intTypePromotion=1
zunia.vn Tuyển sinh 2024 dành cho Gen-Z zunia.vn zunia.vn
ADSENSE

Lịch sử quan hệ Việt Nam - Trung Quốc thế kỷ XIX thể chế triều cống, thực và hư

Chia sẻ: Cothumenhmong Cothumenhmong | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:11

57
lượt xem
3
download
 
  Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bài viết lấy trọng tâm là giai đoạn quan hệ triều cống mà Việt Nam triều cống Trung Quốc, đặc biệt là dưới triều Nguyễn từ 1802 đến 1945 được lập nên đầu thế kỷ 19 nhằm xem xét quan hệ của Việt Nam với Trung Quốc trên quan điểm của Việt Nam.

Chủ đề:
Lưu

Nội dung Text: Lịch sử quan hệ Việt Nam - Trung Quốc thế kỷ XIX thể chế triều cống, thực và hư

LjCH SUT QUAN HE VIET NAM - TRUNG QUOC THE KY XIX<br /> THE CHE TRIEU CONG, THt/C VA HW<br /> <br /> YUINSUN'<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 1. Ldi noi dau trieu dinh Viet Nam da giii ngay sii gia<br /> sang Trung Quo'c n h a m no liJc khoi phuc<br /> Lich sxl Viet Nam trong giai doan hai quan he hQu hao va t r a n h xung dot. Ngi<br /> nghin nam trvtdc can dai khong the K giai dung nghien ciiu nay lay trgng tam la "giai<br /> chinh xac ne'u khong gan v6i quan he ve dogn quan he trieu co'ng" ma Viet Nam<br /> mat chinh tri v6i Trung Quoc. Chung ta co trieu co'ng Trung Quo'c, dac biet la du6i<br /> the hieu ve dieu nay mot each de dang tii trieu Nguyen (1802-1945) dildc lap nen dau<br /> quan he hai nu6c dildc trinh hay dtfSi day. the ky XIX, n h a m xem xet quan he ciia<br /> Til cuoi the ky thii II trildc Cong nguyen Viet Nam vdi Trung Quoc tren quan diem<br /> de'n niia dau the ky thii X sau Cong cua Viet Nam.<br /> nguyen, Viet Nam chiu sU thong tri triic<br /> tiep cua Trung Quo'c trong mot nghin nam Thuc te, nhieu nildc phvJdng Tay dUdc<br /> cho den khi gianh dildc dgc lap. Mot nghin biet rang, quan he quo'c te cua Dong A giai<br /> nam nay trong lich sii Viet Nam thUcfng doan trudc Can dai, tril6c khi tie'n len chu<br /> dUdc goi la "thdi ki Bde thuoc". Tii sau khi nghia de quo'c, ton tai t r a t tU quo'c te dUdc<br /> thoat khoi ach tho'ng tri cua Trung Quo'c thie't lap bdi quan he trieu cong giQa Trung<br /> gianh doc Islp vao niia d i u the ky thCl X de'n Quo'c va cac nudc xung quanh, lay Trung<br /> trU6c khi rdi vao ach tho'ng tri ciia thUc dan Quo'c lam t r u n g tam. Quan he trieu co'ng,<br /> Phap vao niia sau the ky XIX, trong mot khong can noi ciing co the thay, diidc hinh<br /> nghin nam, Viet Nam da thie't lap quan he t h a n h tren nen tang Uu viet ve chinh tri,<br /> trieu co'ng dudi hinh thai nildc phien thuoc van hoa ciia Trung Quo'c. Cac nU6c xung<br /> cua Trung Quo'c, viia duy tri quan he than quanh cong nhan tinh Uu viet nay cua<br /> thien ve chinh tri viia dong thSi tie'p nh&n Trung Quo'c va bang viec dap iing nhiing<br /> van hoa Trung Quo'c trong "trat tii the'gidi yeu cau ciia Trung Quo'c da tao nen tr^t tU<br /> kieu Trung Hoa", theo each noi ciia ngifdi the gidi truyen tho'ng lay Trung Quo'c lam<br /> Trung Quo'c. Chiing ta co the goi giai doan trung tam.<br /> nay la "giai dogn quan he trieu co'ng". Ta't Tuy nhien, co mgt van de ma chiing ta<br /> nhien, d giai doan nay, Viet Nam da bi khong the bo qua, do la, t r a t tU the gidi<br /> Trung Quoc xam lUdc nhieu lan, nhUng kieu Trung Hoa, tren phUdng dien nao do,<br /> ngay sau khi day liii cac cuoc xam lUdc nay, chang qua chi la tU tucing ddn phUdng ciia<br /> <br /> <br /> 'GS. Dai hge Quo'c gia Seoul Han Quo'c<br /> Tmli hinh ruQng d a t 6 h u y e n Chiam I;6a.. 39<br /> <br /> <br /> (12). Ddi Xd xd, Dia bg Gia Long 4, TTLTQGl, 8075F1:10, 8092F1:10, 8083F1:8, 8099F1:8,<br /> 8079Fl:7. 8076F1:10, 8098F1:10.<br /> (13). Kim Tuang xd. Yen Viin xd. Con Lon xd, (14). Xudn Huang xd, Gia Than xd, Bia bg Gia<br /> Bd Vi xd, Khdc Phu xd, Xudn Huang xd, Thd Long 4, TTLTQGl, 8089F1:8, 8093F1:8.<br /> Hodng xa, Hd Ldang xd. Mien Ddang xd, Vi sdn xd,<br /> (15). Kim Tdang xd, Bia bg Gia Long 4,<br /> Binh Long xd. An Ldng xd, Kim Md xd, Kim Bai<br /> TTLTQGl, 8081F1:9.<br /> xa, Ninh Duang xd, Khdnh Ninh xd, Khuon Hd xd,<br /> Thdn Xd xd, Bia bg Gia Long 4, TTLTQGl, (16). Do Danh Huli'n. Nghien cdu ve ldng xd d<br /> 8081F1:9, 8097F1:8, 8084F1:8, 8088F1:8, chdu thd Bde Bo tren Tgp chi Nghien cdu Lich sd<br /> 8074F1:10, 8089F1:8, 8096F1:10, 8073F1:10, (1954 - 2008), Tap chi Nghien cdu Lich sd, so 393-<br /> 8082F1:10, 8080F1:10, 8077F1:7, 8086F1:8, 2009, t r 64, 65.<br /> <br /> <br /> LjCH Sir QUAN HE VIET NAM - TRUNG QUOC THE KY XIX<br /> (Tiep theo trang 29)<br /> <br /> (31). Dgi Nam thdc luc, chinh bien, I, quyen 37, (37). Bgi Viet sd ky todn thd (ban hieu hop)<br /> p. l i b ; quyen 55, pp. 6b~7a; Takeda Ryoji, p. 497. DUdng Tru5ng dai hdc Dong Kinh, 1986), p.<br /> 845.<br /> (32), Dgi Nam thdc luc, chinh bien, H, quyen<br /> 220, pp. 8a~b; Takeda Ryoji, pp. (38). Bgi Nam thdc luc, chinh bien, IV, quyen<br /> 496-497. 50, p. 8a.<br /> <br /> (33). Phan Huy Le, "Tinh tho'ng nha't trong da (39)- Bgi Nam thdc luc, chinh bien, I, quyen 54,<br /> dang ciia lich s\l Viet Nam" cua Phan Huy Le, Tim p, 9b; Takeda Ryoji, p, 532.<br /> vi coi ngudn, Tftp I. Nxb. The gidi, Ha Noi, 1998, p.<br /> (40). Bgi Nam thdc luc, chinh bien. II, quyen<br /> 495.<br /> 65, pp. 9b-10a; Takeda Ryoji, p.<br /> (34). Dgi Nam thUc tuc, chinh bien, I, quyen 58, 498.<br /> pp. l l a ~ b ; Takeda Ryoji, p. 498.<br /> (41). Dgi Nam thdc luc, chinh bien, IV, quyen<br /> (35). Bgi Nam thdc luc, chinh bien, 11, quyen 1, pp. 31b-32a.<br /> 79, pp. 17~18b; Woodside, op. cit, pp. 118-119;<br /> (42). Dgi Nam thdc luc, chinh bien, II, quyen<br /> Takeda Ryoji, p. 498.<br /> 218, pp. 33a~34a.<br /> (36). Bgi Nam thdc luc, chinh bien, II, quyen<br /> 85, p. 30a; Takeda Ryoji, p. 499. (43). Woodside, op. cit., p. 267.<br /> Lich 5iir qutin he Viet Ram - Trung Qu6c.. 21<br /> <br /> ngUdi Trung Quo'c, lay ban than minh la nen trat tU the gidi ciia rieng minh.<br /> trung tam. Vi de dieu do trd thanh "sit that<br /> Ngay ca vdi thUc te nhu vay, song do cd<br /> chinh tri mang tinh khaeh quan" thi cac<br /> ra't nhieu nghien cQu tQ trUdc de'n nay la'y<br /> nu6c trieu co'ng phai co ciing suy nghi vdi<br /> Trung Qud'c lam trung tam (4), nen cd<br /> ngUdi Trung Quo'c, nhUng tren thUc te lai<br /> khong it khuynh hudng li giai khong diing<br /> khong nhu vay (1). NgUdi Trung Quo'c noi<br /> ve nudc ba chu va nude thuoc dia ndi de'n<br /> rang, do hg co nen van hoa Uu viet va san<br /> trong che do trieu cd'ng, r i n g mdi quan he<br /> vat phong phii nen cac nUdc nho xung<br /> nay tUdng tU nhu quan he cua nUdc ba ehii<br /> quanh da phai tU de'n chau. NhSn dinh nay<br /> thUe dan va nude thuge dia thUc dan trong<br /> khong phai la khong co li, nhUng tren thUc<br /> thdi hien dai. Ngi dung nghien cQu nay de<br /> te dieu nay co quan he mat thie't hdn vdi<br /> cap de'n va'n de quan he trieu co'ng giiJa<br /> sQc manh quan sU ciia Trung Quo'c (2). Co<br /> Viet Nam va Trung Quo'c the ky XIX,<br /> the ndi rang, ne'u Trung Quo'c ye'u di thi the<br /> nhUng tdi tin r i n g cung se cd ich trong viec<br /> che' trieu co'ng da khd cd the duy tri. Trong<br /> 11 giai diing dSn ve quan he chinh tri giQa<br /> trUdng hdp dd, cai ggi la trat tU the gidi<br /> Han Qud'c va Trung Qud'c d cung thdi dai<br /> kieu Trung Hoa chi la hU ca'u. Xin dSn ra<br /> vdi bdi canh tUdng dong.<br /> mgt vi du: trong cugc chie'n Thanh - Phap<br /> nam 1884 - 1885 va cugc chie'n Thanh - 2. Svf tiep n h a n the che trieu cong<br /> Nhat nam 1894, trieu dinh nha Thanh bai nha Thanh ciia trieu dinh nha Nguyen<br /> tran da phai ki hi'ep Udc vdi Phap va Nhat, Lich sii Viet Nam the ky XIX bat dau<br /> bie'n Viet Nam thanh nUdc bao hg ciia Phap bang viec Nguyen Phuc Anh dap tat phong<br /> va cong nhan nen dgc lap hoan toan ciia trao Tay Sdn, phong trao ndng dan cd quy<br /> Trieu Tien. Mac dau vay, trong Dgi Thanh md ldn nhat trong lich sii Viet Nam, nSm<br /> hdi dien, ban nam 1899, ghi lai rSng hai 1802, lap nen trieu Nguyin. Chi de'n khi<br /> • nudc v i n la nudc trieu co'ng ciia nha Thanh a'y, Viet Nam mdi la da't nUdc cd lanh tho<br /> (3) cho tha'y ro rang tinh hu ca'u ciia trat tU nhu chung ta tha'y ngay hdm nay. Sau khi<br /> the gidi kieu Trung Hoa ndi tren. Mac Dang Dung cUdp ngdi nha Le (1428 -<br /> Nhu vay, de li giai tinh cha't cua trat tU 1789) nam 1527 roi bi danh dud'i bdi the'luc<br /> the gidi Dong A giai doan trudc Can dai, phu Le nam 1592, Viet Nam budc ngay vao<br /> viec khao sat quan he trieu co'ng ciia Viet thdi ky Nam - Bae phan tranh ciia hai nha<br /> Nam doi vdi Trung Qud'c tren thUc te nhu hg Trinh va hg Nguyen, vdn la hai the lUc<br /> the nao, theo tdi, la dieu het sQc can thie't. ldn cua phong trao phii Le. Ta'm man Nam<br /> Thuc te, cac vi vua nha Nguyin Viet Nam - Bae phan tranh nay dUde keo xudng bdi<br /> chinh thQc cdng nhan minh la nUdc trieu ba anh em hg Nguyen, nhQng ngUdi da gay<br /> co'ng cua nha Thanh, xUng la ha than, con d dung phong trao ndng dan d Tay Sdn, mgt<br /> trong nudc thi tU xUng la hoang de'. Cd liic vung da't d Nam Trung Bg Viet Nam nam<br /> di xa hdn, hg coi nha Thanh la vUdng trieu 1771. Ngudi eua nha Nguyen cdn sdng sdt 6<br /> di tgc, tham chi chi trich tinh di dich ciia Phu Xuan (nay la Hue), sau vu tham sat<br /> che do a'y. Khong nhQng the con mo phong bdi phong trad nong dan luc ba'y gid, la<br /> tu tudng thien ha kieu Trung Qud'c, ve mat Nguyen PhQc Anh d? cliay den vung Me<br /> ddi ngoai, vdi tU each la nUdc ba chu, tho'ng Kong lanh nah va da ben hi xay dung lyc<br /> tri cac nUdc nhd xung quanh, hinh thanh ludng trong sud't hai mUdi nam gian kho'.<br /> 22 HghiSn cijru Lich si!r. s6 9.2009<br /> <br /> De'n thang 6 nam 1801, cud'i ciing, dng ciing Mdt va'n de nQa la ve qudc hieu Nam<br /> danh chiem dUdc t h a n h Phu Xuan la cd' do Viet. Viec ggi la Nam Viet bao quat ca<br /> cua to' tien. Thang 6 nam sau dng tien ra vUdng trieu mdi An Nam (la each ggi Viet<br /> Bae, chi trong vdng mot thang, de'n ngay 20 Nam cua Trung Qud'c, ndi den khu vUc chiu<br /> thang 7, da hoan t h a n h viec thd'ng nha't da't anh hudng ciia hg Trinh liic ba'y gid) va<br /> nudc bang viec chiem t h a n h Thang Long. Viet Thudng (la lanh thd' ciia nha Nguyin,<br /> bao gdm tQ phia Bae cua Hue' hien nay kdo<br /> Trudc khi ra Bae, thang 5 nam 1802,<br /> dai tdi vung Nam Bd) cd tQ y nghia se<br /> Nguyin Phiic Anh da len ngdi vua d Phu<br /> thd'ng tri khu viic rdng ldn hdn nhieu so vdi<br /> Xuan, la'y nien hieu la Gia Long (5). Gia<br /> nha Tran (1225 - 1400) hay nha Le trude<br /> Long la chi tQ Gia Dinh (vung da't bao gdm<br /> dd (10).<br /> thanh phd' Hd Chi Minh hien nay va khu<br /> VQc lan can) de'n Thang Long, mang y • The nhung, khi Trinh Hoai DQc de'n<br /> nghla la toan bg Viet Nam (6). Viec la'y Quang Dong, trieu dinh n h a Thanh khdng<br /> nien hieu nay cho tha'y y chi quye't tam de cap de'n va'n de qud'c hieu (11), chi cho<br /> thdng nha't da't nUdc tQ trUdc dd ciia ong. biet rang hg N g u y i n chUa thorig nha't da't<br /> nudc, cung khdng thuge nUde phien thuge<br /> Mgt mat xUng de, lap nien hieu, mat<br /> nen khdng the n h a n cd'ng vat. Vi vay,<br /> khac vao thang 5, Nguyin Phiic Anh da cii<br /> Nguyin Phiic Anh lai cQ Nguyin Quang<br /> Trinh Hoai DQc lam chanh sQ sang Quang<br /> Dinh vdi tU each la sQ cau phong xin nha<br /> Ddng de cau nha Thanh giup dd trong van<br /> Thanh phong qud'c hieu la Nam Viet va<br /> de Tay Sdn cdn chUa giai quye't xong. Khi<br /> phong VUdng cho minh. Ddi vdi trieu dinh<br /> a'y, Trinh Hoai DQc da mang theo qud'c thu<br /> nha Thanh, viec sic phong khdng thanh<br /> cua Nguyin Phuc Anh va vat pham, bao<br /> va'n de, n h u n g tuyet dd'i khdng the cha'p<br /> gdm ca sac thu va kim a'n dUdc nhan tQ<br /> nhan dUdc ten nUdc Nam Viet. Li do, la.<br /> trieu Thanh ma Nguyen Van Toan ciia<br /> Nam Viet trung vdi ten Nam Viet ma Trieu<br /> trieii dinh Tay Sdn bd lai khi n i t lui, dong<br /> Da diing nude trUde dd (207 t r . C n ~ l l l<br /> thdi giai theo ba hai tac ciia nha Thanh bi<br /> tr.Cn), ngam hieu la khu vUc bao gdm tinh<br /> bat lam tu binh. Hg dat chan den Quang<br /> Quang Ddng den tinh Quang Tay nen<br /> Ddng vao thang 7 (7). Day la ldn tie'p xuc<br /> mang nghia khdng lanh. Sau khi ban bae,<br /> chinh thQc dau tien giQa trieu Nguyin va<br /> nha T h a n h dd'i cho hai chfl va de nghi ten<br /> trieu Thanh.<br /> Viet Nam. B i n g viec nay, nha T h a n h mud'n<br /> Ndi dung qud'c thu giii luc bay gid dUdc the hien uy quyen la nUdc ba chii. Phia nha<br /> dich ra tie'ng Phap. Theo ndi dung nay, Nguyen hai long vdi cai ten nay vi chii<br /> Nguyin Phuc Anh tU xUng la "Nam Viet "Viet" cua Viet Thudng la da't cua to' tien<br /> qudc viiOng" (roi du royaume de Nam-Viet) truyen lai dQng trUde, chQ "Nam" ddng sau<br /> (8). Suzuki Chusei cho rang, dich la "vUdng" nen cha'p thuan. Va'n de qudc hieu da dugc<br /> la sai va cd le trong nguyen van dUdc viet la giai quye't xong (12).<br /> Nam Viet qud'c chiia hay Nam Viet qud'c<br /> va'n de qud'c hieu dudc giai quye't cung<br /> trudng (9). Vi khi a'y Nguyin Phiic Anh chUa<br /> la liic quan he hQu hao giQa hai nude dUdc<br /> chinh thQc dUde nha Thanh sic phcng nen<br /> chinh thQc hda. Theo Dgi Nam thiic luc thi<br /> chua the xUng la vUdng, nen tdi nghi r i n g<br /> tQ khi dd (nam 1803), "Li bang giao" da<br /> nhan dinh cua Suzuki Chusei cd li.<br /> dUdc hinh t h a n h (13). Trieu dinh nha<br /> Ljch 5i> quan he Viet Ram - Trung Quoc. 23<br /> <br /> <br /> Thanh ngay lap tQc da cQ sQ gia di tuyen giam sc vdi thdi ki dau, song quan he trieu<br /> phong. Nguyen Phiic Anh da tie'n hanh cd'ng binh thudng giQa hai nUdc khdng thay<br /> nghi thQc tuyen phong tai Ha Ndi ngay nay dd'i. Nhung khi vu loan Thai Binh thien<br /> vao thang 1 nam 1804 va len ngdi "Viet qud'c nd ra (1851-1864), nha Thanh da yeu<br /> Nam qud'c vUdng" (14). Mac du thii dd eiia c i u ngQng trieu cd'ng va trong vdng mUdi<br /> trieu Nguyen khi dd la Hue nhUng viec sic sau nam sau dd khdng cd sQ gia nao dUde<br /> phong dude tie'n hanh d Ha Ndi, sau nay trd cQ di (18). Cu the, quan he trieu cd'ng tam<br /> thanh thdng le. De'n thdi vua Tii DQc ngQng sau khi nha Nguyen cii sQ gia sang<br /> (1848-1883), theo thinh cau ciia vua T Q theo quy dinh vao nam 1852, nam ngay sau<br /> DQc, nghi l l sac phong dUde nha Thanh vu loan xay ra, de'n nam 1868 thi dUdc ndi<br /> cha'p nhan cho cQ hanh tai Hue. lai (19). TQ sau dd, nha Nguyen cii sQ than<br /> sang nha Thanh bdn l i n vao cac nam 1870,<br /> Quan he giiia trieu dinh nha Nguyin va<br /> 1872, 1876 va 1880 (20). Sau nay, vao nam<br /> trieu Thanh dUdc giai quye't d'n thda, "bang<br /> 1883, giQa lue ngi cung Hue cd bie'n, Hiep<br /> giao" dUde quy dinh rang: Viet Nam phai<br /> Hda (7-11/1883) dinh cQ sQ gia sang nha<br /> trieu cd'ng hai nam mdt lan, 4 nam phai cii<br /> Thanh eau phong de cung cd' dia vi ciia<br /> sQ gia sang chau mgt l i n hoae gdp hai lin<br /> minh. Van de la, vung Ddng Kinh luc ba'y<br /> trieu edng lam mdt. Dieu nay cung gidng<br /> gid bi quan ddi Phap chiem giQ nen da<br /> nhu ddi vdi trieu Tay Sdn (15). Ta't nhien,<br /> khdng the sQ dung dudng bd nhU trUde day.<br /> ngoai sQ than chinh quy, cac sQ gia lam Vi vay, Hiep Hda da thinh cau nha Thanh<br /> thdi phu trach viec chiic mQng, cau phong, cho di bang dudng bien va dUde chip<br /> ta an, dieu va'n, cung dUde cii sang. Nha thuan. Song ngay sau dd dng da bi quyen<br /> Thanh da yeu c i u nha Nguyen cQ sQ than than la Tdn That Thuye't va Nguyin Van<br /> va b i t d i u trieu cd'ng tQ nam 1803. Theo Tudng ha ddc nen khdng thiie hien dUde<br /> yeu cau ciia nha Thanh, nam 1803 va 1805, (21). SQ gia cudi cung cua nha Nguyen sang<br /> sQ ta an dUdc thay the bang sQ trieu cdng nha Thanh la sQ gia sang xin sic phong<br /> nam 1804. Nha Nguyen da theo dd ma lam cho Kien Phiic (1883-1884), ngay sau ddi<br /> (16). Song cd luc sQ trieu cd'ng kiem ludn sQ vua Hiep Hda (22). Tuy nhien, Kien Phiic<br /> ta an, khi so' lUdng sQ gia lam thdi khdng cung khdng dUdc sac phong vi chi sau<br /> nhieu do cd khi nha Thanh yeu cau ngQng khoang nQa nam tren ngdi vi da chet vi<br /> cii sQ chuc mQng va sQ die'u va'n. Cho de'n benh tat. Ket cue, quan he trieu cd'ng giQa<br /> nam 1839, nam cud'i ddi Minh Mang (1820- nha Nguyen va nha Thanh dUdc tie'n hanh<br /> 1840), do trieu cd'ng dUdc quy dinh thanh lien tuc trcng tam mUdi nam, tQ nam 1803,<br /> bd'n nam mdt lan gid'ng nhu dd'i vdi Luu da cha'm dQt khi Viet Nam hoan toan trd<br /> Ciu va Xiem La nen eon sd' nay cang giam. thanh thudc dia ciia thiie dan Phap theo<br /> Mat khac, dd'i vdi cac vat p h i m trieu cd'ng; Hiep Udc Pa-td-nd't (cdn ggi la hiep udc Hue<br /> trieu Thanh da eat giam ra't nhieu cho l i n thQ hai hoac hiep Udc Giap Than) ky<br /> VUdng trieu Tay Sdn va nha Nguyin so vdi vao nam 1884.<br /> nha Le, chi bang nila gia tri trudc day, nen<br /> gia tri vat cha't cua trieu cd'ng cang trd nen Vay, tai sao vua nha Nguyin lai edng<br /> md nhat (17). nhan quyen liic cua hoang de nha Thanh,<br /> Sd' lUdng sQ gia va gia tri vat p h i m trieu tu XUng la ha t h i n va duy tri quan he trieu<br /> cd'ng cua nha Nguyin vdi nha Thanh da cd'ng? (23). NhQ tdi da trinh bay d tren, vi<br /> 24 Rghien CLTU Lich sJr, sef 9.2009<br /> <br /> <br /> ngUdi Trung Qud'c cho rang hg cd nen van thiic te trQ mdt p h a n ra't nhd, ndi dung h i u<br /> hda Uu viet va san vat phong phu. The n h u nguyen m l u eiia Dai Thanh luat.<br /> nhUng, dQng tren lap trUdng ciia Viet Nam Ve mat van hda;, nhiem vu chinh khac<br /> thi nhan dinh nay khdng cd can cQ. DUdng<br /> ciia sQ t h a n di sQ n h a T h a n h la truyen ba<br /> nhien khdng the phii n h a n hoan toan ve<br /> nudc minh la mdt nudc van hda. Vi vay khi<br /> mat van hda.<br /> tuyen chgn sQ t h a n di sQ nha Thanh, nha<br /> Cac vi vua trong dd cd vua Gia Long va Nguyin de cao tai ngoai giao cung nhU tri<br /> ca t i n g Idp tri thQc, deu thich Nho hge, thQc ve van hda. Chung ta ed the thay dieu<br /> nghi rang Trung Qud'c la nggn ngudn cua nay qua mgt sac lenh ma vua Minh Mang<br /> tri thQc. Xin ddn cii mgt dan chQng. Vua ban nam 1840 (28). Theo vua Minh Mang,<br /> Gia Long vao budi chau sang thudng ban sQ t h i n di sQ n h a T h a n h phai la ngUdi gidi<br /> luan vdi cac quan trong trieu ve sU tieh van hge va ngdn ngii, neu la ngUdi k6m coi<br /> quan t h i n ddi Han, Dudng va che do eac thi chi chud'c la'y sQ k h i n h miet ciia nudc<br /> trieu dai. Sau budi c h i u thi cho xem Minh khae. Bdi vl, nhQng ngUdi nay khdng chi<br /> sCc va ban luan de'n khuya (24). Cdn viec phai ddi dap thd van mgt each binh dang<br /> vua Minh Mang chu trgng de'n vi$e Nho vdi cac quan lai n h a T h a n h ma hg cdn phai<br /> hge hdn ba't cQ vi vua nad cua nha Nguyin<br /> thi t h d van chUdng vdi cac sQ t h i n de'n tQ<br /> thi ai cung biet (25). Sau ddi vua Minh<br /> Trieu Tien (29). Viec can n h i c tai van<br /> Mang, vua Thieu Tri (1841-1847) cung coi<br /> chudng cua sQ gia di sQ Trung Qudc khdng<br /> trgng Nho hge va van si, t h a m chi edn tQ ra<br /> chi d trieu Nguyen ma cac trieu dai trUdc<br /> di thi khoa eii. Cho nen, mgt trong nhQng<br /> day cung the (30).<br /> nhiem vu quan trgng sQ t h i n khi di sang<br /> nha Thanh la mang ve cac thQ tich Trung Mat khac, cac vua nha Nguyin ciing lo<br /> Qudc, nha't la thu tich mdi phat hanh. Dieu lang khdng biet sQ gia dUde cii di sQ nha<br /> nay ed the thay qua chi du cua vua Minh Thanh cd lam x i u the dien qudc gia hay<br /> Mang ddi vdi sQ gia di sQ nha Thanh nam khdng. Nam 1809 va 1817, khi sQ t h i n<br /> 1829. Ong yeu c i u tim mua cd' thi, cd hga c h u i n hi di sQ nha Thanh, dieh than vua<br /> va cd nhan ky thu. Dong thdi, ne'u cd the 4Bia Long da vdi cac sQ t h i n vao va ra<br /> tim dUdc thiic luc cua nha Thanh thi du ehi nghiem lenh rang, cdc ngUdi phdi giii gin<br /> la ban thao cung bang mgi gia phai mua ve qudc the vd lam sao cho moi bang giao dUdc<br /> (26). viing chdc. Viee chii trgng de'n sQ gia bang<br /> giao, theo n h a n dinh cua Takeda Ryoji,<br /> Viec mua t h u tich Trung Qudc khdng<br /> khdng phai xua't p h a t tQ Idng tdn kinh doi<br /> phai chi de lam giau vd'n tri thQc. NhQng<br /> vdi nha T h a n h ma la de khdng hi chuoc la'y<br /> thu tieh nay edn la tai lieu tham khao quan<br /> sii ghdt bd hay khinh miet cua nha Thanh<br /> trgng cua trieu dinh nha Nguyen de xay<br /> (31). NhQng dieu sau day se cho tha'y, vua<br /> dUng cae che do phap luat hay che do chinh<br /> nha Nguyin ed xu hUdng khdng nhQng<br /> tri,... Xin la'y mdt vi du. Vua Gia Long da<br /> khdng kinh trgng nha T h a n h , ma ngUdc lai<br /> bien soan va ban h a n h bg luat Quoc trieu<br /> edn coi nha T h a n h la di dich.<br /> lugt le, dUdc biet de'n nhieu hdn vdi cai ten<br /> Hodng Viet lugt le vao nam 1815. Bd luat Nha Nguyin da tu coi minh la nUde van<br /> nay tuy ndi la t h a m khao Hong Diic lugt le hda nen ne'u n h a T h a n h khdng doi dai<br /> va Dgi Thanh dieu lugt (27) nhUng tren tUdng xQng thi n h a N g u y i n the hien thai<br /> Ljch sij- quan he Vief Ram - Trung Qud'c. 25<br /> <br /> do ba't man. Nam 1840, Bd L l bao cao vdi sii va xay diing quan he than thien vdi nha<br /> nha vua ve viec sQ than di sQ nha Thanh Thanh. Theo Giao sU Phan Huy Le, Viet<br /> nam trudc da bi nha Thanh xep hang sau Nam da mUdi lam lan hi ngoai qud'c xam<br /> sQ t h i n cac nUdc Cao Ly (Trieu Tien), Nam lUdc (33). Trong so' 11 l i n bi ngoai xam tinh<br /> Chudng (Lao), Xiem La (Xiem), LUu Cau va cho de'n trudc the ky XIX thi trQ l i n bi<br /> hdi rang phai ddi Qng the nao. Vua Minh Xiem xam lUdc nam 1785, mUdi l i n cdn lai<br /> Mang tra ldi rang, viec ndy do sd sudt cila deu la cac cudc chie'n tranh vdi Trung Qud'c.<br /> bg Le nhd Thanh, Cao Ly la nUdc vdn hie'n Vi nha Nguyin chUa tQng hi nha Thanh<br /> thi da ddnh, Nam Chudng la nUdc triiu xam ludc l i n nao, trUde dd khi lap vUdng<br /> cong cua chiing ta, Xiem La vd Liiu Cdu la trieu da mUdi l i n Trung Qud'c xam lUdc<br /> niidc Di dich nen khdng the nhU vay diidc. Viet Nam, khdng nhQng the, trUde khi nha<br /> Ong ndi them rang, sau ndy cdn cd chuyen Nguyen dUde lap nen khoang mUdi nam,<br /> nhu vay, cdc ngiidi hay ra khoi hdng, thd bi nam 1788, nha Thanh da xam lUdc Viet<br /> trdch phgt cdn dd hdn (32). Bdi the, tdi cho Nam, nen tdi cho rang day la mdi lo khdng<br /> rang, vdi vua Minh Mang, hdn ba't cQ vi nhd ddi vdi cac vua nha Nguyin. Viec<br /> vua nao cua Viet Nam tin r i n g Viet Nam Nguyin Phuc Anh cQ Trinh Hoai DQc di sQ<br /> la da't nudc van minh thi khdng cd sU si trude khi ta'n cdng Ha Ndi da ndi len dieu<br /> nay. Nd xua't phat tQ y dd ngan chan sii can<br /> nhuc nao ldn hdn the. Khdng biet nguyen<br /> thiep ciia nha Thanh b i n g viec the hien ro<br /> do vi dau ma bd L l nha Thanh da xep sQ<br /> rang se trieu cd'ng nha Thanh. Tuy nhien<br /> gia nha Nguyin tha'p hdn so vdi Nam<br /> tren thiic te', nha Thanh luc ba'y gid da budc<br /> Chudng, nhung dung nhu ldi vua Minh<br /> vao thdi ky suy thoai nen sau vu loan Bach<br /> Mang, day rd rang la sQ n h i m lan. Vi theo<br /> Lien giao (1796-1805),... da khdng edn sQc<br /> danh sach cae nudc phu thuge trong Thanh<br /> de can thiep vao Viet Nam. Day la li do<br /> sU cdo, thQ tii cae nQdc dUdc ghi la Trieu<br /> khie'n trieu cdng ciia Nguyin Phuc Anh<br /> Tien, Luu Ciu, Viet Nam, Mien Dien<br /> cung nhu viee sic phong dng la Viet Nam<br /> (Mianma), Xiem La, Nam Chudng,... Mot<br /> qud'c VUdng de dang dUdc cha'p thuan.<br /> sii that ra't thu vi d day la, trong Ngogi<br /> qudc truyen ciia Minh sit, thQ tii cac nUde la Vi trieu Nguyen nghi r i n g nha Thanh la<br /> Trieu Tien, An Nam (Viet Nam), Nhat Ban, sii tdn tai mang tinh uy hiep nen cac ddi<br /> Luu Ciu, La Td'ng (Phi-lip-pin).... An Nam vua quan tam de'n tinh hinh nha Thanh la<br /> dUdc dat trudc LUu C i u nhung nha Thanh dieu dudng nhien. Do dd, da thanh thdng<br /> lai dat Viet Nam sau Luu Ciu. Dieu nay le, khi cac sQ t h i n di sQ Thanh ve nha vua<br /> khien tdi nghi rang, quan he giQa nha thudng vdi ngay vao va hdi ve tinh hinh<br /> Thanh va trieu dinh nha Nguyen khdng nha Thanh. Thang 12 nam 1818, ngay khi<br /> gin gui nhu chung ta tudng. eac sQ t h i n di sQ nha Thanh ve, vua Gia<br /> Long da hdi ve tinh hinh nUdc Thanh (34).<br /> Dieu ma chung ta phai ehii y d day la,<br /> Khdng c i n ndi cung biet vua hdi de xem<br /> phudng dien van hda ndi tren ehi la mdt<br /> nhQng bie'n ddng chinh tri, xa hdi ciia nha<br /> p h i n cua 11 do khie'n trieu dinh nha<br /> Thanh cd anh hUdng de'n Viet Na.m hay<br /> Nguyin tiep nhan the che trieu cd'ng eua<br /> khdng.<br /> nha Thanh. Li do quan trgng hdn la nha<br /> Nguyin mud'n duy tri sii an toan cua vUdng Hdn ai het, vua Minh Mang la ngUdi<br /> trieu bang each tranh ddi d i u ve mat quan ludn quan tam sau sac de'n tinh hinh nha<br /> 25 Rghien cijru Lich sit. s6 9.2009<br /> <br /> <br /> Thanh va ludn cd gang de cd dUdc nhQng ciia Nguyin Phiic Anh ngoai viec mud'n loai<br /> thdng tin a'y. Ong da yeu cau sQ than di sQ trQ sii can thiep cua n h a T h a n h edn cd ca d<br /> nha Thanh viet SU trinh nhat ky va phai li do tren.<br /> viet chi tie't nhQng dieu m i t tha'y tai nghe d Viec dUde vua Trung Qudc sic phong cd<br /> Trung Qudc. Thang 4 n a m 1832, vua Minh y nghia quan trgng de'n mQc nao se dUde<br /> Mang khien trach ba sQ gia dUdc cii di da tha'y qua cac vi du sau day. Sau khi cUdp<br /> ghi lai het sQc dai khai ve tinh hinh nha ngdi n h a Le n a m 1527, Mac Dang Dung<br /> Thanh khdng nhu y dd cila dng. Ong ra<br /> dQdc nha Minh thQa n h a n va ehinh quyen<br /> lenh, sau nay cac sQ gia phai ghi lai chinh<br /> dd da duy tri quyen iQc trong mdt thdi gian.<br /> xac tinh hinh nha nUdc va dan tinh nha<br /> Sau nay du b i t h e liic phil Le danh dud'i<br /> Thanh cdn nhQng dia danh,... da biet thi<br /> khdi Thang Long n a m 1592, Mac Dang<br /> khdng c i n phai ghi lai (35). Theo Dgi Nam<br /> Dung lap can cQ d vung giap Trung Qudc la<br /> thiic luc, khi tha'y nhQng thdng tin ma cac<br /> Cao Bang, dUdc n h a Minh, sau dd la nha<br /> sQ t h a n di sQ nha Thanh mang ve ehUa dii,<br /> Thanh bao hg, tuy chi la ehinh quyen dia<br /> thang 10 cung nam, dng yeu c i u eac quan<br /> phQdng n h u n g da duy tri dUdc vUdng quyen<br /> lai d Ha Ngi mua "kinh sao" (cdng bao cua<br /> nha Mac de'n nam 1677. Dieu nay ed the<br /> nha Thanh) tQ eac thUdng nhan nha Thanh<br /> tha'y qua viec chinh quyen Ho Quy Ly<br /> va dang len (36). Luc a'y, trong "kinh sao"<br /> (1400-1407), do khdng dUdc nha Minh cdng<br /> khdng ghi lai vu tuyet ldn d Nam Kinh hoi<br /> n h a n da sup do' n h a n h chdng. Mat khae,<br /> thang 1 nam dd khie'n dan chung chet edng<br /> nhung Minh Mang da nghe dUdc tin dd va khi nha Mac cUdp ngdi, the lUc mudn khdi<br /> ha lenh phai ghi lai ngay, cho thay dng chu phuc trieu dinh hg Le da cit sQ gia sang<br /> trgng de'n viec thu thap tin tQc nha Thanh nha Minh to' cao sQ sai trai cua chinh<br /> de'n mQc nao. Tdm lai, viec trieu cd'ng nha quyen nha Mac va cau quan thao phat (37).<br /> Thanh ciia trieu Nguyen ngoai viec giam Dieu nay thiic ra xua't p h a t tQ y dd xac lap<br /> nhe sU uy hiep ciia nha Thanh b i n g viec chinh quyen hdp phap cua minh ve mat ddi<br /> ket t h a n vdi nha Thanh, cdn cd y dd de ndi.<br /> phdng sii uy hiep cd the xay ra sau nay. Viec vua Hiep Hda cua trieu Nguyin<br /> dinh xin nha T h a n h sac phong nham ciing<br /> Mdt li do quan trgng khac ma cac ddi<br /> cd dia vi ciia minh n h u da dUde de cap de'n<br /> vua nha Nguyen mud'n duy t n quan he<br /> d tren. Luc ba'y gid, dng dang rdi vao the<br /> trieu cd'ng la mud'n xac lap quyen uy ve mat ngan can treo sgi tdc. Sau ddi vua TU DQc<br /> ddi ndi tQ viec dUdc s i c phong bdi vua nha la ddi vua Due DQc (1883), nhQng vua Due<br /> Thanh. Vi Viet Nam chiu anh hudng ciia DQc hi phe chi trong ba ngay ke tQ khi len<br /> van hda Trung Qud'c ra't lau nen cac ddi ngdi bdi Ton T h a t Thuye't va Nguyen Van<br /> vua deu nghi r i n g viec dUdc vua Trung Tudng. Vua Hiep Hda dUde hg lap len<br /> Qud'c sac phong la dieu dUdng nhien, do dd nhUng quyen dieu h a n h lai nani trong tay<br /> Nguyen Phue Anh khdng the khdng trgng ciia hai ngUdi nay, cdn vua, da khdng he cd<br /> thi thdng le dd. Thiic ra, viec dUde sic quyen liic lai cdn n i m t r o n g ' t i n h trang cd<br /> phong tQ vua Trung Qud'c hay khdng ed the bi phe ba't cQ luc nao. TrQdc tinh hinh<br /> anh hudng tuyet ddi de'n tinh hdp phap va a'y, dng mudn dUdc n h a T h a n h sac phong.<br /> quyen liic cua vua Viet Nam. Viec vdi vang Vi Viet Nam dUdc cdng n h a n la quoc gia<br /> sic phong trUde khi thd'ng nha't da't nUde ddc lap hoan toan theo dieu 2 cua hiep Udc<br /> Ljch siif quan he Viet Ram - Trung Qud'c. 2T<br /> <br /> <br /> sai Gon l i n thQ hai (ten khae la Hiep Ude nha Thanh la t h u tich da de cap d p h i n<br /> Giap Tua't) dUdc ki giQa trieu Nguyin va tren. Ngoai ra cdn ed nhan sam, dUde lieu,<br /> Phap nam 1874 (38), nen viee dng cQ sQ gia tra Tau, gia'y,... Cae sQ t h i n ne'u khdng<br /> ciu phong hi coi la vi pham hiep Udc. Du mua day dii cac mat hang trieu dinh yeu<br /> vay, viec van cQ sQ gia c i u phong cho thay c i u khi ve nQdc se hi xQ phat. Dieu nay cd<br /> rd rang sac phong cd y nghia tUdng trUng the tha'y qua viec cac sQ t h i n di s Q n h a<br /> quan trgng nhudng nad. Thanh nam 1830 la Nguyin Trgng Vu,<br /> Muc dich kinh te cung la mgt nguyen Nguyen Dinh Tan, Dang Van Khai bi each<br /> chQc (40). Trudc khi di, hg dUdc lenh eua<br /> nhan quan trgng khie'n trieu Nguyin tie'p<br /> vua Minh Mang xin vdi Bd L l cua nha<br /> nhan the che' trieu cd'ng cua nha Thanh.<br /> Thanh rang, nUdc chung tdi it nhdn sdm<br /> Trong bdi canh liic ba'y gid, khi ma boat<br /> nen thay cho cdc vat phdm vua ban trUdc<br /> ddng mau dich tii do tU nhan nha Thanh va<br /> day bang nhdn sdm Quan Dong, ddng thdi<br /> nha Nguyin hi han ehe khdng nhu ngay<br /> phai mua thUdng bich, hoang tdng, hoang<br /> nay thi che do trieu cd'ng da ddng vai trd<br /> khue, thanh khue (cac vat p h i m bing<br /> quan trgng vdi tU each la mau dich ca'p nha<br /> ngge). The'nhung hg lam ma't the dien qud'c<br /> nudc thdng qua viec qua lai eua eac sQ<br /> gia vi ndi rang can nhan sam vao viee hie'u<br /> t h i n . Nha Thanh du sao cung cho phep<br /> dudng. Them vao dd, ta't ca eac vat pham<br /> thudng nhan cua nha Thanh tham gia vao<br /> b i n g ngoc hg phai mua deu la thuy tinh.<br /> boat ddng mau dich vdi Viet Nam mdt each<br /> Dd la nhQng li do khie'n hg hi xQ phat. Viee<br /> han ehe nhUng tuyet ddi khdng cho phep mua nguyen vat lieu khdng chi diin ra khi<br /> cac thudng nhan Viet Nam dUde sang sQ t h i n di sQ theo dinh ky ma ta't nhien<br /> Trung Qud'c. Nha Nguyin thi khac vdi nha khi sQ gia lam thdi di sQ cung vay. Thang<br /> Thanh, ngay tQ d i u , trieu dinh da ca'm dan 12 nam 1847, khi cQ sQ t h i n sang thdng<br /> chung x u i t canh vi muc di'ch ca nhan. Lenh bao cho nha Thanh viec hoang de Thieu Tri<br /> ca'm nghiem k h i e d i u tien dUde ban ra cd qua ddi, vua mdi len ngdi la Tii DQc da dQa<br /> cai ten Lugt cam van dUdng bg vd dudng danh sach cac vat pham phai mua nhu cac<br /> thuy vao nam 1816 dudi thdi vua Gia Long dd dung bang ngge, dd chdi, dd cd', dd sanh<br /> (39). Sd di ed lenh ca'm nay la do cac vat sQ va cac dd quy hiem khac. The nhUng,<br /> pham ca'm xua't khau nhu gao, mudi, vang, mdt vien quan giam sat da tau vdi vua<br /> bae, ddng, sQng trau, nga voi,... "chay" sang rang, vua mdi len ngdi nen can phai gian<br /> Trung Qud'c thdng qua con dudng budn lau. di, hdn nQa sQ t h i n di sQ de bao viec tang<br /> Nha Thanh cung nghiem cam xua't thep, nen khdng the mua xa xi pham. Vi vay,<br /> chi, luu huynh,... TrQdc tinh hinh nay, viec nay da bi dinh lai (41).<br /> trieu dinh nha Nguyin khdng cdn each nao<br /> khae phai mua vat pham thdng qua cac sQ Cd mdt va'n de c i n de cap de'n d day, dd<br /> thin. la mau dich cap nha nUdc thdng qua eac sQ<br /> Trudc khi cae sQ t h i n chuan bi di sQ, t h i n di sQ nha Thanh khdng phai xua't<br /> nha Nguyin dUa cho danh muc cae vat phat tQ li do Trung Qud'c "ddt rgng, sdn vat<br /> p h i m dUdc vua nha Thanh ban hoac cac nhieu" nhU suy nghi cua ngudi Trung Qud'c.<br /> mat hang phai mua, va cae sQ t h i n chi Theo vua Minh Mang, hang hda dUdc lam<br /> dUde phdp tuan theo. Mdt trong nhQng thQ ra tQ cac ndi khac nhau, viec ddi chae cac<br /> quan trgng trong sd' cac mat hang mua tQ do vat minh cd la'y do vat minh khdng cd tQ<br /> 2S Rghien cihi Ljch siir. s g 9.2009<br /> <br /> Nam hoac ngUdc lai, khdng c6 cl Trung Nguyin tiep nhan the chg' t r i i u cong cua<br /> Qudc ma cd d Vi$t Nam thi co the trao ddi nha T h a n h chi cd lgi. N h a T h a n h coi trgng<br /> nhQng hang hda nky cho nhau. quan he quan t h i n nhUng ddi vdi nha<br /> Mgi vat p h i m ma cac sQ t h i n mua ve tQ Nguyin, diiu dd chi m a n g •f nghia hinh<br /> nUdc Thanh dUdc ca't giQ tai cd quan phu thQc. Cac vua nha Nguyen ve m9t doi ndi<br /> trach viec tieu dQng va chi tra ciia hoang xQng la vua, la'y nien hieu, sau dd nhu<br /> tha't. Viec ca't giQ nay khdng chi de hoang chung ta tha'y, ddi vdi cac nU6c lang gieng<br /> tha't sQ dung. Nha vua cdn dQng nhQng vat khac coi minh la nUdc ba chu, coi cac nQdc<br /> quy hiem nay de ban thudng hoac tang qua dd la nUdc thudc dia, lap ra t r a t tu the gidi<br /> cho cac quan lai, cac sQ t h i n di sQ nha rieng cua minh. X6t cho cQng, Viet Nam<br /> Thanh, ddi khi, cdn dUde dung de bd' sung khdng phai la nUdc thudc dia cua nha<br /> cho ngudn tai chinh dia phUdng. X6t cho Thanh ma la mgt qudc gia ddc lap.<br /> cung, cac vat p h i m nay dUdc cac ddi vua sit<br /> dung nhu mdt phUdng tien nang cao quyen (Cdn niia)<br /> luc eua minh (43). Tdm lai, trieu dinh nha<br /> <br /> <br /> CHU THICH<br /> <br /> (1). Benjamin I. Schwartz, "The Chinese la'y Trung Quoc lim trung tam mi tit lap trU&ng<br /> Perception of World Order: Past and Present" in cua cac nu6c xung quanh. Luan vin niy da ducjc<br /> John K. Fairbank ed. T?ie Chinese World Order: si^ giiip dd ldn cua npi dung hai ph&n trong cu6ii<br /> Traditional China's Foreign Relations (Cambridge, sach la "Quan h$ cl sd ki triiu Nguyin vdi nha<br /> Mass: Harvard University Press, 1968), p. 276. Thanh" cua Takeda Ryoji vk "Quan h$ cl trung ki<br /> trieu Nguyin vdi nha Thanh" cua Wada Hironori.<br /> (2). Chun Hae Jong, "Khao sat quan h? Hin -<br /> Trung thcli ky nhk Thanh - V6' sil bien thien trong (5). Dgi Nam thdc luc, chinh bign, I, quyin 17<br /> thai dp cua nhi Thanh nhin tU che d? trieu cong" (Tokyo; Institute of Cultural and Linguistic<br /> (ban tie'ng Hin Quoc), Ddng DdOng hoc, 1 (1971), Studies, Keio University, 1961-1981), pp. la~2a;<br /> pp. 235-238; Inokuchi Takashi, "Thit bin vl trfit Quo'c sU di biin (Hong Kong: New Asia Research<br /> til the giai Dong A truyen tho'ng - Vdi trpng tam \k Institute, The Chinese Univertity of Hong Kong,<br /> sil can thi$p vko Vi$t Nam cua Trung Quoc cuoi 1965), p. 7.<br /> thjfky XVIII" (ban tieng Nhat) Tap chi Ngogi giao (6). ChiJ«^(rdng) va cha?.^(sij thinh vUqIng)<br /> qudc
ADSENSE

CÓ THỂ BẠN MUỐN DOWNLOAD

 

Đồng bộ tài khoản
3=>0