lịch sử tôn giáo nhật bản: phần 2

PHẦN III: Thế tục và tôn giáo (Thời Cận thế)<br /> CHƯƠNG 7: Thiên chúa giáo và sự sùng bái<br /> đấng cầm quyền<br /> VII.1 SỰ ĐỘT KÍCH CỦA THIÊN CHÚA GIÁO<br /> Cuộc tiếp xúc với tôn giáo mới<br /> Vào năm Tembun (Thiên Văn) thứ 18 (1549), Francisco de Xavie của Dòng Tên<br /> đã đánh dấu lên Kagoshima bước chân đầu tiên đáng ghi nhớ đến Nhật Bản. Đây<br /> chính là sự kiện mở màn cho thời kỳ Thiên chúa giáo vào Nhật Bản. Trong khoảng<br /> hơn 2 năm kể từ năm Tembun 20 (1551), Xavie đã đi truyền giáo ở các địa phương<br /> như Hirado, Yamaguchi, Kyōto, Ōita… và sau đó giao lại cho đệ tử là To-re-ru-su.<br /> Việc truyền bá Thiên chúa giáo đã đạt được những kết quả to lớn, và đến thời điểm<br /> bị cấm vào đầu thế kỷ XVII, họđã có từ ba đến bốn trăm ngàn tín đồ.<br /> Kể từ sau khi Phật giáo được du nhập, Thiên chúa giáo là tôn giáo lớn thứ hai<br /> được đưa từ ngoài vào. Hơn nữa, Phật giáo vốn sinh ra ởẤn Độ và dù có truyền bá<br /> cả văn hóa Ấn Độ và phương Tây thông qua con đường tơ lụa thì về cơ bản vẫn là<br /> nằm trong khuôn khổ của khu vực Đông Á. Khác với điều đó, việc truyền giáo của<br /> đạo Thiên chúa là trực tiếp mang tôn giáo, văn minh của châu Âu, khu vực nằm ở<br /> nửa bán cầu bên kia sang, nên người Nhật đã trực diện với một nền văn hóa khác<br /> hẳn về chất mà trước đó họ chưa hề biết. Đồng thời, dù có đồng tình hay không thì<br /> họ cũng đã bị (được) ném vào trong một môi trường văn hóa mang tính toàn cầu.<br /> Đây không phải là vấn đề về lập trường tôn giáo, mà như người ta vẫn nói Thiên<br /> chúa giáo được đem đến cùng với súng và đại bác, nghĩa là văn minh phương Tây,<br /> nền văn minh vật chất khổng lồ mà người Đông Á chưa bao giờ tưởng tượng đến đã<br /> được đi kèm theo Thiên chúa giáo. Và sự phát triển của Thiên chúa giáo ở Nhật Bản<br /> có liên hệ mật thiết với hoạt động giao thương của các tàu Nam Man.<br /> Sự lý giải Thiên chúa giáo bằng các khái niệm của Phật giáo<br /> Vấn đề đặt ra là Thiên chúa giáo đã được tiếp nhận như thế nào? Bắt đầu từ thời<br /> của Xavie, các giáo sĩ Thiên chúa giáo đã bị các nhà sư Phật giáo yêu cầu tranh luận<br /> ở mọi nơi mà họ đến. Để có thể tranh luận được với các nhà sư, họ đã phải học về<br /> Phật giáo và sử dụng những khái niệm của Phật giáo để truyền tải giáo lý Thiên<br /> chúa giáo. Cũng như trước đây Phật giáo đã mang đối tượng thờ cúng mới được gọi<br /> là Phật đến thì Deus (tức Chúa, Chúa trời - ND) của Thiên chúa giáo cũng có thần<br /> cách mới chưa thấy có ở tôn giáo nào của Nhật Bản. Bởi vậy, họ đã phải bắt đầu từ<br /> việc suy nghĩ xem nên cần phải dịch từ này như thế nào. Khởi đầu Xavie đã dùng từ<br /> trong Phật giáo và dịch Deus thành “Đại Nhật” (Dainichi) làm nhiều người Nhật<br /> <br /> hiểu lầm về khái niệm này, nên sau đó ông chuyển sang phương châm sẽ để nguyên<br /> từ gốc là Deus.<br /> Tuy nhiên, chẳng hạn như trong cuốn sách về giáo lý Thiên chúa giáo được biết<br /> đến nhiều nhất là cuốn Doctrina Christiana thì người ta vẫn luôn thuyết giảng về<br /> Anima (tức linh hồn) và viết: “Con người ta không chỉ toàn thân sắc, mà còn có cả<br /> linh hồn vĩnh cửu”. Khi giải thích về ý nghĩa của Cruz (tức cây thánh giá), cuốn sách<br /> đó đã viết: “Chúa trời, tức Cristo hay Giê-su, người đứng trên cây thánh giá để giải<br /> thoát cho chúng ta đó!”. Như vậy, các nhà truyền giáo phương Tây đã sử dụng rất<br /> nhiều những khái niệm của Phật giáo như “thân sắc” hay “giải thoát”… Một điều<br /> thú vị nữa là họđã dùng từ Tengu (Thiên Cẩu)(105) để chỉ khái niệm Ác ma trong<br /> Thiên chúa giáo. Trong quá trình truyền giáo các giáo sĩ đều luôn đặt ra vấn đề cần<br /> phải tích cực đưa ra nhiều điểm tương đồng với tôn giáo bản địa và cuộc tranh luận<br /> về điển tích Nho giáo xem có nên thừa nhận là tương đồng với Nho giáo ở Trung<br /> Quốc hay không là một trường hợp điển hình. Ngay cả ở Nhật Bản, việc có thừa<br /> nhận Thiên chúa giáo có những điểm tương đồng với Phật giáo hay không cũng<br /> luôn trở thành vấn đề tranh luận giữa các giáo sĩ. Tuy nhiên, trên thực tế họ sẽ rất<br /> khó khăn nếu phải loại bỏ tất cả những từ chuyên dùng trong Phật giáo.<br /> Vì vậy, các nhà truyền giáo không thể làm rõ vị thế riêng của Thiên chúa giáo so<br /> với Phật giáo và Thần đạo. Đặc trưng lớn nhất của Thiên chúa giáo mà cả Phật giáo<br /> và Thần đạo không có là tư tưởng cho rằng, sự sáng tạo ra trời đất được thực hiện<br /> bởi một vị thần duy nhất. Trong phần “Đề mục quan trọng nhất” của cuốn Doctrina<br /> Christiana, người ta đã viết rõ ràng rằng: “Deus, tác giả của công trình sáng tạo ra<br /> trời đất từ một nơi không có gì chỉ có một thần thể mà thôi”. Và đề cao về tính tuyệt<br /> đối của vị thần đó như sau: “Đây chính là vị Chúa trời sẽ cứu giúp chúng ta cả trong<br /> hiện thế và thế giới bên kia”. Đặc biệt, họ còn luôn thuyết giảng về linh hồn và lý<br /> luận nghiêm kỷ về giải thoát cho rằng: “Nếu không phải là con chiên thì không<br /> được cứu rỗi lên thiên đàng” đã củng cố được niềm tin nơi các con chiên, nhưng<br /> một mặt lại gây nên sự phản đối mạnh mẽ từ Phật giáo. Nếu nói về quan điểm vốn<br /> có của Thiên chúa giáo thì vấn đề sáng tạo thế giới hay thế giới bên kia vốn là tiền<br /> đề bắt nguồn từ truyền thống của Đạo Do Thái, còn sự cứu rỗi trong Thiên chúa<br /> giáo vốn chỉ có cứu rỗi ngay trước mắt mà thôi. Tuy nhiên, bản thân tiền đề đó vốn<br /> khác với quan niệm thường thấy trong các tôn giáo của Nhật Bản và trở thành một<br /> vấn đề bị bàn cãi, nên trước hết các nhà truyền giáo đã phải thuyết giảng rõ về điểm<br /> này.<br /> Hơn nữa, cuốn sách còn thuyết giảng về tín ngưỡng đối với Cristo (Giê-su) và<br /> viết: “Dù có phải chết, nhưng vẫn cần phải có sự giác ngộ trong cả lời nói lẫn việc<br /> làm”. Ở đây họ đã nhấn mạnh đến điều kiện nghiêm kỷ của giác ngộ dù có phải<br /> chết, có nghĩa là đã nhấn mạnh hơn tín ngưỡng của Tịnh Thổ Chân tông trong<br /> phong trào Ikkō Ikki để từ đó sinh ra những tín đồ có niềm tin tôn giáo đến mức có<br /> thể chịu đựng qua cả những cuộc đàn áp nguy nan nhất. Đối với những người nắm<br /> chính quyền thì đây là điều đã làm trỗi dậy cảm giác về nguy cơ tiềm ẩn và hiềm<br /> khích trong họ.<br /> <br /> Sự so sánh giữa các tôn giáo phương Đông và phương Tây trong các<br /> cuộc tranh luận<br /> Những cuộc tranh luận giữa giới Phật giáo và Thiên chúa giáo đã diễn ra ngay từ<br /> thời của Xavie, nhưng không chỉ có Phật giáo mà họ còn phê phán các tôn giáo vốn<br /> có của Nhật Bản như Nho giáo hay Thần đạo một cách có hệ thống và lý luận về tính<br /> ưu việt của Thiên chúa giáo. Tiêu biểu trong số đó chính là tác phẩm Diệu Trinh<br /> vấn đáp (Myōtei mondō, viết năm 1605) của Fucan Fabian (1565-1621). Fabian vốn<br /> là một nhà sư tu thiền ở chùa Daitoku-ji, nhưng năm 19 tuổi thì cải giáo sang đạo<br /> Thiên chúa và sau đó gia nhập Dòng Tên. Ông vốn là người thông hiểu và coi trọng<br /> các tôn giáo, kinh điển vốn có ở Nhật Bản, nhưng có lẽ do vấn đề về quan hệ với phụ<br /> nữ mà vào năm 1608 ông đã phải dời Phật giáo đến với Thiên chúa giáo. Tuy<br /> nhiên, sau đó ông đã viết tác phẩm phê phán Thiên chúa giáo có tiêu đề là Phá đề<br /> vũ tử (Hadaiusu, viết năm 1620). Ông là một nhà tư tưởng tôn giáo đã sống một<br /> cuộc đời đầy phong ba của nửa cuối thời kỳ Thiên chúa giáo đàn áp mạnh mẽ.<br /> Diệu Trinh vấn đáp bao gồm 3tập, được viết theo thể hỏi đáp giữa hai ni cô là<br /> Diệu Tú và U Trinh. Kết cấu của tác phẩm này là: Quyển Thượng phê phán một<br /> cách tỉ mỉ các tông phái Phật giáo, Quyển Trung thì phê phán Nho giáo và Thần<br /> đạo, còn Quyển Hạ thì bàn về các giáo lý Thiên chúa giáo. Khi phê phán Phật giáo<br /> và Thần đạo, ở Quyển hạ ông có viết đề cập đến đặc trưng của hai tôn giáo này như<br /> sau: “Cực điểm cuối cùng của Phật pháp đều quy về Không. Cả Phật cũng là Không.<br /> Còn khái niệm sâu sắc nhất của Thần đạo là Âm dương, nên khi nói đến Thần là<br /> người ta nói đến Âm dương”. Sau đó ông còn viết: “Không nghĩa là Vô, nghĩa là thứ<br /> không có gì, nên Phật cũng không có gì là cao quý cả… Hơn nữa, nói đến Âm dương<br /> theo như Thiên chúa giáo của chúng ta là đấng có chất và lượng cao nhất (Materia<br /> prima), nhưng cũng chỉ là một tồn tại vô tâm vô trí” và phê phán cả Thần và Phật<br /> đều không phải là “Chúa thực sự”. Việc Fabian đứng trên lập trường Phật giáo mà<br /> cho là Không nghĩa là Vô vì ông vốn là người đã từng tu thiền, còn việc cho Thần<br /> đạo có nguồn gốc từ Âm dương là vì ông theo cách giải thích của thời trung thế.<br /> Việc phê phán Phật giáo từ tư tưởng Vô không phải đến Fabian mới có, mà<br /> chúng ta có thể thấy ngay từ thời các đệ tử chân truyền của Xavie và cuộc tranh<br /> luận xung quanh Hữu-Vô còn kéo dài cho đến tận thời cận đại sau đó. Trong trước<br /> tác Phá đề vũ tử viết sau khi giã từ Thiên chúa giáo, Fabian đã chuyển sang phê<br /> phán tôn giáo này, nhưng có một điều thú vị là ởđây ông lại nhấn mạnh: “Có những<br /> điều thật bí ẩn hàm chứa trong một chữ Vô“ và đặt nền tảng ở khái niệm Vô này để<br /> phê phán khái niệm Hữu của Thiên chúa giáo với luận điểm: “Chính sự vô trí vô<br /> đức mới là chân thực. Nếu nói Chúa trời là hữu trí hữu đức thì không ổn”. Như vậy,<br /> những cuộc tranh luận khi Thiên chúa giáo được truyền vào Nhật Bản như đề cập ở<br /> trên đã đưa ra được những luận điểm để có thể so sánh các tôn giáo của phương<br /> Đông và phương Tây. Và những luận điểm này vẫn còn đúng cho đến cả hiện nay.<br /> Từ trục xuất các giáo sĩ đến cấm đạo<br /> Mặc dù việc truyền bá Thiên chúa giáo đã gặp phải nhiều sự chống đối và triều<br /> đình có ra lệnh trục xuất các nhà truyền giáo, nhưng ban đầu việc này vẫn diễn ra<br /> <br /> một cách suôn sẻ. Tuy nhiên, vào năm Tenshō thứ 15 (1587), thời của tướng<br /> Toyotomi Hideyoshi đột nhiên người ta ra lệnh trục xuất các giáo sĩ (Bateren<br /> tsuihō-rei) và từđó một đám mây đen đã bao phủ trong tôn giáo này. Tại sao một<br /> người vốn có thiện ý với Thiên chúa giáo như Hideyoshi lại đột nhiên ra lệnh trục<br /> xuất các giáo sĩ như vậy? Trong lệnh đó Hideyoshi có viết: “Nhật Bản là Thần quốc,<br /> nên việc đem tà pháp từ một nước của Cristo đến là điều không chấp nhận được”.<br /> Ông ta đã nêu rõ Nhật Bản là Thần quốc và coi Thiên chúa giáo chống lại điều đó là<br /> Tà giáo. Chúng tôi sẽ trình bày kỹ hơn ở phần sau, nhưng ở đây chỉ xin nói rằng,<br /> Hideyoshi có tham vọng được là người cầm quyền tuyệt đối trong Thần Phật và<br /> dưới uy quyền của Thần Phật. Nhìn từ hình tượng lý tưởng về một người bá chủ<br /> thiên hạ của Hideyoshi, có thể thấy trong Thiên chúa giáo, thứ tôn giáo đưa ra một<br /> trật tự khác hẳn dưới quyền uy của Chúa trời, tiềm ẩn những nguy cơ đe dọa quyền<br /> lực của ông ta.<br /> Lệnh trục xuất các giáo sĩ của Hideyoshi không hẳn là dẫn đến việc cấm Thiên<br /> chúa giáo ngay, nhưng từ sự kiện các thủy thủ tàu São Filipe vào năm Keichō<br /> (Khánh Trường) thứ nhất (1596) tố cáo Thiên chúa giáo có can dự vào việc phổ biến<br /> bản đồ do Tây Ban Nha phát hành, nên Hideyoshi đã chuyển sang trừng trị nghiêm<br /> khắc và dẫn đến sự kiện tuẫn tử vì đạo của 26 giáo sĩở Nagasaki vào năm 1596.<br /> Người ta cho rằng, từ sau khi chính quyền chuyển đổi về tay tướng quân Tokugawa<br /> Ieyasu thì ông ta đã nghiêng theo hướng cấm đạo, nhưng trên thực tế ban đầu do<br /> lợi nhuận khổng lồ từ hoạt động mậu dịch với các tàu Nam Man mà Ieyasu đã ngầm<br /> công nhận việc truyền giáo. Tuy nhiên, từ năm Keichō thứ 18 (1613), sau khi công<br /> bố công văn trục xuất các giáo sĩ do nhà sư Sūden (Sùng Truyền)(106), một cận thần<br /> của Ieyasu thì ông đã thẳng tay cấm Thiên chúa giáo. Văn bản trục xuất đó lại đi<br /> chính diện từ lý luận về Thần quốc như “Nhật Bản vốn là Thần quốc” và cho rằng,<br /> cần phải cấm Thiên chúa giáo vì tôn giáo này sẽ phá hoại trật tự xã hội Nhật Bản<br /> vốn được coi là Phật quốc và Thần quốc. Như vậy, cuối cùng Thiên chúa giáo đã<br /> không thâm nhập được vào trong trật tự của Thần Phật mà bị đào thải khỏi trật tự<br /> này.<br /> Sau đó, những cuộc đàn áp mạnh mẽ đã được thực hiện đối với các con chiên và<br /> kết quả của cuộc nổi loạn Shimabara(107) (Shimabara-no-ran, 1637-1638) để chống<br /> lại những cuộc đàn áp đó là chỉ làm lệnh cấm giáo được tăng cường thêm mà thôi.<br /> Điều này cũng liên quan đến chính sách tỏa quốc của Mạc phủ và làm nên văn hóa<br /> đặc hữu của thời kỳ tỏa quốc, khi mà Nhật Bản chỉ có một mối liên hệ duy nhất với<br /> thế giới là cánh cửa được mở ra ở Nagasaki. Và văn hóa mà người ta thường gọi là<br /> Văn hóa Nam Man này đã để lại những ảnh hưởng trong từng ngóc ngách cuộc<br /> sống của người Nhật cả vào những thời kỳ sau đó.<br /> Những ảnh hưởng không thể bỏ qua của Thiên chúa giáo<br /> Nhìn nhận lại về những nét văn hóa do Thiên chúa giáo mang đến có thể thấy<br /> chúng đã làm hình thành nên trong các tín đồ thời kỳ đầu tiên những nhóm văn sĩ<br /> có trình độ cao bao gồm các trí thức như bác sĩ Manase Dōsan (Khúc Trực Lại Đạo<br /> Tam), phiên chủ Takayama Ukon (Cao Sơn Hữu Cận) và nếu không có lệnh cấm<br /> <br /> Thiên chúa giáo thì không biết đã có bao nhiêu thành tựu lớn lao của hoạt động<br /> giao lưu văn hóa quốc tế như những thiếu niên của đoàn sứ tiết sang Vatican xa<br /> xôi(108) vào những năm niên hiệu Tenshō. Con đường từ lệnh cấm giáo đến chính<br /> sách tỏa quốc một mặt đã giúp cho nền văn hóa, xã hội Nhật Bản tránh được một<br /> cuộc xâm lược đẫm máu của người phương Tây và duy trì được một thời Tokugawa<br /> hòa bình trong suốt 300 năm, nhưng mặt khác lại đem đến một kết cục đáng tiếc là<br /> bóp nát những nụ hoa mới chớm, trong đó tiềm ẩn những giá trị văn hóa mang tính<br /> toàn cầu có khả năng tạo ra nhiều thành tựu lớn lao khác.<br /> Bản thân thứ tôn giáo gọi là Thiên Chúa giáo đã đem đến những tư duy mới<br /> chưa từng có ở Nhật Bản trước đó. Như chúng tôi đã trình bày ở trên, trước khi xuất<br /> hiện vai trò của Chúa Cristo, ở Nhật chưa có một tôn giáo nào đúng nghĩa là Nhất<br /> thần giáo. Chỉ riêng sự sùng tín mạnh mẽ đến mức con người ta có thể vui mừng<br /> ngay cả khi phải tuẫn tử vì đạo đã đủ để làm người dân Nhật Bản rất đỗi ngạc nhiên<br /> và làm cho giới cầm quyền phải khôn nguôi để mắt. Có lẽ chính điều này đã dẫn<br /> đến những cuộc đàn áp thảm khốc hiếm thấy trong lịch sử Nhật Bản. Ngày nay<br /> người ta thường cao giọng tuyên truyền rằng, các tôn giáo đa nguyên vốn có ở Nhật<br /> Bản đã rất khoan dung đối với một tôn giáo nhất nguyên như Thiên chúa giáo và<br /> các tôn giáo đang chung sống một cách hòa bình, nhưng nếu nhìn về những vết<br /> thương còn lại của thời kỳđàn áp đẫm máu con chiên thì rõ ràng chúng ta tuyệt<br /> nhiên không thể nói các tôn giáo của Nhật Bản là khoan dung được.<br /> Hơn nữa, như chúng ta đã phân tích ở chương trước, bản thân các tôn giáo của<br /> Nhật Bản lúc đó đang đi tìm nguồn cội và mang xu hướng trở thành những tôn giáo<br /> nhất nguyên. Từđiều này có thể nói các tôn giáo của Nhật Bản đã đi theo hướng<br /> thích hợp để có thể tiếp thu Thiên chúa giáo. Bởi vậy, việc tiếp thu đó không phải là<br /> bỗng nhiên lao vào một thứ tôn giáo mới lạ từ bên ngoài vào mà là một lịch sử tất<br /> yếu của tư tưởng và việc cho rằng người ta đã đào thải Thiên chúa giáo như một thứ<br /> của lạ trong lịch sử tôn giáo Nhật Bản là không xác đáng.<br /> Nói như vậy, nhưng đương nhiên nếu chỉ xem xét về sự phát triển của Thiên<br /> chúa giáo trong lịch sử tôn giáo Nhật Bản thì không hiểu hết được mà phải công<br /> nhận một sự thực rằng, tôn giáo này đã mang từ bên ngoài vào những ý tưởng, tư<br /> duy hoàn toàn mới chưa từng thấy trong các tôn giáo vốn có của Nhật Bản. Vì bị<br /> tiêu diệt trong các cuộc đàn áp, nên người ta thường đánh giá thấp vai trò mà Thiên<br /> chúa giáo đã làm được trong thời kỳ chuyển biến từ trung thế sang cận thế. Tuy<br /> nhiên, do được tiếp xúc với một tôn giáo ngoại lai là Thiên chúa giáo mà các tôn<br /> giáo vốn có của Nhật Bản buộc phải trang bị thêm những lý luận mới. Hơn nữa,<br /> hình thái tôn giáo tôn thờ người cầm quyền có thể thấy rõ ở Hideyoshi và Ieyasu có<br /> lẽ đã được hình thành sau khi tiếp xúc và cạnh tranh với Thiên chúa giáo. Ngay cả<br /> sau khi cấm giáo thì ảnh hưởng của Thiên chúa giáo đến các học phái như Lan<br /> học(109) hay Thần đạo của Hirata Atsutane (Bình Điền Dốc Dận)(110) đều rất lớn.<br /> Mặc dù ảnh hưởng của Thiên chúa giáo đến thời cận đại của Nhật Bản vẫn rất lớn,<br /> nhưng lại ở vào một vị trí rất kỳ lạ là vẫn bị coi là dị giáo, vẫn bị bài trừ khỏi hệ<br /> thống tôn giáo của Nhật Bản vốn được cấu thành chặt chẽ từ Thần đạo và Phật giáo.<br /> Việc phân tích rõ vị trí, vai trò của Thiên chúa giáo này sẽ giúp chúng ta làm sáng<br /> <br />