (NguyÔn Tõ Chi, 1996: 263). Liªn quan ®Õn sù kiÖn nµy cßn cã chuyÖn bÇu C©u ®­¬ng trong thÕ kû<br /> XIII, nh­ng kh¸i niÖm nµy cho ®Õn nay vÉn ch­a râ nghÜa nªn t¸c gi¶ t¹m thêi kh«ng bµn tíi.<br /> Tãm l¹i, quyÒn tù trÞ cña c¸c lµng m¹c lµ c¸i ®­îc x¸c lËp tõ c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn, vµ nhµ NguyÔn<br /> trong thÕ kû XIX còng chÊp nhËn quyÒn tù trÞ nµy cña lµng m¹c. Thùc d©n Ph¸p khi míi ®Æt ch©n lªn ViÖt<br /> Nam còng chÊp nhËn chÕ ®é tù trÞ lµng x·. Nh×n tõ mét gãc ®é nµo ®ã, tÝnh chÊt tù trÞ nµy l¹i cßn cã thÓ<br /> ®­îc coi lµ mét c«ng cô cai trÞ tèt tõ phÝa nhµ cÇm quyÒn thuéc ®Þa. Pasquier, mét quan cai trÞ thuéc ®Þa<br /> cò t¹i §«ng D­¬ng khi bµn vÒ chÕ ®é hµnh chÝnh ViÖt Nam thêi kú thu«c ®Þa, ®· ®¸nh gi¸ cao tÝnh chÊt<br /> hoµn bÞ cña hÖ thèng cai trÞ nµy vµ cho r»ng kh«ng nªn xo¸ bá nã (Pasquier, 1907).<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Bùi Quang Dũng 21<br /> <br /> <br /> thuÉn trong néi bé lµng xãm. Kh¸i niÖm "chÝnh quyÒn x·" trong ý thøc n«ng d©n b¾t<br /> ®Çu cho mét kh«ng gian x· héi kh¸c, n¬i ng­êi ta kh«ng mÊy quen thuéc vµ rÊt sî bÞ<br /> mÊt thÓ diÖn ë ®ã. Cã xÝch mÝch, m©u thuÉn, nÕu «ng tr­ëng th«n däa mét c©u, kiÓu<br /> nh­ "nÕu «ng bµ cßn to tiÕng xin mêi lªn gÆp uû ban" lµ mäi ng­êi ®Òu im lÆng. "§­a<br /> nhau ra chÝnh quyÒn" cã nghÜa lµ ra khái c¸i khu«n khæ quen thuéc cña "t×nh lµng<br /> nghÜa xãm", n¬i ng­êi n«ng d©n th­êng "chÝn bá lµm m­êi" cho nhau. Th¸i ®é nµy<br /> ®­îc ®Èy tíi møc cùc h¹n: ng­êi n«ng d©n coi lµng cña anh ta lµ mét thÕ giíi riªng, ®èi<br /> lËp víi "x· héi" xung quanh: "ra ®éi kh¸c lµ ra lµng kh¸c, lµ ra x· héi kh¸c… ra x· lµ<br /> x· héi råi, theo t«i lµ nh­ thÕ!" (Bïi Quang Dòng, 2002).<br /> C¸c tæ chøc x· héi sÏ kÕt thóc phÇn tr×nh bµy nµy vÒ chÕ ®é tù trÞ ®Þa ph­¬ng<br /> trong x· héi n«ng th«n. Trong tr­êng hîp nµy t«i sÏ kh«ng ®Ò cËp tíi bÊt kú h×nh thøc<br /> tæ chøc x· héi nµo, mµ chØ bµn tíi c¸c tæ chøc kh«ng cã tÝnh chÊt chÝnh quyÒn (nhµ n­íc)<br /> vµ h×nh thµnh dùa hoµn toµn trªn sù tham gia tù nguyÖn cña ng­êi d©n. Trong mét sè<br /> nghiªn cøu hiÖn nay vÒ chñ ®Ò nµy, mét sè t¸c gi¶ cßn gåm thªm c¶ viÖc "kh«ng ®Þnh<br /> h­íng vµo lîi nhuËn" vµo ®Þnh nghÜa vÒ c¸c tæ chøc x· héi. Ng­êi ta nhÊn m¹nh nhiÒu<br /> tíi nh÷ng lîi thÕ so s¸nh cña c¸c tæ chøc x· héi so víi c¸c kiÓu tæ chøc kh¸c, trong ®ã næi<br /> bËt sù kiÖn c¸c tæ chøc nµy gÇn gòi víi ng­êi nghÌo vµ thu hót ®­îc sù tham gia ®«ng<br /> ®¶o cña nh©n d©n. C¸c tæ chøc x· héi víi nh÷ng gi¸ trÞ nh­ "khoan dung", "®oµn kÕt",<br /> "c«ng b»ng" thÓ hiÖn trong c¸c ho¹t ®éng cña nã, cßn ®­îc coi lµ m«i tr­êng ®Ó ng­êi<br /> d©n tËp d­ît d©n chñ (Wischermann vµ ®ång nghiÖp, 2002).<br /> §iÓm quan träng trong ®Þnh nghÜa vÒ c¸c tæ chøc x· héi lµ ë tÝnh chÊt ®éc lËp cña<br /> nã ®èi víi c¸c thÓ chÕ c«ng (nhµ n­íc); ®ã lµ ®Æc tr­ng cña c¸ch tiÕp cËn c¸c céng ®ång<br /> n«ng th«n tõ quan hÖ "nhµ n­íc - x· héi". Ch¼ng h¹n, Jamielson, theo c¸ch hiÓu ®ã,<br /> trong mét nghiªn cøu næi tiÕng vÒ ViÖt Nam ®· coi "ng­êi ViÖt Nam truyÒn thèng lµ<br /> mét con ng­êi cã tÝnh x· héi cao", lµ do tån t¹i trong lµng v« sè "nh÷ng tËp thÓ cã tÝnh<br /> x· héi" nh­ héi nu«i chim, héi ®ång niªn, héi ®ång m«n v.v… (Jamielson, 1984). TrÇn<br /> §×nh H­îu cã lÏ còng theo mét c¸ch lý gi¶i t­¬ng tù, khi «ng nªu ra nhËn xÐt vÒ t×nh<br /> tr¹ng "kh«ng cã x· héi mµ chØ cã gia ®×nh vµ nhµ n­íc" thêi x· héi ViÖt Nam x©y dùng<br /> trªn chÕ ®é kinh tÕ tËp trung, quan liªu bao cÊp (TrÇn §×nh H­îu, 2001).<br /> Tæ chøc x· héi theo nghÜa luËn bµn còng kh«ng gièng víi c¸c tæ chøc bang héi<br /> cña Trung Quèc tiÒn hiÖn ®¹i. Durant cho biÕt "th­êng th­êng ng­êi Trung Quèc gia<br /> nhËp mét héi kÝn hay mét ph­êng" (Durant, 2002: 304). Kh«ng ph¶i chØ ë Trung Quèc<br /> mµ ph¶i nãi lµ ng­êi Trung Quèc ®i ®©u còng sèng trong bang héi, tæ chøc bang héi;<br /> ®ã lµ c¸i quan hÖ lÖ thuéc vµ ®ång thêi ®ã còng lµ chç dùa, c¸i b¶o hiÓm cho anh ta.<br /> Ch¼ng h¹n, kiÓu "x· héi bÝ mËt" phæ biÕn trong lÞch sö Trung Quèc thêi cËn ®¹i; ®ã lµ<br /> nh÷ng ®oµn thÓ bÝ mËt ho¹t ®éng t«n gi¸o, x· héi vµ chÝnh trÞ ®Æc biÖt, cã t«n chØ vµ lÔ<br /> nghi bÝ mËt. X· héi bÝ mËt gåm nh÷ng ®oµn thÓ quÇn chóng tÇng líp d­íi, chñ yÕu lµ<br /> n«ng d©n l­u t¸n vµ chøc n¨ng cña c¸c tæ chøc nµy lµ b¶o hiÓm vµ duy tr× ®êi sèng cho<br /> thµnh viªn cña nã. X· héi bÝ mËt lµ tæ chøc x· héi cã tÝnh chÊt bªn lÒ, n»m bªn c¹nh<br /> x· héi hiÖn h÷u, vµ ®èi lËp víi trËt tù ®ã.<br /> Nh­ thÕ, sù tån t¹i c¸c tæ chøc x· héi liªn quan tíi vÊn ®Ò cña nh÷ng cÊu tróc x·<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 22 Làng xã: Dẫn vào một nghiên cứu……<br /> <br /> <br /> <br /> héi cô thÓ; cïng lµ nh÷ng h×nh thøc kÕt nhãm tù nguyÖn, nh­ng g¾n liÒn víi nh÷ng<br /> cÊu tróc x· héi kh¸c nhau sÏ tån t¹i c¸c kiÓu héi, ®oµn thÓ kh¸c nhau. Trong c¸c x·<br /> héi n«ng th«n ViÖt Nam tiÒn hiÖn ®¹i, sù cã mÆt cña c¸c tæ chøc tù nguyÖn nµy gi¶<br /> ®Þnh nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh liªn quan tíi "®Þa vÞ x· héi" cña n«ng d©n. Theo tinh<br /> thÇn nµy, NguyÔn Tõ Chi, khi bµn vÒ c¸c tæ chøc x· héi ®· nªu lªn vÊn ®Ò "c¸ tÝnh"<br /> cña ng­êi n«ng d©n. ¤ng ®Æt ra c©u hái sau ®©y: liÖu vÕt tÝch cña c¸c thÓ chÕ c«ng x·<br /> lÉn trËt tù cña chÕ ®é qu©n chñ trong x· héi lµng x· tr­íc n¨m 1954 cã t¹o ra qu¸<br /> nhiÒu rµng buéc c¸ nh©n vµ ng¨n c¶n ng­êi n«ng d©n ph¸t huy c¸ tÝnh hay kh«ng?<br /> NghÜa lµ, c¸c tæ chøc x· héi, tõ c¸ch nh×n nµy, liªn quan tíi vÊn ®Ò "th©n phËn" cña<br /> ng­êi n«ng d©n trong mét x· héi cô thÓ.<br /> Ng­êi n«ng d©n ViÖt thêi Êy kh«ng ph¶i lµ ng­êi n«ng n« hay ng­êi n«ng d©n<br /> b¸n tù do trong c¸c l·nh ®Þa Trung cæ; ®ã lµ "ng­êi n«ng d©n tù do" sèng gi÷a mét x·<br /> héi gåm nh÷ng tiÓu n«ng t­ h÷u, trong nh÷ng lµng x· Ýt nhiÒu tù trÞ ®èi víi chÝnh<br /> quyÒn qu©n chñ. Vµ nÐt ®¸ng chó ý nhÊt trong ®êi sèng x· héi cña lµng B¾c Kú lµ xu<br /> h­íng cña ng­êi n«ng d©n muèn häp thµnh c¸c phe nhãm. Trong nh÷ng héi nhãm ®ã,<br /> ng­êi n«ng d©n trÎ lµm quen víi cuéc sèng c«ng céng, tËp d­ît vai trß hä sÏ ®ãng<br /> trong lµng, häc c¸ch "¨n nãi".<br /> ChÝnh ®iÒu ®ã lµ mét trong nh÷ng lý do khiÕn tån t¹i gi÷a x· héi lµng c¸c tæ<br /> chøc x· héi tù nguyÖn dµnh cho nam giíi ®Õn tuæi tr­ëng thµnh. Mçi lµng cã nhiÒu<br /> phe, nh­ng quan träng h¬n c¶ lµ "phe t­ v¨n", thµnh viªn cña tæ chøc nµy ®Òu lµ<br /> nh÷ng ng­êi cã häc thøc. §iÒu kiÖn cô thÓ ®Ó tham gia phe T­ v¨n cã thÓ biÕn ®æi tuú<br /> theo t×nh h×nh cña tõng lµng lµ v× sè l­îng ng­êi cã häc thøc, ®Æc biÖt ng­êi ®ç ®¹t,<br /> cña c¸c lµng rÊt kh¸c nhau. Lµ nh÷ng ng­êi cã häc thøc nhÊt trong lµng, phe t­ v¨n<br /> ®­îc lµng giao th¶o "v¨n tÕ", bµi v¨n nãi lªn chøc t­íc cña "thµnh hoµng", vÞ thÇn b¶o<br /> hé lµng, tãm t¾t c«ng ®øc, thÓ hiÖn lßng t«n kÝnh cña d©n lµng.<br /> Phe cßn g¾n liÒn víi cuéc sèng chÝnh thøc cña lµng (trong c¸c dÞp tÕ lÔ t¹i ®×nh<br /> lµng, phe lµm c¸c c«ng viÖc cïng víi lý dÞch), cßn héi, dï thÓ lo¹i nµo còng lµ viÖc riªng<br /> cña c¸c thµnh viªn cña nã, ho¹t ®éng cña c¸c héi kh«ng kh«ng dÝnh ®Õn sinh ho¹t<br /> chung lµng x·. VÝ dô "héi t­ cÊp", mét thø tæ chøc tù nguyÖn nh»m gióp ®ì nhau vÒ<br /> tiÒn b¹c trong ph¹m vi c¸c thµnh viªn cña héi. Cßn mét sè héi kh¸c trong ®ã ng­êi ta<br /> tËp hîp l¹i víi nhau v× môc ®Ých vui ch¬i gi¶i trÝ nh­ luyÖn vâ (héi vâ), diÔn chÌo (héi<br /> chÌo), v.v...<br /> Mét sè héi cã thµnh viªn n÷, "héi ch­ bµ" ch¼ng h¹n, ®ã lµ tæ chøc PhËt gi¸o cña<br /> c¸c cô bµ. N÷ giíi cßn cã thÓ tham gia vµo mét sè h×nh thøc kh¸c nh­ ph­êng, mét tæ<br /> chøc nghÒ nghiÖp. Trong mét th«n lµm nghÒ n«ng, nh÷ng ng­êi lµm c¸c nghÒ thñ c«ng<br /> häp nhau l¹i thµnh ph­êng; nh­ thÕ nã lµ n¬i mµ nh÷ng ng­êi cã "th©n ph©n ®Æc biÖt"<br /> (do cïng lµm mét nghÒ) kÕt hîp víi nhau vµ sù liªn kÕt nµy ®­îc cñng cè th«ng qua<br /> mét h×nh thøc thê cóng ®Æc biÖt: thê vÞ "th¸nh s­" cña tõng nghÒ.<br /> Lµng ViÖt Nam: céng ®ång hay hiÖp héi?<br /> Khi tiÕn hµnh mét nghiªn cøu x· héi häc n«ng th«n ®Çu tiªn t¹i miÒn B¾c, ng­êi<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Bùi Quang Dũng 23<br /> <br /> <br /> ta ph¸t hiÖn ra r»ng sau gÇn hai m­¬i n¨m, kÓ tõ khi b¾t ®Çu tiÕn hµnh Hîp t¸c ho¸,<br /> lµng vÉn lµ mét n¬i "nhËn diÖn" x· héi cña n«ng d©n. Trong b­íc qu¸ ®é lªn mét h×nh<br /> thøc tæ chøc x· héi vµ kinh tÕ cao h¬n, vÉn cßn nhËn thÊy sù hiÖn diÖn cña lµng, hay<br /> nãi mét c¸ch chung h¬n, vai trß cña c¸c thÓ chÕ truyÒn thèng.<br /> C«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ x· H¶i V©n lµ mét ®iÒu dù b¸o, lµ v× còng gÇn hai thËp<br /> niªn sau, víi mét t×nh h×nh kh¸c h¼n, vÊn ®Ò lµng vµ cïng víi nã lµ c¸c tæ chøc x· héi<br /> cæ truyÒn nh­ gia ®×nh, hä hµng l¹i næi lªn. Trong rÊt nhiÒu nghiªn cøu kh¸c nhau,<br /> c¸c häc gi¶ ®Òu nhËn thÊy mét xu h­íng kh«i phôc trë l¹i c¸c yÕu tè cña mét x· héi<br /> truyÒn thèng. Gi¶m nghÌo diÔn ra ë khu vùc n«ng th«n g¾n liÒn víi mét sù thay ®æi<br /> lín vÒ v¨n ho¸ biÓu hiÖn trong viÖc kh«i phôc l¹i hÖ thèng lÔ nghi vµ tiÖc tïng qua l¹i<br /> bªn trong còng nh­ bªn ngoµi dßng hä (L­¬ng V¨n Hy, 1994). ThÆng d­ kinh tÕ ngµy<br /> cµng cao ®· khiÕn "héi hÌ ®×nh ®¸m" trong c¸c lµng x· ®­îc kh«i phôc l¹i m¹nh mÏ,<br /> mèi liªn hÖ th©n téc ®­îc phôc håi cïng víi viÖc trïng tu c¸c ng«i mé tæ vµ viÕt l¹i gia<br /> ph¶ cña c¸c dßng hä.<br /> Ta biÕt r»ng dï ®­îc gäi b»ng g× th× c¸c sù kiÖn nµy ®Òu ®­îc g¾n liÒn víi b­íc<br /> chuyÓn tõ kinh tÕ tËp thÓ (Hîp t¸c x· n«ng nghiÖp) sang nÒn kinh tÕ gia ®×nh.<br /> Kerkvliet nhËn xÐt r»ng xu h­íng ­a chuéng m« h×nh s¶n xuÊt gia ®×nh "lµ mét ®éng<br /> lùc lµm phôc håi hÖ thèng t«n ti trËt tù vèn lµ chç dùa cho c¸c gia ®×nh ViÖt Nam"<br /> (Kerkvliet, 2000). VÊn ®Ò ®Æt ra lµ ph¶i hiÓu thÕ nµo vÒ c¸i gäi lµ sù "t¸i cÊu tróc" c¸c<br /> quan hÖ céng ®ång diÔn ra hiÖn nay trong n«ng th«n ViÖt Nam? T×nh h×nh trë nªn<br /> phøc t¹p h¬n nÕu ta l­u ý r»ng còng vÒ nh÷ng sù kiÖn nµy th× ®èi víi kh«ng Ýt ng­êi<br /> nghiªn cøu, ®ã l¹i lµ sù khñng ho¶ng, sù r¹n nøt x· héi cña lµng!<br /> Boeke, ng­êi chñ tr­¬ng mét quan ®iÓm vai trß cã tÝnh chÊt nhÞ nguyªn cña chñ<br /> nghÜa thùc d©n ®èi víi c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn, nhËn xÐt vÒ b¶n chÊt céng ®ång cña<br /> lµng x· thêi kú tiÒn thuéc ®Þa §«ng Nam ¸ nh­ sau: "c¸ nh©n bÞ hÊp thu vµ bÞ truyÒn<br /> thèng linh thiªng thèng trÞ… nã k×m h·m vµ chi phèi c¸ nh©n nh­ng ®ång thêi còng<br /> yÓm trî c¸ nh©n" (DÉn l¹i Breman, 1995). NhËn xÐt nµy t­¬ng tù nh­ v« sè nhËn xÐt<br /> cña c¸c häc gi¶ quèc tÕ vµ ViÖt Nam vÒ lµng ViÖt thêi kú tiÒn thuéc ®Þa. ThËt thÕ, quan<br /> ®iÓm ®­îc hÇu hÕt c¸c häc gi¶ chia sÎ mang hµm ý vÒ mét t×nh tr¹ng x· héi trong ®ã<br /> c¸ nh©n kh«ng hÒ cã mét tÇm vãc x· héi nµo hÕt. Trong quan hÖ víi Nhµ n­íc, chØ cã<br /> sù tån t¹i cña c¸c céng ®ång ®Þa ph­¬ng (lµng) lµ cã thùc. T¹i ViÖt Nam, ®Æc biÖt lµ t¹i<br /> vïng ch©u thæ s«ng Hång, ng­êi ®µn «ng lµ ng­êi cña lµng vµ ®ã lµ c¸i quan hÖ chñ<br /> yÕu chø kh«ng ph¶i quan hÖ cña anh ta víi gia ®×nh m×nh. Ýt nhÊt ®ã còng lµ quan<br /> ®iÓm chÝnh thøc cña chÝnh quyÒn thuéc ®Þa. C¸c nghÜa vô nh­ thuÕ m¸, lao dÞch vµ<br /> qu©n dÞch, ®Òu lµ nghÜa vô cña lµng vµ chÝnh quyÒn kh«ng quan t©m tíi viÖc c¸ nh©n<br /> còng nh­ lµng m¹c thùc hiÖn c¸c nghÜa vô ®ã nh­ thÕ nµo.<br /> TiÕp cËn "kinh tÕ ®¹o ®øc"- nh­ ta cã thÓ t×m thÊy trong nghiªn cøu cña Scott vÒ<br /> x· héi n«ng th«n ViÖt Nam vµ §«ng Nam ¸ - còng tËp trung vµo mèi quan hÖ gi÷a<br /> kinh tÕ vµ c¸c thÓ chÕ x· héi. LuËn ®Ò c¬ b¶n cña lý thuyÕt nµy lµ cho r»ng d­íi c¸c<br /> thÓ chÕ tr­íc kia, sù tÝnh to¸n h­íng øng xö tíi chç cã tÝnh ®¹o lý cïng víi sù t«n<br /> träng phóc lîi n«ng d©n h¬n lµ d­íi nh÷ng s¾p xÕp x· héi vµ c¸c thÓ chÕ cña chñ nghÜa<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 24 Làng xã: Dẫn vào một nghiên cứu……<br /> <br /> <br /> <br /> t­ b¶n hiÖn ®¹i. §ßi hái tèi thiÓu cña n«ng d©n th­êng lµ sù an toµn vÒ thÓ x¸c vµ sinh<br /> kÕ, ®ã lµ gèc rÔ cña "hÖ thèng kinh tÕ ®¹o lý gia tr­ëng" cña n«ng d©n, nÒn t¶ng quan<br /> niÖm vÒ c«ng lý vµ c«ng b»ng. Nhu cÇu m­u sinh Êy, theo Scott lµ "c¸i ng­ìng" mµ<br /> d­íi nã th× chÊt l­îng sinh sèng, b¶o hiÓm, th©n phËn vµ sù kÕt g¾n x· héi cña gia<br /> ®×nh trë nªn hÕt søc tåi tÖ vµ th¶m h¹i.<br /> Trong m«i tr­êng kinh tÕ tù tóc, nguyªn t¾c "an toµn trªn hÕt" quyÕt ®Þnh, ng­êi<br /> n«ng d©n thµ gi¶m ®Õn møc tèi thiÓu x¸c suÊt gÆp tai häa cßn h¬n lµ t¨ng ®Õn møc tèi<br /> ®a thu nhËp trung b×nh. Trong bèi c¶nh ®ã, lµng lµ mét ®¬n vÞ chøc n¨ng ®­îc tæ chøc<br /> ®Ó lµm gi¶m tíi møc thÊp nhÊt nh÷ng rñi ro mµ c¸c thµnh viªn cña nã cã thÓ l©m vµo.<br /> Vµ giíi ­u tó n«ng th«n (ng­êi giµu) cã tr¸ch nhiÖm ®¹o lý b¶o ®¶m cho nh÷ng kÎ yÕu<br /> ®uèi nhÊt kh«ng bÞ suy sôp. Tãm l¹i, lµng b¶o ®¶m cho tÊt c¶ c¸c gia ®×nh mét sù sinh<br /> sèng tèi thiÓu chõng nµo mµ c¸c nguån dù tr÷ cña lµng cho phÐp (Scott, 1976).<br /> Cã lÏ ng­êi ®Çu tiªn trong sè c¸c häc gi¶ quèc tÕ ®­a ra c¸ch nh×n míi nh»m chèng<br /> l¹i kh¸i niÖm vÒ tÝnh céng ®ång nµy lµ Popkin. Trong cuèn s¸ch Ng­êi N«ng d©n Hîp<br /> lý, mµ c¸i phô ®Ò hµm ý mét c¸ch tiÕp cËn ®èi lËp víi nh÷ng quan ®iÓm cña nh÷ng nhµ<br /> nghiªn cøu mµ «ng gäi lµ "kinh tÕ ®¹o lý" (tiÕp cËn kinh tÕ häc chÝnh trÞ), Popkin kh¼ng<br /> ®Þnh r»ng nÕu nh÷ng sù kiÖn cña ®êi sèng lµng x· gîi ý ®Õn mét thø t×nh c¶m ®oµn kÕt<br /> nµo ®ã (ghi trong h­¬ng ­íc, bé luËt tôc cña lµng), th× ®iÒu ®ã còng kh«ng cã nghÜa r»ng<br /> tÝnh céng ®ång lµ c¸i thèng trÞ vµ chi phèi trong mäi tr­êng hîp.<br /> Popkin ®· tranh luËn vÒ b¶n chÊt cña lµng x· th«ng qua viÖc ph©n tÝch vÒ c¸c<br /> ho¹t ®éng t­¬ng trî vµ ¸i h÷u mµ nh÷ng nhµ kinh tÕ ®¹o lý g¸n cho lµng x·. ¤ng l­u ý<br /> ng­êi ®äc tíi nh÷ng hîp ®ång ®­îc quyÕt ®Þnh dùa trªn nh÷ng lîi Ých hoµn toµn c¸ nh©n<br /> vÞ kû, xuÊt hiÖn ngay trong c¸c x· héi n«ng d©n tiÒn t­ b¶n. Popkin b¸c bá c¸i h×nh ¶nh<br /> vÒ mét céng ®ång lµng x· thÊm nhuÇn sù b×nh ®¼ng vµ hµi hßa. ¤ng ph¶n ®èi quan<br /> niÖm cña c¸c nhµ kinh tÕ ®¹o lý cho r»ng sù chuyÓn ®æi cña c¸c lµng ®ãng kÝn (close<br /> village) sang c¸c lµng më (open village) diÔn ra song hµnh víi sù thay ®æi tõ t©m lý tËp<br /> thÓ sang xu h­íng c¸ nh©n do søc Ðp cña c¸c quan hÖ thÞ tr­êng. Tuy nhiªn, Popkin<br /> còng kh«ng ®Èy sù phª ph¸n cña «ng tíi chç phñ nhËn hoµn toµn quan hÖ t­¬ng trî vµ<br /> c¸c ho¹t ®éng ¸i h÷u trong c¸c lµng x· ViÖt Nam thêi kú tiÒn thuéc ®Þa.<br /> Trong khi Scott còng nh­ c¸c nhµ kinh tÕ ®¹o ®øc kh¸c nhÊn m¹nh tíi "néi dung<br /> ®¹o ®øc" nh­ lµ c¬ së cña thùc tiÔn kinh tÕ vµ trao ®æi x· héi cña n«ng d©n, th× Popkin,<br /> tõ mét gãc nh×n kh¸c vÒ lý luËn, l¹i nhÊn m¹nh tíi "m©u thuÉn gi÷a lîi Ých c¸ nh©n vµ<br /> nhãm". Popkin tr×nh bµy n«ng d©n nh­ nh÷ng c¸ nh©n duy lý g¾n nh÷ng lùa chän cña<br /> hä víi nh÷ng ­u tiªn vµ gi¸ trÞ nhÊt ®Þnh. Scott qu¶ quyÕt r»ng n«ng d©n ViÖt Nam cã<br /> kh¸i niÖm vÒ c«ng b»ng x· héi, vÒ quyÒn lîi vµ nghÜa vô, vÒ sù cã ®i cã l¹i; VÒ phÇn<br /> m×nh, Popkin l¹i kh¼ng ®Þnh "sù tÝnh to¸n chi phèi hµnh vi" cña n«ng d©n vµ anh ta<br /> hµnh ®éng bëi sù xui khiÕn l¹nh lïng cña "viÖc ra quyÕt ®Þnh c¸ nh©n vµ nh÷ng t­¬ng<br /> t¸c chiÕn l­îc". Ng­êi n«ng d©n cña Popkin lµ mét nh©n vËt kinh tÕ biÕt tÝnh to¸n vµ<br /> «ng ta lËp luËn r»ng nªn coi lµng nh­ mét "hiÖp héi" h¬n lµ mét "céng ®ång", r»ng tèt<br /> h¬n lµ xem "ng­êi b¶o trî" víi nh÷ng rµng buéc nhiÒu tuyÕn víi n«ng d©n nh­ mét<br /> ng­êi cã quyÒn chø kh«ng ph¶i lµ mét «ng chñ gia tr­ëng (Popkin, 1979).<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Bùi Quang Dũng 25<br /> <br /> <br /> C¸c nhµ kinh tÕ ®¹o lý lËp luËn r»ng sù thay ®æi cña phóc lîi lµ do nh÷ng biÕn<br /> ®æi trong c¸c thÓ chÕ then chèt ngoµi gia ®×nh: Lµng vµ c¸c quan hÖ chñ - tí. Hä cho<br /> r»ng n«ng d©n chèng l¹i thÞ tr­êng, thÝch tµi s¶n c«ng h÷u h¬n lµ t­ h÷u, vµ kh«ng ­a<br /> chuyÖn mua b¸n, r»ng phóc lîi cña n«ng d©n phô thuéc vµo c¸c lµng x· ®ãng kÝn nh­<br /> nhau trong c¸c x· héi tiÒn t­ b¶n vµ vµo nh÷ng rµng buéc nhiÒu tuyÕn víi chñ ®Êt. Hä<br /> lËp luËn r»ng b­íc qu¸ ®é sang c¸c lµng më víi tµi s¶n t­ h÷u vµ viÖc mua b¸n ®Êt<br /> c«ng khai, cïng víi b­íc qu¸ ®é sang c¸c quan hÖ ®¬n tuyÕn víi chñ ®Êt ®· buéc n«ng<br /> d©n tham gia vµo thÞ tr­êng, n¬i mµ phóc lîi cña hä trë nªn tåi tÖ h¬n.<br /> CÇn nãi thªm r»ng, Polanyi, ng­êi mµ ý t­ëng ®· kh¬i nguån cho nhiÒu nghiªn<br /> cøu theo lý thuyÕt "kinh tÕ ®¹o lý" cßn chèng ®èi thÞ tr­êng m¹nh mÏ h¬n n÷a. Theo<br /> tõ ng÷ cña Polanyi, n«ng d©n kh«ng cÇn tíi thÞ tr­êng v× c¸c nhu cÇu cña hä hoµn<br /> toµn cã thÓ tù tho¶ m·n bªn trong c¸c thÓ chÕ cña hä. NÕu cã thÞ tr­êng lao ®éng th×<br /> c¸c thÓ chÕ truyÒn thèng tÊt sÏ bÞ ph¸ ho¹i; vµ ®­a lao ®éng, ®Êt ®ai vµo c¬ chÕ thÞ<br /> tr­êng cã nghÜa lµ lµm cho b¶n chÊt cña x· héi cña lµng lÖ thuéc vµo c¸c quy luËt thÞ<br /> tr­êng. HÖ thèng phi thÞ tr­êng dùa trªn b¶n chÊt gia tr­ëng ®­îc coi lµ nh©n ®¹o<br /> h¬n, cã tÝnh nh©n v¨n vµ ®¸ng tin cËy h¬n lµ hÖ thèng thÞ tr­êng./.<br /> Tµi liÖu tham kh¶o chÝnh<br /> 1. Badie Bertrand. 1979. Sociologie Politique, Press Universitaires de France.<br /> 2. Berthe, L. 1970. "ParentÐ, pouvoir et mode de production, ÐlÐments pour une typologie des<br /> sociÐtÐs agricoles de l'IndonÐsie", trong MÐlanges offerts µ Claude LÐvi-Strauss, Maranda<br /> et J. Pouillon, Paris, Mouton.<br /> 3. Bilton, T. vµ ®ång nghiÖp. 1993. NhËp m«n x· héi häc. Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc x· héi, Hµ<br /> Néi.<br /> 4. Breman, J. vµ ®ång nghiÖp. 1997. The Villages in Asia Revisited. Oxford University Press.<br /> 5. Briffault. 1909. La cite Annamite. Librairie de la Societe du Recuel, Paris.<br /> 6. Broom, L. vµ ®ång nghiÖp.1973. Sociology - a text with adapted readings. USA. Harper<br /> and Row.<br /> 7. Bïi Quang Dòng. 1996. Sù ph¸t triÓn x· héi cña n«ng th«n B¾c ViÖt Nam trong ®iÒu kiÖn<br /> chuyÓn qua kinh tÕ thÞ tr­êng. Masc¬va (tiÕng Nga).<br /> 8. Collin, B and Howard, N. 1972. Community Studies: An Intruduction to the Sociology of<br /> the Local Community. New York: Praeger.<br /> 9. §ç Th¸i §ång. 1995. "Lµng hiÖn thùc vµ biÓu tr­ng", trong Lµng x· ë ch©u ¸ vµ ë ViÖt<br /> Nam. Kû yÕu héi th¶o khoa häc. Nhµ xuÊt b¶n thµnh phè Hå ChÝ Minh.<br /> 10. Evans, G. (chñ biªn). 2001. "T«n ti vµ thèng trÞ: giai cÊp, ®Þa vÞ vµ ®¼ng cÊp", trong Grant<br /> Evans (chñ biªn). Bøc kh¶m v¨n ho¸ ch©u ¸. Nhµ xuÊt b¶n V¨n ho¸ d©n téc, Hµ Néi.<br /> 11. Gourou, P. 2003. Ng­êi n«ng d©n ch©u thæ B¾c kú. Nhµ xuÊt b¶n TrÎ, thµnh phè Hå ChÝ<br /> Minh.<br /> 12. Hirkey, J. 1959. Cuéc nghiªn cøu mét céng ®ång th«n x· ViÖt Nam (PhÇn X· héi häc). Ph¸i<br /> ®oµn cè vÊn §¹i häc Michigan.<br /> 13. Houtart, F. vµ Lemercnier, G. 2001. X· héi häc vÒ mét x· ë ViÖt Nam. Nhµ xuÊt b¶n Khoa<br /> häc x· héi, Hµ Néi.<br /> 14. Insun Yu. 2000. "CÊu tróc cña lµng x· ViÖt Nam ®ång b»ng B¾c bé vµ mèi quan hÖ cña nã<br /> víi nhµ n­íc thêi Lª". T¹p chÝ Nghiªn cøu LÞch sö, Sè 3-4.<br /> 15. Insun Yu. 1994. LuËt vµ x· héi ViÖt Nam thÕ kû XVII- XVIII. Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc X·<br /> héi, Hµ Néi.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 26 Làng xã: Dẫn vào một nghiên cứu……<br /> <br /> <br /> <br /> 16. Jamielson, N. 2000. "Lµng truyÒn thèng ë ViÖt Nam", trong Mét sè vÊn ®Ò vÒ n«ng<br /> nghiÖp, n«ng d©n vµ n«ng th«n ë c¸c n­íc vµ ViÖt Nam. Nhµ xuÊt b¶n ThÕ giíi, Hµ<br /> Néi.<br /> 17. Jamielson, N. 1998. Understanding Vietnam. University of California Press.<br /> 18. Kerkvliet Benedict J TRia. 2003. "Authorities and the People: An Analisis of State-Society<br /> Relation in Vietnam", trong Postwar Vietnam - Dynamics of a Transforming Society.<br /> Institute of Southeast Asian Studies, Singapore and Rowman & Littlefield Publishers.<br /> 19. Kresser, P.1939. La Commune annamite en Cochinchine. - P: Ed. Domat-Montchrestien,<br /> (b¶n dÞch, Trung t©m nghiªn cøu vµ t­ vÊn vÒ ph¸t triÓn).<br /> 20. L­¬ng V¨n Hy. 1994. "C¶i c¸ch kinh tÕ vµ t¨ng c­êng lÔ nghi t¹i hai lµng ë miÒn B¾c ViÖt<br /> Nam (1980 - 1990)", trong Nh÷ng th¸ch thøc trªn con ®­êng c¶i c¸ch §«ng D­¬ng. Nhµ<br /> xuÊt b¶n ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi.<br /> 21. Mendras, H. 1976. Societe Paysannes. Armand Colin- collection, Paris.<br /> 22. NguyÔn Tïng (chñ biªn). 2003. M«ng Phô - mét lµng ë ®ång b»ng s«ng Hång. Nhµ xuÊt<br /> b¶n V¨n ho¸ th«ng tin, Hµ Néi.<br /> 23. NguyÔn Tõ Chi. 1996. Gãp phÇn nghiªn cøu v¨n ho¸ vµ téc ng­êi. Nhµ xuÊt b¶n V¨n ho¸<br /> th«ng tin, Hµ Néi.<br /> 24. Redfield, R. 1955. The Little Community. University of Chicago press: Chicago.<br /> 25. T« Duy Hîp. 2000. Sù biÕn ®æi cña lµng x· ViÖt Nam ngµy nay ë ®ång b»ng s«ng Hång.<br /> Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc x· héi, Hµ Néi.<br /> 26. TrÇn §×nh H­îu. 2001. C¸c bµi gi¶ng vÒ t­ t­ëng ph­¬ng §«ng. Nhµ xuÊt b¶n §¹i häc<br /> Quèc gia Hµ Néi.<br /> 27. Vò Quèc Th«ng. 1972. Ph¸p chÕ sö ViÖt Nam. Tñ s¸ch §¹i häc, Sµi Gßn.<br /> 28. Vò Quèc Thóc. 1951. L'Economie communaliste du Viet Nam. Presses Universitaires du<br /> Viet Nam, (b¶n dÞch, ViÖn X· héi häc).<br /> 29. Wischermann, J., Bïi ThÕ C­êng vµ ®ång nghiÖp. 2002. Quan hÖ gi÷a c¸c tæ chøc x· héi<br /> vµ c¬ quan nhµ n­íc ë ViÖt Nam - nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu chän läc cña mét cuéc kh¶o<br /> s¸t thùc nghiÖm ë Hµ Néi vµ thµnh phè Hå ChÝ Minh. (B¸o c¸o) ViÖn X· héi häc, Hµ Néi.<br /> 30. Woodside, Alexander. 1999. “Exalting the Latecomer State: Intellectuals and the state<br /> during the Chinese and Vietnamese reforms” trong Anita Chan, Benedict Kerkvliet &<br /> Jonathan Unger (eds.). Transforming Asian Socialism: China and Vietnam Compared;<br /> Sydney: Allen and Unwin; Maryland: Rowman and Littlefield.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />