LjCH SUT QUAN HE VIET NAM - TRUNG QUOC THE KY XIX<br />
THE CHE TRIEU CONG, THt/C VA HW<br />
<br />
YUINSUN'<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
1. Ldi noi dau trieu dinh Viet Nam da giii ngay sii gia<br />
sang Trung Quo'c n h a m no liJc khoi phuc<br />
Lich sxl Viet Nam trong giai doan hai quan he hQu hao va t r a n h xung dot. Ngi<br />
nghin nam trvtdc can dai khong the K giai dung nghien ciiu nay lay trgng tam la "giai<br />
chinh xac ne'u khong gan v6i quan he ve dogn quan he trieu co'ng" ma Viet Nam<br />
mat chinh tri v6i Trung Quoc. Chung ta co trieu co'ng Trung Quo'c, dac biet la du6i<br />
the hieu ve dieu nay mot each de dang tii trieu Nguyen (1802-1945) dildc lap nen dau<br />
quan he hai nu6c dildc trinh hay dtfSi day. the ky XIX, n h a m xem xet quan he ciia<br />
Til cuoi the ky thii II trildc Cong nguyen Viet Nam vdi Trung Quoc tren quan diem<br />
de'n niia dau the ky thii X sau Cong cua Viet Nam.<br />
nguyen, Viet Nam chiu sU thong tri triic<br />
tiep cua Trung Quo'c trong mot nghin nam Thuc te, nhieu nildc phvJdng Tay dUdc<br />
cho den khi gianh dildc dgc lap. Mot nghin biet rang, quan he quo'c te cua Dong A giai<br />
nam nay trong lich sii Viet Nam thUcfng doan trudc Can dai, tril6c khi tie'n len chu<br />
dUdc goi la "thdi ki Bde thuoc". Tii sau khi nghia de quo'c, ton tai t r a t tU quo'c te dUdc<br />
thoat khoi ach tho'ng tri cua Trung Quo'c thie't lap bdi quan he trieu cong giQa Trung<br />
gianh doc Islp vao niia d i u the ky thCl X de'n Quo'c va cac nudc xung quanh, lay Trung<br />
trU6c khi rdi vao ach tho'ng tri ciia thUc dan Quo'c lam t r u n g tam. Quan he trieu co'ng,<br />
Phap vao niia sau the ky XIX, trong mot khong can noi ciing co the thay, diidc hinh<br />
nghin nam, Viet Nam da thie't lap quan he t h a n h tren nen tang Uu viet ve chinh tri,<br />
trieu co'ng dudi hinh thai nildc phien thuoc van hoa ciia Trung Quo'c. Cac nU6c xung<br />
cua Trung Quo'c, viia duy tri quan he than quanh cong nhan tinh Uu viet nay cua<br />
thien ve chinh tri viia dong thSi tie'p nh&n Trung Quo'c va bang viec dap iing nhiing<br />
van hoa Trung Quo'c trong "trat tii the'gidi yeu cau ciia Trung Quo'c da tao nen tr^t tU<br />
kieu Trung Hoa", theo each noi ciia ngifdi the gidi truyen tho'ng lay Trung Quo'c lam<br />
Trung Quo'c. Chiing ta co the goi giai doan trung tam.<br />
nay la "giai dogn quan he trieu co'ng". Ta't Tuy nhien, co mgt van de ma chiing ta<br />
nhien, d giai doan nay, Viet Nam da bi khong the bo qua, do la, t r a t tU the gidi<br />
Trung Quoc xam lUdc nhieu lan, nhUng kieu Trung Hoa, tren phUdng dien nao do,<br />
ngay sau khi day liii cac cuoc xam lUdc nay, chang qua chi la tU tucing ddn phUdng ciia<br />
<br />
<br />
'GS. Dai hge Quo'c gia Seoul Han Quo'c<br />
Tmli hinh ruQng d a t 6 h u y e n Chiam I;6a.. 39<br />
<br />
<br />
(12). Ddi Xd xd, Dia bg Gia Long 4, TTLTQGl, 8075F1:10, 8092F1:10, 8083F1:8, 8099F1:8,<br />
8079Fl:7. 8076F1:10, 8098F1:10.<br />
(13). Kim Tuang xd. Yen Viin xd. Con Lon xd, (14). Xudn Huang xd, Gia Than xd, Bia bg Gia<br />
Bd Vi xd, Khdc Phu xd, Xudn Huang xd, Thd Long 4, TTLTQGl, 8089F1:8, 8093F1:8.<br />
Hodng xa, Hd Ldang xd. Mien Ddang xd, Vi sdn xd,<br />
(15). Kim Tdang xd, Bia bg Gia Long 4,<br />
Binh Long xd. An Ldng xd, Kim Md xd, Kim Bai<br />
TTLTQGl, 8081F1:9.<br />
xa, Ninh Duang xd, Khdnh Ninh xd, Khuon Hd xd,<br />
Thdn Xd xd, Bia bg Gia Long 4, TTLTQGl, (16). Do Danh Huli'n. Nghien cdu ve ldng xd d<br />
8081F1:9, 8097F1:8, 8084F1:8, 8088F1:8, chdu thd Bde Bo tren Tgp chi Nghien cdu Lich sd<br />
8074F1:10, 8089F1:8, 8096F1:10, 8073F1:10, (1954 - 2008), Tap chi Nghien cdu Lich sd, so 393-<br />
8082F1:10, 8080F1:10, 8077F1:7, 8086F1:8, 2009, t r 64, 65.<br />
<br />
<br />
LjCH Sir QUAN HE VIET NAM - TRUNG QUOC THE KY XIX<br />
(Tiep theo trang 29)<br />
<br />
(31). Dgi Nam thdc luc, chinh bien, I, quyen 37, (37). Bgi Viet sd ky todn thd (ban hieu hop)<br />
p. l i b ; quyen 55, pp. 6b~7a; Takeda Ryoji, p. 497. DUdng Tru5ng dai hdc Dong Kinh, 1986), p.<br />
845.<br />
(32), Dgi Nam thdc luc, chinh bien, H, quyen<br />
220, pp. 8a~b; Takeda Ryoji, pp. (38). Bgi Nam thdc luc, chinh bien, IV, quyen<br />
496-497. 50, p. 8a.<br />
<br />
(33). Phan Huy Le, "Tinh tho'ng nha't trong da (39)- Bgi Nam thdc luc, chinh bien, I, quyen 54,<br />
dang ciia lich s\l Viet Nam" cua Phan Huy Le, Tim p, 9b; Takeda Ryoji, p, 532.<br />
vi coi ngudn, Tftp I. Nxb. The gidi, Ha Noi, 1998, p.<br />
(40). Bgi Nam thdc luc, chinh bien. II, quyen<br />
495.<br />
65, pp. 9b-10a; Takeda Ryoji, p.<br />
(34). Dgi Nam thUc tuc, chinh bien, I, quyen 58, 498.<br />
pp. l l a ~ b ; Takeda Ryoji, p. 498.<br />
(41). Dgi Nam thdc luc, chinh bien, IV, quyen<br />
(35). Bgi Nam thdc luc, chinh bien, 11, quyen 1, pp. 31b-32a.<br />
79, pp. 17~18b; Woodside, op. cit, pp. 118-119;<br />
(42). Dgi Nam thdc luc, chinh bien, II, quyen<br />
Takeda Ryoji, p. 498.<br />
218, pp. 33a~34a.<br />
(36). Bgi Nam thdc luc, chinh bien, II, quyen<br />
85, p. 30a; Takeda Ryoji, p. 499. (43). Woodside, op. cit., p. 267.<br />
Lich 5iir qutin he Viet Ram - Trung Qu6c.. 21<br />
<br />
ngUdi Trung Quo'c, lay ban than minh la nen trat tU the gidi ciia rieng minh.<br />
trung tam. Vi de dieu do trd thanh "sit that<br />
Ngay ca vdi thUc te nhu vay, song do cd<br />
chinh tri mang tinh khaeh quan" thi cac<br />
ra't nhieu nghien cQu tQ trUdc de'n nay la'y<br />
nu6c trieu co'ng phai co ciing suy nghi vdi<br />
Trung Qud'c lam trung tam (4), nen cd<br />
ngUdi Trung Quo'c, nhUng tren thUc te lai<br />
khong it khuynh hudng li giai khong diing<br />
khong nhu vay (1). NgUdi Trung Quo'c noi<br />
ve nudc ba chu va nude thuoc dia ndi de'n<br />
rang, do hg co nen van hoa Uu viet va san<br />
trong che do trieu cd'ng, r i n g mdi quan he<br />
vat phong phii nen cac nUdc nho xung<br />
nay tUdng tU nhu quan he cua nUdc ba ehii<br />
quanh da phai tU de'n chau. NhSn dinh nay<br />
thUe dan va nude thuge dia thUc dan trong<br />
khong phai la khong co li, nhUng tren thUc<br />
thdi hien dai. Ngi dung nghien cQu nay de<br />
te dieu nay co quan he mat thie't hdn vdi<br />
cap de'n va'n de quan he trieu co'ng giiJa<br />
sQc manh quan sU ciia Trung Quo'c (2). Co<br />
Viet Nam va Trung Quo'c the ky XIX,<br />
the ndi rang, ne'u Trung Quo'c ye'u di thi the<br />
nhUng tdi tin r i n g cung se cd ich trong viec<br />
che' trieu co'ng da khd cd the duy tri. Trong<br />
11 giai diing dSn ve quan he chinh tri giQa<br />
trUdng hdp dd, cai ggi la trat tU the gidi<br />
Han Qud'c va Trung Qud'c d cung thdi dai<br />
kieu Trung Hoa chi la hU ca'u. Xin dSn ra<br />
vdi bdi canh tUdng dong.<br />
mgt vi du: trong cugc chie'n Thanh - Phap<br />
nam 1884 - 1885 va cugc chie'n Thanh - 2. Svf tiep n h a n the che trieu cong<br />
Nhat nam 1894, trieu dinh nha Thanh bai nha Thanh ciia trieu dinh nha Nguyen<br />
tran da phai ki hi'ep Udc vdi Phap va Nhat, Lich sii Viet Nam the ky XIX bat dau<br />
bie'n Viet Nam thanh nUdc bao hg ciia Phap bang viec Nguyen Phuc Anh dap tat phong<br />
va cong nhan nen dgc lap hoan toan ciia trao Tay Sdn, phong trao ndng dan cd quy<br />
Trieu Tien. Mac dau vay, trong Dgi Thanh md ldn nhat trong lich sii Viet Nam, nSm<br />
hdi dien, ban nam 1899, ghi lai rSng hai 1802, lap nen trieu Nguyin. Chi de'n khi<br />
• nudc v i n la nudc trieu co'ng ciia nha Thanh a'y, Viet Nam mdi la da't nUdc cd lanh tho<br />
(3) cho tha'y ro rang tinh hu ca'u ciia trat tU nhu chung ta tha'y ngay hdm nay. Sau khi<br />
the gidi kieu Trung Hoa ndi tren. Mac Dang Dung cUdp ngdi nha Le (1428 -<br />
Nhu vay, de li giai tinh cha't cua trat tU 1789) nam 1527 roi bi danh dud'i bdi the'luc<br />
the gidi Dong A giai doan trudc Can dai, phu Le nam 1592, Viet Nam budc ngay vao<br />
viec khao sat quan he trieu co'ng ciia Viet thdi ky Nam - Bae phan tranh ciia hai nha<br />
Nam doi vdi Trung Qud'c tren thUc te nhu hg Trinh va hg Nguyen, vdn la hai the lUc<br />
the nao, theo tdi, la dieu het sQc can thie't. ldn cua phong trao phii Le. Ta'm man Nam<br />
Thuc te, cac vi vua nha Nguyin Viet Nam - Bae phan tranh nay dUde keo xudng bdi<br />
chinh thQc cdng nhan minh la nUdc trieu ba anh em hg Nguyen, nhQng ngUdi da gay<br />
co'ng cua nha Thanh, xUng la ha than, con d dung phong trao ndng dan d Tay Sdn, mgt<br />
trong nudc thi tU xUng la hoang de'. Cd liic vung da't d Nam Trung Bg Viet Nam nam<br />
di xa hdn, hg coi nha Thanh la vUdng trieu 1771. Ngudi eua nha Nguyen cdn sdng sdt 6<br />
di tgc, tham chi chi trich tinh di dich ciia Phu Xuan (nay la Hue), sau vu tham sat<br />
che do a'y. Khong nhQng the con mo phong bdi phong trad nong dan luc ba'y gid, la<br />
tu tudng thien ha kieu Trung Qud'c, ve mat Nguyen PhQc Anh d? cliay den vung Me<br />
ddi ngoai, vdi tU each la nUdc ba chu, tho'ng Kong lanh nah va da ben hi xay dung lyc<br />
tri cac nUdc nhd xung quanh, hinh thanh ludng trong sud't hai mUdi nam gian kho'.<br />
22 HghiSn cijru Lich si!r. s6 9.2009<br />
<br />
De'n thang 6 nam 1801, cud'i ciing, dng ciing Mdt va'n de nQa la ve qudc hieu Nam<br />
danh chiem dUdc t h a n h Phu Xuan la cd' do Viet. Viec ggi la Nam Viet bao quat ca<br />
cua to' tien. Thang 6 nam sau dng tien ra vUdng trieu mdi An Nam (la each ggi Viet<br />
Bae, chi trong vdng mot thang, de'n ngay 20 Nam cua Trung Qud'c, ndi den khu vUc chiu<br />
thang 7, da hoan t h a n h viec thd'ng nha't da't anh hudng ciia hg Trinh liic ba'y gid) va<br />
nudc bang viec chiem t h a n h Thang Long. Viet Thudng (la lanh thd' ciia nha Nguyin,<br />
bao gdm tQ phia Bae cua Hue' hien nay kdo<br />
Trudc khi ra Bae, thang 5 nam 1802,<br />
dai tdi vung Nam Bd) cd tQ y nghia se<br />
Nguyin Phiic Anh da len ngdi vua d Phu<br />
thd'ng tri khu viic rdng ldn hdn nhieu so vdi<br />
Xuan, la'y nien hieu la Gia Long (5). Gia<br />
nha Tran (1225 - 1400) hay nha Le trude<br />
Long la chi tQ Gia Dinh (vung da't bao gdm<br />
dd (10).<br />
thanh phd' Hd Chi Minh hien nay va khu<br />
VQc lan can) de'n Thang Long, mang y • The nhung, khi Trinh Hoai DQc de'n<br />
nghla la toan bg Viet Nam (6). Viec la'y Quang Dong, trieu dinh n h a Thanh khdng<br />
nien hieu nay cho tha'y y chi quye't tam de cap de'n va'n de qud'c hieu (11), chi cho<br />
thdng nha't da't nUdc tQ trUdc dd ciia ong. biet rang hg N g u y i n chUa thorig nha't da't<br />
nudc, cung khdng thuge nUde phien thuge<br />
Mgt mat xUng de, lap nien hieu, mat<br />
nen khdng the n h a n cd'ng vat. Vi vay,<br />
khac vao thang 5, Nguyin Phiic Anh da cii<br />
Nguyin Phiic Anh lai cQ Nguyin Quang<br />
Trinh Hoai DQc lam chanh sQ sang Quang<br />
Dinh vdi tU each la sQ cau phong xin nha<br />
Ddng de cau nha Thanh giup dd trong van<br />
Thanh phong qud'c hieu la Nam Viet va<br />
de Tay Sdn cdn chUa giai quye't xong. Khi<br />
phong VUdng cho minh. Ddi vdi trieu dinh<br />
a'y, Trinh Hoai DQc da mang theo qud'c thu<br />
nha Thanh, viec sic phong khdng thanh<br />
cua Nguyin Phuc Anh va vat pham, bao<br />
va'n de, n h u n g tuyet dd'i khdng the cha'p<br />
gdm ca sac thu va kim a'n dUdc nhan tQ<br />
nhan dUdc ten nUdc Nam Viet. Li do, la.<br />
trieu Thanh ma Nguyen Van Toan ciia<br />
Nam Viet trung vdi ten Nam Viet ma Trieu<br />
trieii dinh Tay Sdn bd lai khi n i t lui, dong<br />
Da diing nude trUde dd (207 t r . C n ~ l l l<br />
thdi giai theo ba hai tac ciia nha Thanh bi<br />
tr.Cn), ngam hieu la khu vUc bao gdm tinh<br />
bat lam tu binh. Hg dat chan den Quang<br />
Quang Ddng den tinh Quang Tay nen<br />
Ddng vao thang 7 (7). Day la ldn tie'p xuc<br />
mang nghia khdng lanh. Sau khi ban bae,<br />
chinh thQc dau tien giQa trieu Nguyin va<br />
nha T h a n h dd'i cho hai chfl va de nghi ten<br />
trieu Thanh.<br />
Viet Nam. B i n g viec nay, nha T h a n h mud'n<br />
Ndi dung qud'c thu giii luc bay gid dUdc the hien uy quyen la nUdc ba chii. Phia nha<br />
dich ra tie'ng Phap. Theo ndi dung nay, Nguyen hai long vdi cai ten nay vi chii<br />
Nguyin Phuc Anh tU xUng la "Nam Viet "Viet" cua Viet Thudng la da't cua to' tien<br />
qudc viiOng" (roi du royaume de Nam-Viet) truyen lai dQng trUde, chQ "Nam" ddng sau<br />
(8). Suzuki Chusei cho rang, dich la "vUdng" nen cha'p thuan. Va'n de qudc hieu da dugc<br />
la sai va cd le trong nguyen van dUdc viet la giai quye't xong (12).<br />
Nam Viet qud'c chiia hay Nam Viet qud'c<br />
va'n de qud'c hieu dudc giai quye't cung<br />
trudng (9). Vi khi a'y Nguyin Phiic Anh chUa<br />
la liic quan he hQu hao giQa hai nude dUdc<br />
chinh thQc dUde nha Thanh sic phcng nen<br />
chinh thQc hda. Theo Dgi Nam thiic luc thi<br />
chua the xUng la vUdng, nen tdi nghi r i n g<br />
tQ khi dd (nam 1803), "Li bang giao" da<br />
nhan dinh cua Suzuki Chusei cd li.<br />
dUdc hinh t h a n h (13). Trieu dinh nha<br />
Ljch 5i> quan he Viet Ram - Trung Quoc. 23<br />
<br />
<br />
Thanh ngay lap tQc da cQ sQ gia di tuyen giam sc vdi thdi ki dau, song quan he trieu<br />
phong. Nguyen Phiic Anh da tie'n hanh cd'ng binh thudng giQa hai nUdc khdng thay<br />
nghi thQc tuyen phong tai Ha Ndi ngay nay dd'i. Nhung khi vu loan Thai Binh thien<br />
vao thang 1 nam 1804 va len ngdi "Viet qud'c nd ra (1851-1864), nha Thanh da yeu<br />
Nam qud'c vUdng" (14). Mac du thii dd eiia c i u ngQng trieu cd'ng va trong vdng mUdi<br />
trieu Nguyen khi dd la Hue nhUng viec sic sau nam sau dd khdng cd sQ gia nao dUde<br />
phong dude tie'n hanh d Ha Ndi, sau nay trd cQ di (18). Cu the, quan he trieu cd'ng tam<br />
thanh thdng le. De'n thdi vua Tii DQc ngQng sau khi nha Nguyen cii sQ gia sang<br />
(1848-1883), theo thinh cau ciia vua T Q theo quy dinh vao nam 1852, nam ngay sau<br />
DQc, nghi l l sac phong dUde nha Thanh vu loan xay ra, de'n nam 1868 thi dUdc ndi<br />
cha'p nhan cho cQ hanh tai Hue. lai (19). TQ sau dd, nha Nguyen cii sQ than<br />
sang nha Thanh bdn l i n vao cac nam 1870,<br />
Quan he giiia trieu dinh nha Nguyin va<br />
1872, 1876 va 1880 (20). Sau nay, vao nam<br />
trieu Thanh dUdc giai quye't d'n thda, "bang<br />
1883, giQa lue ngi cung Hue cd bie'n, Hiep<br />
giao" dUde quy dinh rang: Viet Nam phai<br />
Hda (7-11/1883) dinh cQ sQ gia sang nha<br />
trieu cd'ng hai nam mdt lan, 4 nam phai cii<br />
Thanh eau phong de cung cd' dia vi ciia<br />
sQ gia sang chau mgt l i n hoae gdp hai lin<br />
minh. Van de la, vung Ddng Kinh luc ba'y<br />
trieu edng lam mdt. Dieu nay cung gidng<br />
gid bi quan ddi Phap chiem giQ nen da<br />
nhu ddi vdi trieu Tay Sdn (15). Ta't nhien,<br />
khdng the sQ dung dudng bd nhU trUde day.<br />
ngoai sQ than chinh quy, cac sQ gia lam Vi vay, Hiep Hda da thinh cau nha Thanh<br />
thdi phu trach viec chiic mQng, cau phong, cho di bang dudng bien va dUde chip<br />
ta an, dieu va'n, cung dUde cii sang. Nha thuan. Song ngay sau dd dng da bi quyen<br />
Thanh da yeu c i u nha Nguyen cQ sQ than than la Tdn That Thuye't va Nguyin Van<br />
va b i t d i u trieu cd'ng tQ nam 1803. Theo Tudng ha ddc nen khdng thiie hien dUde<br />
yeu cau ciia nha Thanh, nam 1803 va 1805, (21). SQ gia cudi cung cua nha Nguyen sang<br />
sQ ta an dUdc thay the bang sQ trieu cdng nha Thanh la sQ gia sang xin sic phong<br />
nam 1804. Nha Nguyen da theo dd ma lam cho Kien Phiic (1883-1884), ngay sau ddi<br />
(16). Song cd luc sQ trieu cd'ng kiem ludn sQ vua Hiep Hda (22). Tuy nhien, Kien Phiic<br />
ta an, khi so' lUdng sQ gia lam thdi khdng cung khdng dUdc sac phong vi chi sau<br />
nhieu do cd khi nha Thanh yeu cau ngQng khoang nQa nam tren ngdi vi da chet vi<br />
cii sQ chuc mQng va sQ die'u va'n. Cho de'n benh tat. Ket cue, quan he trieu cd'ng giQa<br />
nam 1839, nam cud'i ddi Minh Mang (1820- nha Nguyen va nha Thanh dUdc tie'n hanh<br />
1840), do trieu cd'ng dUdc quy dinh thanh lien tuc trcng tam mUdi nam, tQ nam 1803,<br />
bd'n nam mdt lan gid'ng nhu dd'i vdi Luu da cha'm dQt khi Viet Nam hoan toan trd<br />
Ciu va Xiem La nen eon sd' nay cang giam. thanh thudc dia ciia thiie dan Phap theo<br />
Mat khac, dd'i vdi cac vat p h i m trieu cd'ng; Hiep Udc Pa-td-nd't (cdn ggi la hiep udc Hue<br />
trieu Thanh da eat giam ra't nhieu cho l i n thQ hai hoac hiep Udc Giap Than) ky<br />
VUdng trieu Tay Sdn va nha Nguyin so vdi vao nam 1884.<br />
nha Le, chi bang nila gia tri trudc day, nen<br />
gia tri vat cha't cua trieu cd'ng cang trd nen Vay, tai sao vua nha Nguyin lai edng<br />
md nhat (17). nhan quyen liic cua hoang de nha Thanh,<br />
Sd' lUdng sQ gia va gia tri vat p h i m trieu tu XUng la ha t h i n va duy tri quan he trieu<br />
cd'ng cua nha Nguyin vdi nha Thanh da cd'ng? (23). NhQ tdi da trinh bay d tren, vi<br />
24 Rghien CLTU Lich sJr, sef 9.2009<br />
<br />
<br />
ngUdi Trung Qud'c cho rang hg cd nen van thiic te trQ mdt p h a n ra't nhd, ndi dung h i u<br />
hda Uu viet va san vat phong phu. The n h u nguyen m l u eiia Dai Thanh luat.<br />
nhUng, dQng tren lap trUdng ciia Viet Nam Ve mat van hda;, nhiem vu chinh khac<br />
thi nhan dinh nay khdng cd can cQ. DUdng<br />
ciia sQ t h a n di sQ n h a T h a n h la truyen ba<br />
nhien khdng the phii n h a n hoan toan ve<br />
nudc minh la mdt nudc van hda. Vi vay khi<br />
mat van hda.<br />
tuyen chgn sQ t h a n di sQ nha Thanh, nha<br />
Cac vi vua trong dd cd vua Gia Long va Nguyin de cao tai ngoai giao cung nhU tri<br />
ca t i n g Idp tri thQc, deu thich Nho hge, thQc ve van hda. Chung ta ed the thay dieu<br />
nghi rang Trung Qud'c la nggn ngudn cua nay qua mgt sac lenh ma vua Minh Mang<br />
tri thQc. Xin ddn cii mgt dan chQng. Vua ban nam 1840 (28). Theo vua Minh Mang,<br />
Gia Long vao budi chau sang thudng ban sQ t h i n di sQ n h a T h a n h phai la ngUdi gidi<br />
luan vdi cac quan trong trieu ve sU tieh van hge va ngdn ngii, neu la ngUdi k6m coi<br />
quan t h i n ddi Han, Dudng va che do eac thi chi chud'c la'y sQ k h i n h miet ciia nudc<br />
trieu dai. Sau budi c h i u thi cho xem Minh khae. Bdi vl, nhQng ngUdi nay khdng chi<br />
sCc va ban luan de'n khuya (24). Cdn viec phai ddi dap thd van mgt each binh dang<br />
vua Minh Mang chu trgng de'n vi$e Nho vdi cac quan lai n h a T h a n h ma hg cdn phai<br />
hge hdn ba't cQ vi vua nad cua nha Nguyin<br />
thi t h d van chUdng vdi cac sQ t h i n de'n tQ<br />
thi ai cung biet (25). Sau ddi vua Minh<br />
Trieu Tien (29). Viec can n h i c tai van<br />
Mang, vua Thieu Tri (1841-1847) cung coi<br />
chudng cua sQ gia di sQ Trung Qudc khdng<br />
trgng Nho hge va van si, t h a m chi edn tQ ra<br />
chi d trieu Nguyen ma cac trieu dai trUdc<br />
di thi khoa eii. Cho nen, mgt trong nhQng<br />
day cung the (30).<br />
nhiem vu quan trgng sQ t h i n khi di sang<br />
nha Thanh la mang ve cac thQ tich Trung Mat khac, cac vua nha Nguyin ciing lo<br />
Qudc, nha't la thu tich mdi phat hanh. Dieu lang khdng biet sQ gia dUde cii di sQ nha<br />
nay ed the thay qua chi du cua vua Minh Thanh cd lam x i u the dien qudc gia hay<br />
Mang ddi vdi sQ gia di sQ nha Thanh nam khdng. Nam 1809 va 1817, khi sQ t h i n<br />
1829. Ong yeu c i u tim mua cd' thi, cd hga c h u i n hi di sQ nha Thanh, dieh than vua<br />
va cd nhan ky thu. Dong thdi, ne'u cd the 4Bia Long da vdi cac sQ t h i n vao va ra<br />
tim dUdc thiic luc cua nha Thanh thi du ehi nghiem lenh rang, cdc ngUdi phdi giii gin<br />
la ban thao cung bang mgi gia phai mua ve qudc the vd lam sao cho moi bang giao dUdc<br />
(26). viing chdc. Viee chii trgng de'n sQ gia bang<br />
giao, theo n h a n dinh cua Takeda Ryoji,<br />
Viec mua t h u tich Trung Qudc khdng<br />
khdng phai xua't p h a t tQ Idng tdn kinh doi<br />
phai chi de lam giau vd'n tri thQc. NhQng<br />
vdi nha T h a n h ma la de khdng hi chuoc la'y<br />
thu tieh nay edn la tai lieu tham khao quan<br />
sii ghdt bd hay khinh miet cua nha Thanh<br />
trgng cua trieu dinh nha Nguyen de xay<br />
(31). NhQng dieu sau day se cho tha'y, vua<br />
dUng cae che do phap luat hay che do chinh<br />
nha Nguyin ed xu hUdng khdng nhQng<br />
tri,... Xin la'y mdt vi du. Vua Gia Long da<br />
khdng kinh trgng nha T h a n h , ma ngUdc lai<br />
bien soan va ban h a n h bg luat Quoc trieu<br />
edn coi nha T h a n h la di dich.<br />
lugt le, dUdc biet de'n nhieu hdn vdi cai ten<br />
Hodng Viet lugt le vao nam 1815. Bd luat Nha Nguyin da tu coi minh la nUde van<br />
nay tuy ndi la t h a m khao Hong Diic lugt le hda nen ne'u n h a T h a n h khdng doi dai<br />
va Dgi Thanh dieu lugt (27) nhUng tren tUdng xQng thi n h a N g u y i n the hien thai<br />
Ljch sij- quan he Vief Ram - Trung Qud'c. 25<br />
<br />
do ba't man. Nam 1840, Bd L l bao cao vdi sii va xay diing quan he than thien vdi nha<br />
nha vua ve viec sQ than di sQ nha Thanh Thanh. Theo Giao sU Phan Huy Le, Viet<br />
nam trudc da bi nha Thanh xep hang sau Nam da mUdi lam lan hi ngoai qud'c xam<br />
sQ t h i n cac nUdc Cao Ly (Trieu Tien), Nam lUdc (33). Trong so' 11 l i n bi ngoai xam tinh<br />
Chudng (Lao), Xiem La (Xiem), LUu Cau va cho de'n trudc the ky XIX thi trQ l i n bi<br />
hdi rang phai ddi Qng the nao. Vua Minh Xiem xam lUdc nam 1785, mUdi l i n cdn lai<br />
Mang tra ldi rang, viec ndy do sd sudt cila deu la cac cudc chie'n tranh vdi Trung Qud'c.<br />
bg Le nhd Thanh, Cao Ly la nUdc vdn hie'n Vi nha Nguyin chUa tQng hi nha Thanh<br />
thi da ddnh, Nam Chudng la nUdc triiu xam ludc l i n nao, trUde dd khi lap vUdng<br />
cong cua chiing ta, Xiem La vd Liiu Cdu la trieu da mUdi l i n Trung Qud'c xam lUdc<br />
niidc Di dich nen khdng the nhU vay diidc. Viet Nam, khdng nhQng the, trUde khi nha<br />
Ong ndi them rang, sau ndy cdn cd chuyen Nguyen dUde lap nen khoang mUdi nam,<br />
nhu vay, cdc ngiidi hay ra khoi hdng, thd bi nam 1788, nha Thanh da xam lUdc Viet<br />
trdch phgt cdn dd hdn (32). Bdi the, tdi cho Nam, nen tdi cho rang day la mdi lo khdng<br />
rang, vdi vua Minh Mang, hdn ba't cQ vi nhd ddi vdi cac vua nha Nguyin. Viec<br />
vua nao cua Viet Nam tin r i n g Viet Nam Nguyin Phuc Anh cQ Trinh Hoai DQc di sQ<br />
la da't nudc van minh thi khdng cd sU si trude khi ta'n cdng Ha Ndi da ndi len dieu<br />
nay. Nd xua't phat tQ y dd ngan chan sii can<br />
nhuc nao ldn hdn the. Khdng biet nguyen<br />
thiep ciia nha Thanh b i n g viec the hien ro<br />
do vi dau ma bd L l nha Thanh da xep sQ<br />
rang se trieu cd'ng nha Thanh. Tuy nhien<br />
gia nha Nguyin tha'p hdn so vdi Nam<br />
tren thiic te', nha Thanh luc ba'y gid da budc<br />
Chudng, nhung dung nhu ldi vua Minh<br />
vao thdi ky suy thoai nen sau vu loan Bach<br />
Mang, day rd rang la sQ n h i m lan. Vi theo<br />
Lien giao (1796-1805),... da khdng edn sQc<br />
danh sach cae nudc phu thuge trong Thanh<br />
de can thiep vao Viet Nam. Day la li do<br />
sU cdo, thQ tii cae nQdc dUdc ghi la Trieu<br />
khie'n trieu cdng ciia Nguyin Phuc Anh<br />
Tien, Luu Ciu, Viet Nam, Mien Dien<br />
cung nhu viee sic phong dng la Viet Nam<br />
(Mianma), Xiem La, Nam Chudng,... Mot<br />
qud'c VUdng de dang dUdc cha'p thuan.<br />
sii that ra't thu vi d day la, trong Ngogi<br />
qudc truyen ciia Minh sit, thQ tii cac nUde la Vi trieu Nguyen nghi r i n g nha Thanh la<br />
Trieu Tien, An Nam (Viet Nam), Nhat Ban, sii tdn tai mang tinh uy hiep nen cac ddi<br />
Luu Ciu, La Td'ng (Phi-lip-pin).... An Nam vua quan tam de'n tinh hinh nha Thanh la<br />
dUdc dat trudc LUu C i u nhung nha Thanh dieu dudng nhien. Do dd, da thanh thdng<br />
lai dat Viet Nam sau Luu Ciu. Dieu nay le, khi cac sQ t h i n di sQ Thanh ve nha vua<br />
khien tdi nghi rang, quan he giQa nha thudng vdi ngay vao va hdi ve tinh hinh<br />
Thanh va trieu dinh nha Nguyen khdng nha Thanh. Thang 12 nam 1818, ngay khi<br />
gin gui nhu chung ta tudng. eac sQ t h i n di sQ nha Thanh ve, vua Gia<br />
Long da hdi ve tinh hinh nUdc Thanh (34).<br />
Dieu ma chung ta phai ehii y d day la,<br />
Khdng c i n ndi cung biet vua hdi de xem<br />
phudng dien van hda ndi tren ehi la mdt<br />
nhQng bie'n ddng chinh tri, xa hdi ciia nha<br />
p h i n cua 11 do khie'n trieu dinh nha<br />
Thanh cd anh hUdng de'n Viet Na.m hay<br />
Nguyin tiep nhan the che trieu cd'ng eua<br />
khdng.<br />
nha Thanh. Li do quan trgng hdn la nha<br />
Nguyin mud'n duy tri sii an toan cua vUdng Hdn ai het, vua Minh Mang la ngUdi<br />
trieu bang each tranh ddi d i u ve mat quan ludn quan tam sau sac de'n tinh hinh nha<br />
25 Rghien cijru Lich sit. s6 9.2009<br />
<br />
<br />
Thanh va ludn cd gang de cd dUdc nhQng ciia Nguyin Phiic Anh ngoai viec mud'n loai<br />
thdng tin a'y. Ong da yeu cau sQ than di sQ trQ sii can thiep cua n h a T h a n h edn cd ca d<br />
nha Thanh viet SU trinh nhat ky va phai li do tren.<br />
viet chi tie't nhQng dieu m i t tha'y tai nghe d Viec dUde vua Trung Qudc sic phong cd<br />
Trung Qudc. Thang 4 n a m 1832, vua Minh y nghia quan trgng de'n mQc nao se dUde<br />
Mang khien trach ba sQ gia dUdc cii di da tha'y qua cac vi du sau day. Sau khi cUdp<br />
ghi lai het sQc dai khai ve tinh hinh nha ngdi n h a Le n a m 1527, Mac Dang Dung<br />
Thanh khdng nhu y dd cila dng. Ong ra<br />
dQdc nha Minh thQa n h a n va ehinh quyen<br />
lenh, sau nay cac sQ gia phai ghi lai chinh<br />
dd da duy tri quyen iQc trong mdt thdi gian.<br />
xac tinh hinh nha nUdc va dan tinh nha<br />
Sau nay du b i t h e liic phil Le danh dud'i<br />
Thanh cdn nhQng dia danh,... da biet thi<br />
khdi Thang Long n a m 1592, Mac Dang<br />
khdng c i n phai ghi lai (35). Theo Dgi Nam<br />
Dung lap can cQ d vung giap Trung Qudc la<br />
thiic luc, khi tha'y nhQng thdng tin ma cac<br />
Cao Bang, dUdc n h a Minh, sau dd la nha<br />
sQ t h a n di sQ nha Thanh mang ve ehUa dii,<br />
Thanh bao hg, tuy chi la ehinh quyen dia<br />
thang 10 cung nam, dng yeu c i u eac quan<br />
phQdng n h u n g da duy tri dUdc vUdng quyen<br />
lai d Ha Ngi mua "kinh sao" (cdng bao cua<br />
nha Mac de'n nam 1677. Dieu nay ed the<br />
nha Thanh) tQ eac thUdng nhan nha Thanh<br />
tha'y qua viec chinh quyen Ho Quy Ly<br />
va dang len (36). Luc a'y, trong "kinh sao"<br />
(1400-1407), do khdng dUdc nha Minh cdng<br />
khdng ghi lai vu tuyet ldn d Nam Kinh hoi<br />
n h a n da sup do' n h a n h chdng. Mat khae,<br />
thang 1 nam dd khie'n dan chung chet edng<br />
nhung Minh Mang da nghe dUdc tin dd va khi nha Mac cUdp ngdi, the lUc mudn khdi<br />
ha lenh phai ghi lai ngay, cho thay dng chu phuc trieu dinh hg Le da cit sQ gia sang<br />
trgng de'n viec thu thap tin tQc nha Thanh nha Minh to' cao sQ sai trai cua chinh<br />
de'n mQc nao. Tdm lai, viec trieu cd'ng nha quyen nha Mac va cau quan thao phat (37).<br />
Thanh ciia trieu Nguyen ngoai viec giam Dieu nay thiic ra xua't p h a t tQ y dd xac lap<br />
nhe sU uy hiep ciia nha Thanh b i n g viec chinh quyen hdp phap cua minh ve mat ddi<br />
ket t h a n vdi nha Thanh, cdn cd y dd de ndi.<br />
phdng sii uy hiep cd the xay ra sau nay. Viec vua Hiep Hda cua trieu Nguyin<br />
dinh xin nha T h a n h sac phong nham ciing<br />
Mdt li do quan trgng khac ma cac ddi<br />
cd dia vi ciia minh n h u da dUde de cap de'n<br />
vua nha Nguyen mud'n duy t n quan he<br />
d tren. Luc ba'y gid, dng dang rdi vao the<br />
trieu cd'ng la mud'n xac lap quyen uy ve mat ngan can treo sgi tdc. Sau ddi vua TU DQc<br />
ddi ndi tQ viec dUdc s i c phong bdi vua nha la ddi vua Due DQc (1883), nhQng vua Due<br />
Thanh. Vi Viet Nam chiu anh hudng ciia DQc hi phe chi trong ba ngay ke tQ khi len<br />
van hda Trung Qud'c ra't lau nen cac ddi ngdi bdi Ton T h a t Thuye't va Nguyen Van<br />
vua deu nghi r i n g viec dUdc vua Trung Tudng. Vua Hiep Hda dUde hg lap len<br />
Qud'c sac phong la dieu dUdng nhien, do dd nhUng quyen dieu h a n h lai nani trong tay<br />
Nguyen Phue Anh khdng the khdng trgng ciia hai ngUdi nay, cdn vua, da khdng he cd<br />
thi thdng le dd. Thiic ra, viec dUde sic quyen liic lai cdn n i m t r o n g ' t i n h trang cd<br />
phong tQ vua Trung Qud'c hay khdng ed the bi phe ba't cQ luc nao. TrQdc tinh hinh<br />
anh hudng tuyet ddi de'n tinh hdp phap va a'y, dng mudn dUdc n h a T h a n h sac phong.<br />
quyen liic cua vua Viet Nam. Viec vdi vang Vi Viet Nam dUdc cdng n h a n la quoc gia<br />
sic phong trUde khi thd'ng nha't da't nUde ddc lap hoan toan theo dieu 2 cua hiep Udc<br />
Ljch siif quan he Viet Ram - Trung Qud'c. 2T<br />
<br />
<br />
sai Gon l i n thQ hai (ten khae la Hiep Ude nha Thanh la t h u tich da de cap d p h i n<br />
Giap Tua't) dUdc ki giQa trieu Nguyin va tren. Ngoai ra cdn ed nhan sam, dUde lieu,<br />
Phap nam 1874 (38), nen viee dng cQ sQ gia tra Tau, gia'y,... Cae sQ t h i n ne'u khdng<br />
ciu phong hi coi la vi pham hiep Udc. Du mua day dii cac mat hang trieu dinh yeu<br />
vay, viec van cQ sQ gia c i u phong cho thay c i u khi ve nQdc se hi xQ phat. Dieu nay cd<br />
rd rang sac phong cd y nghia tUdng trUng the tha'y qua viec cac sQ t h i n di s Q n h a<br />
quan trgng nhudng nad. Thanh nam 1830 la Nguyin Trgng Vu,<br />
Muc dich kinh te cung la mgt nguyen Nguyen Dinh Tan, Dang Van Khai bi each<br />
chQc (40). Trudc khi di, hg dUdc lenh eua<br />
nhan quan trgng khie'n trieu Nguyin tie'p<br />
vua Minh Mang xin vdi Bd L l cua nha<br />
nhan the che' trieu cd'ng cua nha Thanh.<br />
Thanh rang, nUdc chung tdi it nhdn sdm<br />
Trong bdi canh liic ba'y gid, khi ma boat<br />
nen thay cho cdc vat phdm vua ban trUdc<br />
ddng mau dich tii do tU nhan nha Thanh va<br />
day bang nhdn sdm Quan Dong, ddng thdi<br />
nha Nguyin hi han ehe khdng nhu ngay<br />
phai mua thUdng bich, hoang tdng, hoang<br />
nay thi che do trieu cd'ng da ddng vai trd<br />
khue, thanh khue (cac vat p h i m bing<br />
quan trgng vdi tU each la mau dich ca'p nha<br />
ngge). The'nhung hg lam ma't the dien qud'c<br />
nudc thdng qua viec qua lai eua eac sQ<br />
gia vi ndi rang can nhan sam vao viee hie'u<br />
t h i n . Nha Thanh du sao cung cho phep<br />
dudng. Them vao dd, ta't ca eac vat pham<br />
thudng nhan cua nha Thanh tham gia vao<br />
b i n g ngoc hg phai mua deu la thuy tinh.<br />
boat ddng mau dich vdi Viet Nam mdt each<br />
Dd la nhQng li do khie'n hg hi xQ phat. Viee<br />
han ehe nhUng tuyet ddi khdng cho phep mua nguyen vat lieu khdng chi diin ra khi<br />
cac thudng nhan Viet Nam dUde sang sQ t h i n di sQ theo dinh ky ma ta't nhien<br />
Trung Qud'c. Nha Nguyin thi khac vdi nha khi sQ gia lam thdi di sQ cung vay. Thang<br />
Thanh, ngay tQ d i u , trieu dinh da ca'm dan 12 nam 1847, khi cQ sQ t h i n sang thdng<br />
chung x u i t canh vi muc di'ch ca nhan. Lenh bao cho nha Thanh viec hoang de Thieu Tri<br />
ca'm nghiem k h i e d i u tien dUde ban ra cd qua ddi, vua mdi len ngdi la Tii DQc da dQa<br />
cai ten Lugt cam van dUdng bg vd dudng danh sach cac vat pham phai mua nhu cac<br />
thuy vao nam 1816 dudi thdi vua Gia Long dd dung bang ngge, dd chdi, dd cd', dd sanh<br />
(39). Sd di ed lenh ca'm nay la do cac vat sQ va cac dd quy hiem khac. The nhUng,<br />
pham ca'm xua't khau nhu gao, mudi, vang, mdt vien quan giam sat da tau vdi vua<br />
bae, ddng, sQng trau, nga voi,... "chay" sang rang, vua mdi len ngdi nen can phai gian<br />
Trung Qud'c thdng qua con dudng budn lau. di, hdn nQa sQ t h i n di sQ de bao viec tang<br />
Nha Thanh cung nghiem cam xua't thep, nen khdng the mua xa xi pham. Vi vay,<br />
chi, luu huynh,... TrQdc tinh hinh nay, viec nay da bi dinh lai (41).<br />
trieu dinh nha Nguyin khdng cdn each nao<br />
khae phai mua vat pham thdng qua cac sQ Cd mdt va'n de c i n de cap de'n d day, dd<br />
thin. la mau dich cap nha nUdc thdng qua eac sQ<br />
Trudc khi cae sQ t h i n chuan bi di sQ, t h i n di sQ nha Thanh khdng phai xua't<br />
nha Nguyin dUa cho danh muc cae vat phat tQ li do Trung Qud'c "ddt rgng, sdn vat<br />
p h i m dUdc vua nha Thanh ban hoac cac nhieu" nhU suy nghi cua ngudi Trung Qud'c.<br />
mat hang phai mua, va cae sQ t h i n chi Theo vua Minh Mang, hang hda dUdc lam<br />
dUde phdp tuan theo. Mdt trong nhQng thQ ra tQ cac ndi khac nhau, viec ddi chae cac<br />
quan trgng trong sd' cac mat hang mua tQ do vat minh cd la'y do vat minh khdng cd tQ<br />
2S Rghien cihi Ljch siir. s g 9.2009<br />
<br />
Nam hoac ngUdc lai, khdng c6 cl Trung Nguyin tiep nhan the chg' t r i i u cong cua<br />
Qudc ma cd d Vi$t Nam thi co the trao ddi nha T h a n h chi cd lgi. N h a T h a n h coi trgng<br />
nhQng hang hda nky cho nhau. quan he quan t h i n nhUng ddi vdi nha<br />
Mgi vat p h i m ma cac sQ t h i n mua ve tQ Nguyin, diiu dd chi m a n g •f nghia hinh<br />
nUdc Thanh dUdc ca't giQ tai cd quan phu thQc. Cac vua nha Nguyen ve m9t doi ndi<br />
trach viec tieu dQng va chi tra ciia hoang xQng la vua, la'y nien hieu, sau dd nhu<br />
tha't. Viec ca't giQ nay khdng chi de hoang chung ta tha'y, ddi vdi cac nU6c lang gieng<br />
tha't sQ dung. Nha vua cdn dQng nhQng vat khac coi minh la nUdc ba chu, coi cac nQdc<br />
quy hiem nay de ban thudng hoac tang qua dd la nUdc thudc dia, lap ra t r a t tu the gidi<br />
cho cac quan lai, cac sQ t h i n di sQ nha rieng cua minh. X6t cho cQng, Viet Nam<br />
Thanh, ddi khi, cdn dUde dung de bd' sung khdng phai la nUdc thudc dia cua nha<br />
cho ngudn tai chinh dia phUdng. X6t cho Thanh ma la mgt qudc gia ddc lap.<br />
cung, cac vat p h i m nay dUdc cac ddi vua sit<br />
dung nhu mdt phUdng tien nang cao quyen (Cdn niia)<br />
luc eua minh (43). Tdm lai, trieu dinh nha<br />
<br />
<br />
CHU THICH<br />
<br />
(1). Benjamin I. Schwartz, "The Chinese la'y Trung Quoc lim trung tam mi tit lap trU&ng<br />
Perception of World Order: Past and Present" in cua cac nu6c xung quanh. Luan vin niy da ducjc<br />
John K. Fairbank ed. T?ie Chinese World Order: si^ giiip dd ldn cua npi dung hai ph&n trong cu6ii<br />
Traditional China's Foreign Relations (Cambridge, sach la "Quan h$ cl sd ki triiu Nguyin vdi nha<br />
Mass: Harvard University Press, 1968), p. 276. Thanh" cua Takeda Ryoji vk "Quan h$ cl trung ki<br />
trieu Nguyin vdi nha Thanh" cua Wada Hironori.<br />
(2). Chun Hae Jong, "Khao sat quan h? Hin -<br />
Trung thcli ky nhk Thanh - V6' sil bien thien trong (5). Dgi Nam thdc luc, chinh bign, I, quyin 17<br />
thai dp cua nhi Thanh nhin tU che d? trieu cong" (Tokyo; Institute of Cultural and Linguistic<br />
(ban tie'ng Hin Quoc), Ddng DdOng hoc, 1 (1971), Studies, Keio University, 1961-1981), pp. la~2a;<br />
pp. 235-238; Inokuchi Takashi, "Thit bin vl trfit Quo'c sU di biin (Hong Kong: New Asia Research<br />
til the giai Dong A truyen tho'ng - Vdi trpng tam \k Institute, The Chinese Univertity of Hong Kong,<br />
sil can thi$p vko Vi$t Nam cua Trung Quoc cuoi 1965), p. 7.<br />
thjfky XVIII" (ban tieng Nhat) Tap chi Ngogi giao (6). ChiJ«^(rdng) va cha?.^(sij thinh vUqIng)<br />
qudc