Lịch sử - Văn hoá: Địa chí Hải Dương (Phần 1)

Chia sẻ: Hồ Văn Mậu | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:440

Thêm vào BST

Báo xấu

308
lượt xem 64
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phần thứ nhất Tự nhiên và dân cư trong Tài liệu địa chí Hải Dương được phân thành 7 chương: Chương 1 địa lý hành chính, chương 2 địa hình và cảnh quan, chương 3 địa chất khoáng sản và thổ nhưỡng, chương 4 khí hậu và thủy văn, chương 4 thực vật và động vật, chương 5 dân số và lao động, chương 7 nông thôn và thành thị.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Lịch sử - Văn hoá: Địa chí Hải Dương (Phần 1)

Chuã tõch Höì Chñ Minh vïì thùm xaä Nam Chñnh, huyïån Nam Saách, tónh Haãi Dûúng (ngaây 15-2-1965)
PHÊÌN THÛÁ NHÊËT: TÛÅ NHIÏN VAÂ DÊN CÛ vii I. HÖÅI ÀÖÌNG CHÓ ÀAÅO BIÏN SOAÅN ÀÕA CHÑ HAÃI DÛÚNG BUÂI THANH QUYÏËN Uyã viïn Trung ûúng Àaãng, Bñ thû Tónh uyã, Chuã tõch Höåi àöìng nhên dên tónh Haãi Dûúng, Chuã tõch Höåi àöìng NGUYÏÎN DANH TRÒNH Phoá Bñ thû Thûúâng trûåc Tónh uyã, Phoá Chuã tõch Höåi àöìng PHAN NHÊÅT BÒNH Phoá Bñ thû Tónh uyã, Chuã tõch Uyã ban nhên dên tónh Haãi Dûúng, Phoá Chuã tõch Höåi àöìng NGUYÏÎN HÛÄU OANH Nguyïn Uyã viïn Ban Thûúâng vuå Tónh uyã, nguyïn Phoá Chuã tõch Uyã ban nhên dên tónh Haãi Dûúng, Phoá Chuã tõch Höåi àöìng ÀÙÅNG THÕ BÑCH LIÏN Uyã viïn Ban Thûúâng vuå Tónh uyã, Phoá Chuã tõch Uyã ban nhên dên tónh Haãi Dûúng, Phoá Chuã tõch Höåi àöìng HAÂ BAÅCH ÀÙÇNG Tónh uyã viïn, Giaám àöëc Súã Khoa hoåc vaâ Cöng nghïå tónh Haãi Dûúng, Uyã viïn NGUYÏÎN VÙN QUÏË Tónh uyã viïn, nguyïn Chaánh Vùn phoâng Tónh uyã tónh Haãi Dûúng, Uyã viïn PHAÅM VÙN HOAÂN Chaánh Vùn phoâng Uyã ban nhên dên tónh Haãi Dûúng, Uyã viïn ÀÙÅNG VIÏÅT CÛÚÂNG Giaám àöëc Súã Vùn hoaá, Thïí thao vaâ Du lõch tónh Haãi Dûúng, Uyã viïn II. HÖÅI ÀÖÌNG BIÏN SOAÅN ÀÕA CHÑ HAÃI DÛÚNG HAÂ BAÅCH ÀÙÇNG Tónh uyã viïn, Giaám àöëc Súã Khoa hoåc vaâ Cöng nghïå tónh Haãi Dûúng, Chuã tõch Höåi àöìng HOAÂNG PHÛÚNG Trûúãng phoâng Quaãn lyá khoa hoåc, Súã Khoa hoåc vaâ Cöng nghïå tónh Haãi Dûúng, Thû kyá NGUYÏÎN THÕ QUÏË Trûúãng phoâng Di saãn vùn hoaá, Súã Vùn hoaá, Thïí thao vaâ Du lõch tónh Haãi Dûúng, thaânh viïn TRÕNH XUÊN HUÊËN Phoá Trûúãng Ban Tuyïn giaáo Tónh uyã tónh Haãi Dûúng, thaânh viïn HAÂ HUY CHÛÚNG Chuã tõch Höåi Vùn hoåc Nghïå thuêåt tónh Haãi Dûúng, thaânh viïn III. BAN BIÏN SOAÅN ÀÕA CHÑ HAÃI DÛÚNG NGUYÏÎN ÀÒNH CÊÌN Uyã viïn Höåi Àõa chêët tónh Haãi Dûúng HAÂ HUY CHÛÚNG Chuã tõch Höåi Vùn hoåc Nghïå thuêåt tónh Haãi Dûúng HAÂ BAÅCH ÀÙÇNG Giaám àöëc Súã Khoa hoåc vaâ Cöng nghïå tónh Haãi Dûúng NGUYÏÎN THAÂNH ÀÖNG Trûúãng ban Khoa hoåc, Cöng nghïå vaâ Möi trûúâng, Böå Chó huy quên sûå tónh Haãi Dûúng
viii ÀÕA CHÑ HAÃI DÛÚNG VUÄ ÀÒNH DUÄNG Phoá Giaám àöëc Súã Y tïë tónh Haãi Dûúng ÀÖÎ THÕ HIÏÌN HOAÂ Nguyïn Phoá Chuã tõch Höåi Vùn hoåc Nghïå thuêåt tónh Haãi Dûúng PHAÅM VÙN HOAÂN Chaánh Vùn phoâng Uyã ban nhên dên tónh Haãi Dûúng TÙNG BAÁ HOAÂNH Nguyïn Giaám àöëc Baão taâng tónh Haãi Dûúng, Chuã tõch Höåi Khoa hoåc lõch sûã tónh Haãi Dûúng TRÕNH XUÊN HUÊËN Phoá Trûúãng Ban Tuyïn giaáo Tónh uyã tónh Haãi Dûúng LÏ TÊËT HYÃ Nguyïn Giaám àöëc Súã Giaáo duåc vaâ Àaâo taåo, Chuã tõch Höåi Cûåu giaáo chûác tónh Haãi Dûúng PHAÅM THÕ LAN Nguyïn Trûúãng phoâng Tra cûáu Àõa chñ, Thû viïån tónh Haãi Dûúng PHAÅM QUYÁ MUÂI Nguyïn Giaám àöëc Trung têm Chñnh trõ thaânh phöë Haãi Dûúng HOAÂNG MINH NGOÅC Nguyïn Giaám àöëc Trung têm Khñ tûúång - Thuyã vùn tónh Haãi Dûúng NGUYÏÎN HÛÄU PHAÁCH Uyã viïn Höåi Vùn hoåc Nghïå thuêåt tónh Haãi Dûúng HOAÂNG PHÛÚNG Trûúãng phoâng Quaãn lyá khoa hoåc, Súã Khoa hoåc vaâ Cöng nghïå tónh Haãi Dûúng ÀINH THANH THUYÃ Nguyïn Phoá Giaám àöëc Súã Y tïë tónh Haãi Dûúng NGUYÏÎN THÕ QUÏË Trûúãng phoâng Di saãn vùn hoaá, Súã Vùn hoaá, Thïí thao vaâ Du lõch tónh Haãi Dûúng NGUYÏÎN DUY SAÁCH Phoá Giaám àöëc Súã Khoa hoåc vaâ Cöng nghïå tónh Haãi Dûúng NGUYÏÎN VÙN VOÁC Giaám àöëc Trung têm Thöng tin Khoa hoåc - Cöng nghïå vaâ Tin hoåc tónh Haãi Dûúng NGUYÏÎN ÀÛÁC XUÊN Nguyïn Phoá Trûúãng phoâng Phoâng An ninh Kinh tïë, Cöng an tónh Haãi Dûúng Vaâ möåt söë cöång taác viïn. IV. CÖÅNG TAÁC VIÏN SÛU TÊÌM TÛ LIÏÅU, AÃNH, BAÃN ÀÖÌ LÏ HUY CHUÁC Uyã viïn Höåi Àõa chêët tónh Haãi Dûúng HAÂ HUY CHÛÚNG Chuã tõch Höåi Vùn hoåc Nghïå thuêåt tónh Haãi Dûúng VUÄ NGOÅC DÛÚNG Phoá Trûúãng phoâng Quaãn lyá khoa hoåc, Súã Khoa hoåc vaâ Cöng nghïå tónh Haãi Dûúng BUÂI VÙN ÀAÅT Chuyïn viïn Phoâng Di saãn vùn hoaá, Súã Vùn hoaá, Thïí thao vaâ Du lõch tónh Haãi Dûúng TÙNG BAÁ HOAÂNH Nguyïn Giaám àöëc Baão taâng tónh Haãi Dûúng HOAÂNG PHÛÚNG Trûúãng phoâng Quaãn lyá khoa hoåc, Súã Khoa hoåc vaâ Cöng nghïå tónh Haãi Dûúng NGUYÏÎN THÕ NHUÊN Nguyïn Trûúãng phoâng Thuyã saãn, Súã Nöng nghiïåp vaâ Phaát triïín nöng thön tónh Haãi Dûúng
PHÊÌN THÛÁ NHÊËT: TÛÅ NHIÏN VAÂ DÊN CÛ ix NGUYÏÎN VÙN TÕNH Phoá Giaám àöëc Súã Nöng nghiïåp vaâ Phaát triïín nöng thön tónh Haãi Dûúng NGUYÏÎN NGOÅC TUÊN Phoáng viïn Baáo Haãi Dûúng TRÊÌN TUÊËN Höåi viïn Höåi Vùn hoåc Nghïå thuêåt tónh Haãi Dûúng ÀÙÅNG VÙN TRÒNH Nguyïn Chaánh Vùn phoâng Böå Taâi nguyïn - Möi trûúâng NGUYÏÎN THAÂNH CHUNG Phoáng viïn Baáo Haãi Dûúng TÖ KIM TROÅNG Höåi viïn Höåi Vùn hoåc Nghïå thuêåt tónh Haãi Dûúng V. HÖÅI ÀÖÌNG NGHIÏÅM THU Chuã tõch Höåi àöìng: ÀÙÅNG THÕ BÑCH LIÏN Uyã viïn Ban Thûúâng vuå Tónh uyã, Phoá Chuã tõch Uyã ban nhên dên tónh Haãi Dûúng Phoá Chuã tõch Höåi àöìng: LÛÚNG ÀÛÁC TRUÅ Chuã tõch Liïn hiïåp caác Höåi Khoa hoåc vaâ Kyä thuêåt tónh Haãi Dûúng Caác uyã viïn Höåi àöìng: Laâ caác nhaâ khoa hoåc àõa phûúng vaâ Trung ûúng, laänh àaåo tónh, caác súã, ban, ngaânh, àoaân thïí tónh Haãi Dûúng qua caác thúâi kyâ.
Lúâi Nhaâ xuêët baãn V úái haâng nghòn nùm lõch sûã, vuâng nghiïåp xêy dûång vaâ baão vïå Töí quöëc. àêët Haãi Dûúng khöng chó gùæn liïìn Ngay tûâ xûa, Haãi Dûúng àaä àûúåc àaánh vúái nhûäng tïn tuöíi lúán trong lõch giaá laâ “phïn giêåu” phña Àöng cuãa kinh sûã Viïåt Nam thúâi phong kiïën nhû Khuác thaânh Thùng Long. Haãi Dûúng cuäng nöíi Thûâa Duå, Trêìn Hûng Àaåo, Nguyïîn Traäi, tiïëng vúái “Sêëm àûúâng 5”, “Ba sùén saâng”, Chu Vùn An, Maåc Àônh Chi, Tuïå Tônh… “cö du kñch Lai Vu” vaâ nhûäng àoáng goáp maâ coân àûúåc biïët àïën vúái nhûäng nhaâ laänh lúán vïì sûác ngûúâi, sûác cuãa trong suöët hai àaåo caách maång nhû Nguyïîn Lûúng Bùçng, cuöåc khaáng chiïën chöëng thûåc dên Phaáp Lï Thanh Nghõ… Mùåc duâ bõ thiïn tai, vaâ àïë quöëc Myä cuãa dên töåc. Trong sûå chiïën tranh taân phaá, nhûng Haãi Dûúng nghiïåp àöíi múái, àùåc biïåt laâ tûâ khi taái lêåp vêîn giûä gòn, truâng tu vaâ tön taåo àûúåc haâng tónh àïën nay, Haãi Dûúng khöng ngûâng nghòn di tñch lõch sûã vùn hoáa nöíi tiïëng, nöî lûåc phaát huy truyïìn thöëng cuãa quï trong àoá coá hún möåt trùm di tñch àûúåc xïëp hûúng vaâ àaä àaåt àûúåc nhiïìu thaânh tûåu to haång quöëc gia, hai di tñch àûúåc xïëp haång lúán trïn moåi lônh vûåc phaát triïín kinh tïë - àùåc biïåt. Àêy chñnh laâ taâi saãn vö giaá, niïìm xaä höåi. tûå haâo cuãa ngûúâi dên Haãi Dûúng. Trong nhiïìu nùm qua, nhêån thûác roä yá Haãi Dûúng cuäng nöíi tiïëng vúái nhiïìu nghôa quan troång cuãa viïåc xuêët baãn àõa chñ saãn phêím laâng nghïì truyïìn thöëng nhû: tónh nhùçm àaáp ûáng yïu cêìu phaát triïín cuãa göëm Chu Àêåu (Nam Saách), baánh àêåu tónh Haãi Dûúng trong tònh hònh múái, ngay xanh (thaânh phöë Haãi Dûúng), baánh gai sau khi taái lêåp tónh, Ban Thûúâng vuå Tónh (Ninh Giang)…, àùåc biïåt laâ àùåc saãn vaãi uyã Haãi Dûúng àaä thaânh lêåp Höåi àöìng chó thiïìu Thanh Haâ. àaåo biïn soaån Àõa chñ Haãi Dûúng àïí tiïëp Vuâng àêët Haãi Dûúng cuäng chñnh laâ núi tuåc thûåc hiïån nhiïåm vuå sûu têìm, biïn soaån coá nïìn vùn hoaá dên gian àùåc sùæc cuãa vuâng vaâ xuêët baãn Àõa chñ Haãi Dûúng. chêu thöí söng Höìng vúái nhiïìu loaåi hònh Viïåc nghiïn cûáu, sûu têìm taâi liïåu, biïn nghïå thuêåt haát ca truâ, haát cheâo, haát xêím, soaån Àõa chñ Haãi Dûúng àaä àûúåc caác nhaâ muáa röëi nûúác… vaâ nhûäng lïî höåi truyïìn khoa hoåc tiïën haânh cöng phu theo phûúng thöëng. Nhûäng àiïìu naây àaä goáp phêìn hun chêm “ngûúâi Haãi Dûúng biïn soaån Àõa chñ àuác nïn têm höìn, trñ tuïå vaâ baãn sùæc con Haãi Dûúng”, coá sûå phöëi húåp chùåt cheä giûäa ngûúâi Haãi Dûúng, cuãa vuâng àêët Haãi Dûúng caác nhaâ khoa hoåc úã àõa phûúng vaâ úã Trung nöíi danh vúái “Loâ tiïën sô xûá Àöng” xûa kia. ûúng, giûäa caác nhaâ khoa hoåc vúái caác àöìng Trong tiïën trònh lõch sûã dûång nûúác vaâ chñ laänh àaåo Tónh uyã, Höåi àöìng nhên dên, giûä nûúác, vuâng àêët Haãi Dûúng luön coá Uyã ban nhên dên tónh Haãi Dûúng, caác súã, vai troâ hïët sûác quan troång trong sûå ban, ngaânh cuâng nhên dên Haãi Dûúng.
xii ÀÕA CHÑ HAÃI DÛÚNG Àõa chñ Haãi Dûúng laâ cöng trònh khoa cuãa thaânh phöë Haãi Dûúng vaâ 11 huyïån hoåc liïn ngaânh coá nöåi dung phong phuá, trong tónh. Ngoaâi ra, böå saách coân coá nhiïìu toaân diïån, hïå thöëng vaâ sêu sùæc vïì vuâng baãng biïíu, sú àöì, àöì thõ minh hoaå vaâ haâng àêët, con ngûúâi Haãi Dûúng vaâ àûúåc trònh trùm bûác aãnh tû liïåu quyá vïì maãnh àêët vaâ baây möåt caách roä raâng, maåch laåc. Caác söë con ngûúâi Haãi Dûúng qua nhiïìu thúâi kyâ, liïåu cuãa àõa phûúng àûúåc khai thaác triïåt nhiïìu goác àöå khaác nhau.. àïí tûâ nhiïìu nguöìn tû liïåu vaâ caác cuöåc Vúái hún 2500 trang khöí lúán, böå saách khaão saát thûåc tïë, àaä laâm saáng toã nhiïìu vêën àûúåc chia thaânh 3 têåp: àïì vïì àõa lyá, kinh tïë, vùn hoaá, xaä höåi, lõch Têåp I giúái thiïåu Phêìn thûá 1: Tûå nhiïn vaâ sûã… trïn àõa baân tónh Haãi Dûúng. dên cû; vaâ Phêìn thûá 2: Kinh tïë. Nhùçm giúái thiïåu vúái caác nhaâ nghiïn Têåp II giúái thiïåu Phêìn thûá 3: Lõch sûã cûáu, caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách, caác xêy dûång vaâ baão vïå Töí quöëc. nhaâ khoa hoåc vaâ nhên dên caã nûúác, àùåc Têåp III giúái thiïåu Phêìn thûá 4: Vùn hoaá, biïåt laâ nhên dên Haãi Dûúng, vïì cöng xaä höåi; Phêìn thûá 5: Thaânh phöë Haãi Dûúng trònh khoa hoåc coá giaá trõ lúán naây, Nhaâ vaâ caác huyïån. xuêët baãn Chñnh trõ quöëc gia phöëi húåp vúái Cuöëi möîi têåp àïìu coá Baãng chó dêîn tïn Tónh uyã, Höåi àöìng nhên dên, Uyã ban ngûúâi, tïn hiïåu vaâ àõa danh cuãa têåp àoá àïí nhên dên vaâ Súã Khoa hoåc vaâ Cöng nghïå baån àoåc tiïån tra cûáu. tónh Haãi Dûúng xuêët baãn böå saách ÀÕA Ba têåp cuãa böå saách àaä giúái thiïåu möåt CHÑ HAÃI DÛÚNG. caách coá hïå thöëng vaâ khaá àêìy àuã vïì caác Nöåi dung böå saách ÀÕA CHÑ HAÃI lônh vûåc àõa lyá, lõch sûã, kinh tïë, vùn hoaá, DÛÚNG bao göìm 49 chûúng chia thaânh 5 xaä höåi… úã Haãi Dûúng tûâ trûúác Cöng phêìn. Phêìn thûá 1, bao göìm 7 chûúng, giúái nguyïn àïën nay, giuáp baån àoåc thêëy roä thiïåu vïì àõa lyá, àõa hònh, àõa chêët, khoaáng àûúåc caác àùåc trûng, tiïìm nùng, thïë maånh saãn, thöí nhûúäng, dên söë vaâ lao àöång, vaâ khoá khùn cuãa Haãi Dûúng trong tûâng nöng thön vaâ thaânh thõ. Phêìn thûá 2, bao thúâi kyâ. Böå saách cuäng cho thêëy roä quyïët göìm 7 chûúng, giúái thiïåu vïì kinh tïë Haãi têm vûúåt qua khoá khùn, thûã thaách, vûún Dûúng tûâ xa xûa àïën nùm 2005. Phêìn thûá 3, bao göìm 14 chûúng, chuã yïëu giúái thiïåu vïì lïn hoaân thaânh nhiïåm vuå cuãa Haãi Dûúng lõch sûã Haãi Dûúng tûâ trûúác Cöng nguyïn àöëi vúái Töí quöëc, àöëi vúái dên töåc trong àïën nay, caác vêën àïì quöëc phoâng, an ninh, suöët chiïìu daâi lõch sûã àêët nûúác. böå maáy nhaâ nûúác qua caác thúâi kyâ, caác töí Mùåc duâ àaä rêët cöë gùæng trong quaá trònh chûác chñnh trõ xaä höåi vaâ nhên vêåt chñ. biïn têåp, nhûng do thúâi gian coá haån, do Phêìn naây coân coá möåt chûúng riïng vúái tñnh khoa hoåc liïn ngaânh röång lúán cuãa tiïu àïì “Baác Höì vúái Haãi Dûúng, Haãi cöng trònh, chùæc chùæn cuöën saách khöng Dûúng vúái Baác Höì”. Phêìn thûá 4, bao göìm traánh khoãi coân thiïëu soát, chuáng töi rêët 9 chûúng, giúái thiïåu nhûäng vêën àïì vïì vùn mong nhêån àûúåc yá kiïën àoáng goáp cuãa hoaá - xaä höåi cuãa Haãi Dûúng tûâ khi xuêët baån àoåc àïí hoaân thiïån böå saách trong hiïån vuâng àêët Haãi Dûúng cho àïën nay. nhûäng lêìn xuêët baãn sau. Phêìn thûá 5, bao göìm 12 chûúng, giúái thiïåu Xin trên troång giúái thiïåu böå saách vúái khaái quaát vïì sûå phaát triïín kinh tïë - xaä höåi baån àoåc. Thaáng 9 nùm 2008 NHAÂ XUÊËT BAÃN CHÑNH TRÕ QUÖËC GIA
Lúâi giúái thiïåu õa chñ laâ möåt cöng trònh sinh ra nhiïìu ngûúâi con ûu tuá cho quï À chuyïn khaão töíng húåp vïì àõa lyá, lõch sûã, kinh tïë, chñnh trõ, vùn hoaá, xaä höåi, danh nhên, v.v. cuãa möåt hûúng, àêët nûúác. Àoá laâ nhûäng vô nhên, anh huâng dên töåc, thiïn taâi quên sûå, nhaâ ngoaåi giao kiïåt xuêët, danh nhên quöëc gia, möåt àõa phûúng, möåt khu vûåc. vùn hoáa, nhaâ khoa hoåc, nhaâ sû phaåm, Tûâ xa xûa nhiïìu hoåc giaã trïn thïë giúái àaä vùn nghïå sô taâi ba… Cuöåc àúâi vaâ sûå daây cöng nghiïn cûáu vaâ biïn soaån caác nghiïåp cuãa caác hiïìn taâi laâm raång danh cöng trònh àõa chñ. ÚÃ nûúác ta, traãi qua quï hûúng, àêët nûúác, goáp phêìn hun caác triïìu àaåi, nhiïìu cöng trònh àõa chñ àuác nïn têm höìn, trñ tuïå vaâ baãn sùæc cuãa àïën nay vêîn coân giaá trõ to lúán caã vïì mùåt vuâng àêët xûá Àöng àõa linh nhên kiïåt. kinh tïë vaâ xaä höåi. Trong lõch sûã dên töåc, tónh Haãi Thúâi phong kiïën, Haãi Dûúng laâ möåt Dûúng àûúåc giúái thiïåu trong nhiïìu taác miïìn àêët rêët röång lúán. Phña têy àïën Bêìn phêím àõa chñ, baách khoa thû cuãa caã Yïn Nhên (nay thuöåc tónh Hûng Yïn), nûúác nhû “Dû àõa chñ” cuãa Nguyïîn Traäi phña àöng àïën vuâng biïín (nay thuöåc (thïë kyã XV), “Lõch triïìu hiïën chûúng thaânh phöë Haãi Phoâng), phña nam tûâ Lûåc loaåi chñ” cuãa Phan Huy Chuá (thïë kyã Àiïìn àïën cêìu Traâng (nay thuöåc tónh XIX), “Àaåi Nam nhêët thöëng chñ” (thïë kyã Hûng Yïn), phña bùæc tûâ Traåm Àiïìn XIX) cuãa Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn, xuöëng nuái Tam Ban, Yïn Tûã (nay thuöåc “Àõa dû caác tónh Bùæc Kyâ” cuãa Ngö Vi tónh Quaãng Ninh). Miïìn àêët Haãi Dûúng Liïîn (1924), v.v.. luön úã võ trñ chiïën lûúåc trong sûå nghiïåp Nhiïìu hoåc giaã àaä daânh khöng ñt cöng xêy dûång vaâ baão vïå Töí quöëc. Trong “Dû sûác biïn soaån àõa chñ riïng cho tónh Haãi àõa chñ”, Nguyïîn Traäi àaä àaánh giaá Haãi Dûúng nhû “Haãi Àöng chñ lûúåc” cuãa Dûúng laâ trêën thûá nhêët trong böën kinh Ngö Thò Nhêåm (thïë kyã XVIII), “Haãi trêën vaâ laâ phïn giêåu phña àöng cuãa kinh Dûúng phong vêåt chñ” cuãa Trêìn Huy thaânh Thùng Long. Phaác (1809), “Haãi Dûúng nhêët thöëng Cuâng vúái lõch sûã haâng nghòn nùm chñ” cuãa Nguyïîn Xuên Huy (1868), dûång nûúác vaâ giûä nûúác, Haãi Dûúng àaä “Àöìng Khaánh sùæc chïë ngûå laäm àõa dû
xiv ÀÕA CHÑ HAÃI DÛÚNG chñ lûúåc tónh Haãi Dûúng” cuãa nhiïìu taác cöí àaåi àïën hiïån àaåi, laâm cú súã àïí biïn giaã, v.v.. Tuy nhûäng taác phêím nïu trïn soaån àõa chñ tónh. Thaáng 7 nùm 1992, àûúåc biïn soaån vúái nhiïìu muåc àñch thûåc hiïån yá kiïën chó àaåo cuãa Tónh uãy, khaác nhau, nhûng cho àïën nay vêîn laâ Uyã ban nhên dên tónh àaä coá quyïët nguöìn tû liïåu quyá giaá cung cêëp nhiïìu thaânh lêåp Ban chuã nhiïåm biïn soaån thöng tin quan troång vïì àõa lyá, lõch sûã, saách Àõa chñ Haãi Hûng. kinh tïë, chñnh trõ, vùn hoaá, xaä höåi, danh Tuy vêåy, vò nhiïìu nguyïn nhên, àïën nhên v.v. cuãa tónh Haãi Dûúng qua caác àêìu nùm 1997, khi taái lêåp hai tónh Haãi giai àoaån phaát triïín cuãa dên töåc. Dûúng vaâ Hûng Yïn, cöng viïåc biïn Haãi Dûúng ngaây nay coá võ trñ àõa lyá soaån Àõa chñ Haãi Hûng vêîn chûa àûúåc thuêån lúåi vïì nhiïìu mùåt, nùçm úã gêìn hoaân thaânh. trung têm àöìng bùçng Bùæc Böå, vúái toaå àöå Nhêån thûác àûúåc yá nghôa quan troång àõa lyá tûâ 20041’10” àïën 21014’20” vô àöå cuãa viïåc biïn soaån vaâ xuêët baãn àõa chñ bùæc vaâ tûâ 106007’20” àïën 106036’35” tónh, thaáng 3 nùm 1999 Ban Thûúâng vuå kinh àöå àöng. Phña bùæc giaáp tónh Bùæc Tónh uãy Haãi Dûúng àaä coá quyïët àõnh Giang, phña nam giaáp tónh Thaái Bònh, thaânh lêåp Höåi àöìng chó àaåo biïn soaån phña àöng vaâ phña àöng nam giaáp böå saách ÀÕA CHÑ HAÃI DÛÚNG vaâ giao thaânh phöë Haãi Phoâng, phña têy vaâ phña cho Baão taâng tónh Haãi Dûúng chuã trò têy nam giaáp tónh Hûng Yïn, phña têy thûåc hiïån. Àïí àêíy nhanh tiïën àöå biïn bùæc giaáp tónh Bùæc Ninh, phña àöng bùæc soaån, tûâ nùm 2003, tónh àaä quyïët àõnh giaáp tónh Quaãng Ninh. Chiïìu daâi lúán àûa cöng taác sûu têìm, biïn soaån àõa chñ nhêët tûâ bùæc xuöëng nam khoaãng 63 km, tónh vaâo kïë hoaåch khoa hoåc vaâ cöng chiïìu röång lúán nhêët tûâ têy sang àöng nghïå, giao cho Súã Khoa hoåc vaâ Cöng khoaãng 53 km, khoaãng caách àïën cûãa nghïå chuã trò thûåc hiïån. biïín Vùn UÁc khoaãng 20 km. Diïån tñch Cuöëi nùm 2007, viïåc biïn soaån böå toaân tónh 1.651,85 km2, dên söë àïën nùm saách ÀÕA CHÑ HAÃI DÛÚNG àaä cú baãn 2005 laâ 1.710.585 ngûúâi. Àún võ haânh hoaân thaânh, göìm ba têåp, 49 chûúng, chñnh göìm 11 huyïån, möåt thaânh phöë; trïn 2.000 trang chûä vúái nhiïìu hònh aãnh, 263 xaä, phûúâng, thõ trêën vúái 1.412 thön tû liïåu tiïu biïíu, àûúåc sûu têìm vaâ choån vaâ khu dên cû. loåc khaá tyã myã, cöng phu. Chuã trûúng biïn soaån vaâ xuêët baãn àõa Àêy laâ böå saách quyá, giuáp cho caán chñ cuãa tónh àaä coá tûâ rêët súám. Thaáng 3 böå, àaãng viïn, àöåi nguä caán böå khoa nùm 1983, khi coân laâ tónh Haãi Hûng, hoåc vaâ kyä thuêåt, thanh niïn, thiïëu Tónh uyã àaä chó àaåo thaânh lêåp Höåi àöìng niïn, hoåc sinh vaâ caác têìng lúáp nhên nghiïn cûáu vaâ biïn têåp lõch sûã tónh Haãi dên trong tónh coá caái nhòn töíng quaát Hûng vúái muåc àñch nghiïn cûáu, sûu vïì quaá trònh biïën àöíi cuãa tûå nhiïn, sûå têìm vaâ biïn têåp böå thöng sûã cuãa tónh tûâ thay àöíi vïì àõa danh, àõa giúái cuãa tónh
LÚÂI GIÚÁI THIÏÅU xv vaâ tûâng àõa phûúng, cuäng nhû tiïën caác nhaâ khoa hoåc úã Trung ûúng vaâ trònh phaát triïín kinh tïë, chñnh trõ, vùn Nhaâ xuêët baãn Chñnh trõ quöëc gia - Sûå thêåt. hoáa, xaä höåi... trïn àõa baân tónh qua caác Tuy vêåy, vúái sûå haån chïë vïì trònh àöå thúâi kyâ. Tûâ àoá, thêëy àûúåc quaá trònh chuyïn mön, khoá khùn trong cöng taác phaát triïín, sûå lao àöång saáng taåo, sûå hy cêåp nhêåt, sûu têìm tû liïåu, do àoá böå saách sinh cao caã vaâ nhûäng àoáng goáp to lúán ÀÕA CHÑ HAÃI DÛÚNG khöng thïí cuãa caác thïë hïå ngûúâi Haãi Dûúng vaâo traánh khoãi coân thiïëu soát, chuáng töi rêët sûå nghiïåp chung cuãa àêët nûúác. Mùåt mong nhêån àûúåc sûå goáp yá chên thaânh khaác, böå saách ÀÕA CHÑ HAÃI DÛÚNG vaâ àêìy traách nhiïåm cuãa caác nhaâ khoa coân laâ taâi liïåu quan troång àïí giaáo duåc hoåc, caác chuyïn gia, baån àoåc trong vaâ truyïìn thöëng, phuåc vuå cöng taác giaãng ngoaâi tónh. daå y trong caá c trûúâ n g phöí thöng, Nhên dõp naây, thay mùåt Tónh uãy, chuyïn nghiïåp trïn àõa baân tónh. Höåi àöìng nhên dên, UÃy ban nhên dên Coá thïí noái, böå saách ÀÕA CHÑ HAÃI tónh Haãi Dûúng, töi nhiïåt liïåt biïíu DÛÚNG laâ cöng trònh khoa hoåc töíng dûúng sûå nöî lûåc cöë gùæng cuãa Höåi àöìng húåp, möåt thaânh tûåu quan troång trong biïn soaån, caác taác giaã vaâ cöång taác viïn lônh vûåc khoa hoåc xaä höåi vaâ nhên vùn àaä khùæc phuåc khoá khùn hoaân thaânh cuãa tónh. Lêìn àêìu tiïn möåt cöng trònh viïåc biïn soaån vaâ xuêët baãn böå saách. Xin khoa hoåc töíng húåp do àöåi nguä caác nhaâ chên thaânh caãm ún caác cú quan, àún võ, khoa hoåc trong tónh chuã trò thûåc hiïån caá nhên àaä nhiïåt tònh höî trúå, giuáp àúä àïí thaânh cöng, theo àuáng phûúng chêm böå saách ÀÕA CHÑ HAÃI DÛÚNG àûúåc "ngûúâi Haãi Dûúng biïn soaån Àõa chñ xuêët baãn àaãm baão nöåi dung, kyä thuêåt, Haãi Dûúng". Àêy laâ thaânh tñch chung myä thuêåt vaâ tiïën àöå, àaáp ûáng yïu cêìu cuãa Höåi àöìng chó àaåo, Ban biïn soaån, cuãa àöng àaão baån àoåc vaâ caác têìng lúáp caác taác giaã vaâ àöåi nguä cöång taác viïn, nhên dên, goáp phêìn quan troång vaâo cuâng vúái sûå giuáp àúä têån tònh, àêìy viïåc àêíy maånh sûå nghiïåp phaát triïín traách nhiïåm vïì phûúng phaáp luêån cuãa kinh tïë - xaä höåi cuãa tónh. BUÂI THANH QUYÏËN UÃy viïn Ban Chêëp haânh Trung ûúng Àaãng, Bñ thû Tónh uãy, Chuã tõch Höåi àöìng nhên dên tónh Haãi Dûúng
Lúâi noái àêìu 1. Cöng taác chuêín bõ sûu têìm vaâ saách Àõa chñ Haãi Hûng vaâ giao cho Baão biïn soaån Àõa chñ Haãi Dûúng taâng tónh Haãi Hûng chuã trò thûåc hiïån. Hai nùm sau khi taái lêåp tónh Haãi Dûúng, Tûâ nhiïìu thïë kyã trûúác, tónh Haãi Dûúng ngaây 12-3-1999, Ban Thûúâng vuå Tónh uãy àaä àûúåc caác hoåc giaã giúái thiïåu trong caác Haãi Dûúng coá quyïët àõnh thaânh lêåp Höåi taác phêím àõa chñ hoùåc baách khoa thû àöìng chó àaåo biïn soaån Àõa chñ Haãi cuãa caã nûúác. Möåt söë hoåc giaã coân daânh Dûúng vaâ giao cho Baão taâng tónh Haãi nhiïìu cöng sûác biïn soaån dû àõa chñ Dûúng chuã trò thûåc hiïån. riïng cho tónh Haãi Dûúng. Nhûäng taác Tûâ nùm 2003, àïí àêíy nhanh tiïën àöå phêím vïì Haãi Dûúng àûúåc biïn soaån trûúác àêy laâ nguöìn tû liïåu quyá giaá cung sûu têìm, biïn soaån vaâ xuêët baãn Àõa chñ cêëp nhiïìu thöng tin quan troång vïì àõa Haãi Dûúng, tónh àaä quyïët àõnh àûa lyá, lõch sûã, kinh tïë, chñnh trõ, vùn hoaá, xaä cöng taác naây vaâo kïë hoaåch khoa hoåc vaâ höåi, danh nhên, v.v. cuãa tónh Haãi cöng nghïå, giao cho Súã Khoa hoåc, Dûúng qua caác giai àoaån lõch sûã. Cöng nghïå vaâ Möi trûúâng (nay laâ Súã Ngay tûâ àêìu nhûäng nùm 1980, viïåc Khoa hoåc vaâ Cöng nghïå) chuã trò thûåc nghiïn cûáu, sûu têìm vaâ biïn têåp caác hiïån. Àïën cuöëi nùm 2007, viïåc sûu têìm, cöng trònh töíng húåp vïì lõch sûã, àõa lyá, biïn soaån àaä cú baãn hoaân thaânh. Uyã vùn hoáa, v.v. àaä àûúåc chó àaåo thûåc hiïån. ban nhên tónh Haãi Dûúng àaä coá quyïët Thaáng 3 nùm 1983 khi coân laâ tónh Haãi àõnh thaânh lêåp Höåi àöìng nghiïåm thu Hûng, Tónh uãy àaä chó àaåo thaânh lêåp Höåi tûâng chûúng cuãa cöng trònh Àõa chñ àöìng nghiïn cûáu vaâ biïn têåp lõch sûã Haãi Dûúng. tónh vúái muåc tiïu nghiïn cûáu, sûu têìm 2. Caách tiïëp cêån, phûúng phaáp sûu vaâ biïn têåp böå thöng sûã cuãa tónh tûâ cöí têìm vaâ biïn soaån Àõa chñ Haãi Dûúng àaåi àïën hiïån àaåi, laâm cú súã àïí biïn soaån Àõa chñ Haãi Hûng. Thûåc hiïån yá kiïën chó Viïåc sûu têìm vaâ biïn soaån Àõa chñ Haãi àaåo cuãa Tónh uãy, ngaây 21 thaáng 7 nùm Dûúng àaä àûúåc tiïën haânh trïn cú súã 1992 tónh Haãi Hûng àaä coá quyïët àõnh quaán triïåt möåt söë quan àiïím chung thaânh lêåp Ban chuã nhiïåm biïn soaån dûúái àêy:
xviii ÀÕA CHÑ HAÃI DÛÚNG - Quan àiïím khaách quan. Trong quaá cuãa caác nhaâ khoa hoåc vaâ chuyïn gia trònh sûu têìm vaâ biïn soaån Àõa chñ Haãi trong nhiïìu lônh vûåc chuyïn mön úã Dûúng, cêìn phên tñch kyä lûúäng caác taâi Trung ûúng. liïåu àaä àûúåc cöng böë, caác taâi liïåu lûu trûä Cöng trònh Àõa chñ Haãi Dûúng laâ têåp taåi Vùn phoâng Tónh uãy, Vùn phoâng Uyã húåp cuãa nhiïìu lônh vûåc tûå nhiïn, lõch sûã, ban nhên dên tónh, möåt söë súã, ngaânh kinh tïë, vùn hoáa, nhên vùn v.v., trûúác trong tónh, caác thû viïån vaâ kho lûu trûä hïët àoâi hoãi sûã duång caác phûúng phaáp cuãa caác cú quan Trung ûúng, àaãm baão chuyïn ngaânh, àùåc trûng cho tûâng lônh tñnh chñnh xaác, khaách quan. Phûúng vûåc cêìn nghiïn cûáu. Mùåc duâ möîi sûå chêm xuyïn suöët laâ thaâ thiïëu nhûng kiïån, möîi vêën àïì thûúâng naãy sinh trong khöng àûúåc sai sûå thêåt. hoaân caãnh riïng, trïn möåt àõa àiïím cuå - Quan àiïím khoa hoåc. Tû liïåu cêìn thïí, trong thúâi gian nhêët àõnh, nhûng àûúåc phên tñch, àöëi chiïëu, gaån loåc trong thûåc tïë chuáng khöng naãy sinh nhûäng àiïím coân chûa àaáng tin cêåy, möåt caách ngêîu nhiïn, khöng töìn taåi möåt choån loåc nhûäng thöng tin àaáng tin cêåy, caách àöåc lêåp maâ gùæn kïët vúái nhau, taác sùæp xïëp hïå thöëng vaâ trònh baây lögñc, àöång lêîn nhau trong möåt quan hïå chónh trong trûúâng húåp cêìn thiïët coá thïí giúái thïí. Vò thïë, ngoaâi caác phûúng phaáp thiïåu nhûäng yá kiïën chûa thöëng nhêët, chuyïn ngaânh, cêìn sûã duång caác phûúng coân nhûäng quan àiïím khaác nhau. phaáp nghiïn cûáu liïn ngaânh àïí coá thïí - Quan àiïím àõa lõch sûã. Caác sûå kiïån, nhòn nhêån, àaánh giaá caác sûå kiïån, hiïån nhên vêåt cêìn àûúåc phên tñch vaâ biïn tûúång möåt caách hïå thöëng. soaån gùæn vúái tûâng àõa danh, àõa giúái, Ngoaâi ra, khi nghiïn cûáu toaân diïån tûâng ngaânh, tûâng cêëp trïn àõa baân tónh, vaâ töíng húåp vïì caác vêën àïì àõa hònh, àõa phuâ húåp vúái tûâng giai àoaån phaát triïín vêåt, möi trûúâng sinh thaái, lõch sûã hònh lõch sûã cuãa àõa phûúng, caác ngaânh, caác thaânh vaâ phaát triïín con ngûúâi, cöång cêëp trong tónh. àöìng, caác àùåc àiïím kinh tïë, vùn hoáa, tñn - Quan àiïím tûå lûåc caánh sinh laâ chñnh, ngûúäng, v.v. tûác laâ têët caã caác àùåc àiïím àöìng thúâi tranh thuã töëi àa sûå höî trúå vïì tûå nhiïn vaâ àúâi söëng con ngûúâi gùæn vúái phûúng phaáp luêån cuãa caác nhaâ khoa hoåc úã àõa baân tónh, cêìn sûã duång phûúng phaáp Trung ûúng. Trong quaá trònh sûu têìm vaâ nghiïn cûáu cuãa khu vûåc hoåc. biïn soaån Àõa chñ Haãi Dûúng, àaä huy Trong biïn soaån Àõa chñ Haãi Dûúng, àöång trñ tuïå vaâ kinh nghiïåm cuãa caác nhaâ phûúng phaáp chuyïn gia cuäng àaä àûúåc khoa hoåc, caác chuyïn gia vaâ caác nhaâ sûã duång röång raäi tûâ khi xêy dûång àïì quaãn lyá trong caác lônh vûåc kinh tïë, xaä cûúng nghiïn cûáu àïën khi biïn soaån vaâ höåi cuãa àõa phûúng, àöìng thúâi tranh hoaân chónh caác chûúng cuãa àõa chñ. Àõa thuã sûå hûúáng dêîn vaâ höî trúå vïì chuyïn chñ Haãi Dûúng khöng chó laâ cöng trònh mön, nghiïåp vuå vaâ phûúng phaáp luêån cuãa nhoám taác giaã, maâ laâ cöng trònh
LÚÂI NOÁI ÀÊÌU xix mang tñnh têåp thïí, coá sûå àoáng goáp cuãa Haãi Dûúng, khöng gian nghiïn cûáu cêëp uãy Àaãng, chñnh quyïìn àõa phûúng, àûúåc giúái haån trong khuön khöí àõa giúái cuãa àöng àaão caác nhaâ khoa hoåc, chuyïn haânh chñnh sau khi taái lêåp tónh (nùm gia vaâ caán böå caác súã, ban, ngaânh, àoaân 1997) vaâ taái lêåp caác huyïån (nùm 1996- thïí cuãa tónh. 1997). Trong möåt söë trûúâng húåp àùåc Trong quaá trònh biïn soaån Àõa chñ biïåt, nhêët laâ trong möåt söë chûúng nhû Haãi Dûúng, caác taác giaã àaä phaãi sûã duång àõa lyá haânh chñnh, nöng nghiïåp, cöng song song caã hai phûúng phaáp trònh nghiïåp - tiïíu thuã cöng nghiïåp, thûúng baây: “böí doåc” theo thúâi gian hoùåc “böí maåi vaâ du lõch, v.v. khöng gian nghiïn ngang” theo chuyïn àïì. Tuây theo nöåi cûáu àûúåc múã röång àïën àõa danh, àõa dung cuãa tûâng chûúng maâ sûã duång giúái qua caác thúâi kyâ lõch sûã phuâ húåp vúái phûúng phaáp naây hoùåc phûúng phaáp yïu cêìu nöåi dung cêìn àûúåc giúái thiïåu. khaác cho phuâ húåp. Coá chûúng phaãi sûã duång caã hai phûúng phaáp. 3.2. Giúái haån vïì thúâi gian nghiïn cûáu Trong quaá trònh biïn soaån Àõa chñ Haãi 3. Quaá trònh sûu têìm vaâ xûã lyá Dûúng, möëc thúâi gian lêëy tûâ khúãi thuãy thöng tin àïën nùm 2005. Do yïu cêìu cêåp nhêåt 3.1. Giúái haån vïì khöng gian nghiïn cûáu thöng tin trong möåt söë ñt trûúâng húåp, Tûâ thúâi Huâng Vûúng, qua thúâi Bùæc Höåi àöìng biïn soaån coá múã röång thúâi thuöåc, àïën thúâi kyâ àêët nûúác giaânh gian àïën nùm 2008. àûúåc àöåc lêåp, àõa danh vaâ àõa giúái cuãa 3.3. Nguöìn tû liïåu chuã yïëu vaâ möåt tónh àaä nhiïìu lêìn bõ thay àöíi, bùæt àêìu söë vûúáng mùæc khi xûã lyá thöng tin tûâ böå Dûúng Tuyïìn vaâ àïën nay laâ tónh Haãi Dûúng. Tûâ nùm 1983 àïën nùm 2003, mùåc duâ Chó tñnh tûâ nùm 1831 àïën nay, àõa nhiïìu lêìn àûúåc Tónh uãy, UÃy ban nhên giúái cuãa tónh àaä thay àöíi nhiïìu lêìn, dên tónh chó àaåo kiïån toaân vaâ àêíy gêìn 50% àún võ haânh chñnh vaâ diïån nhanh tiïën àöå biïn soaån àõa chñ tónh tñch àêët àai cuãa tónh thúâi phong kiïën nhûng àïën nùm 2003, do nhiïìu nguyïn àûúåc saáp nhêåp vaâo thaânh phöë Haãi nhên àõa chñ tónh vêîn chûa àûúåc hoaân Phoâng, tónh Hûng Yïn, tónh Quaãng thaânh. Tuy vêåy, nhiïìu cöng trònh Ninh, v.v.. Nùm 1968, tónh Haãi Dûúng nghiïn cûáu coá giaá trõ àaä àûúåc xuêët baãn. húåp nhêët vúái tónh Hûng Yïn thaânh tónh Àêy laâ nguöìn tû liïåu quyá giaá cuâng vúái Haãi Hûng. Sau 29 nùm húåp nhêët, nùm Niïn giaám thöëng kï tónh Haãi Dûúng caác 1997, tónh Haãi Dûúng taái lêåp, àõa giúái nùm 1955-1967, 1997-2005, Niïn giaám cuãa tónh trúã laåi nhû thúâi àiïím trûúác khi thöëng kï tónh Haãi Hûng 1968-1996, v.v. húåp nhêët tónh. àûúåc sûã duång nhiïìu trong quaá trònh Trong quaá trònh biïn soaån Àõa chñ biïn soaån Àõa chñ Haãi Dûúng.
xx ÀÕA CHÑ HAÃI DÛÚNG Àùåc biïåt, möåt söë taác phêím quan troång nùm mêët cuãa cuå laâ 1280-1350, caác taâi nhû Dû àõa chñ cuãa Nguyïîn Traäi (thïë kyã liïåu khaác laåi viïët laâ 1284-1361, 1272- XV), Lõch triïìu hiïën chûúng loaåi chñ cuãa 1346. Nhû vêåy, giûäa caác taâi liïåu coá sûå Phan Huy Chuá (thïë kyã XIX), Àaåi Nam chïnh lïåch àïën caã 15 nùm. Tûúng tûå nhêët thöëng chñ vaâ Khêm Àõnh Viïåt sûã thöng nhû vêåy àöëi vúái caác nhên vêåt nhû Vuä giaám cûúng muåc cuãa Quöëc sûã quaán triïìu Hûäu, Vuä Quyânh, Ngö Hoaán, Àinh Vùn Nguyïîn (thïë kyã XIX), Àõa dû caác tónh Bùæc Taã, Trêìn Caãnh, Trêìn Tiïën, Nhûä Àònh Kyâ cuãa Ngö Vi Liïîn (1924), Haãi Dûúng Hiïìn, Lï Quang Bñ, Nguyïîn Minh Triïët, phong vêåt chñ (1809) cuãa Trêìn Huy Phaác Vuä Duy Àoaán, v.v.. Trong trûúâng húåp (Àaåm Trai), Tònh hònh caác huyïån tónh Haãi nhû vêåy, do àõa phûúng khöng coá àiïìu Dûúng nùm 1900 cuãa nhoám taác giaã, La kiïån xaác minh sûå chñnh xaác cuãa thöng Province de Hai Duong (tónh Haãi Dûúng) tin, nïn Höåi àöìng biïn soaån phaãi xûã lyá (1932) cuãa Dillemann, phoá cöng sûá tónh bùçng caách àûa àêìy àuã thöng tin cuãa caác Haãi Dûúng, Àöìng Khaánh sùæc chïë ngûå laäm nguöìn taâi liïåu hoùåc lûåa choån thöng tin àõa dû chñ lûúåc tónh Haãi Dûúng cuãa nhoám theo àa söë taâi liïåu cuâng giúái thiïåu. taác giaã, Àõa dû huyïån Cêím Giaâng (1931) Tûúng tûå nhû vêåy, trong nhiïìu taâi cuãa Ngö Vi Liïîn, Tûâ àiïín nhên vêåt lõch sûã liïåu, möåt söë töí chûác thúâi phong kiïën sûã Viïåt Nam, Tûâ àiïín vùn hoáa Viïåt Nam, Viïåt duång nhiïìu tïn goåi khaác nhau. Vñ duå cú Nam nhûäng sûå kiïån lõch sûã (tûâ khúãi thuãy quan y tïë àûúåc nhaâ Höì xêy dûång àïí àïën 1858, 1858-1918, 1919-1945, 1945- chûäa bïånh cho dên coá taâi liïåu viïët laâ 1975) àûúåc sûã duång laâ tû liïåu göëc àïí Quaãng tïë hûåu, caác taâi liïåu khaác viïët laâ àöëi chiïëu, so saánh khi biïn soaån Àõa chñ Quaãng tïë thûå, Quaãng tïë thûåc, Quaãng tïë tûå Haãi Dûúng. thûâa. Trong Àõa chñ Haãi Dûúng taåm sûã Ngoaâi nguöìn êën phêím kïí trïn, nhiïìu duång Quaãng tïë thûå trong phêìn viïët vïì tû liïåu quyá giaá vaâ quan troång àûúåc khai Nguyïîn Àaåi Nùng. thaác trong kho lûu trûä cuãa Tónh uãy, UÃy Trûúâng húåp nhên vêåt Tuïå Tônh ban nhên dên tónh Haãi Dûúng, Thû viïån (Nguyïîn Baá Tônh), trong nhiïìu taâi liïåu Quöëc gia, Cuåc Lûu trûä Trung ûúng vaâ thiïëu sûå thöëng nhêët vïì thên thïë, sûå nhiïìu nguöìn tû liïåu khaác. nghiïåp cuãa cuå. Möåt söë taâi liïåu viïët nùm Tuy vêåy, khi àöëi chiïëu vúái nhiïìu tû Tên Maäo (1351) nïu roä sau khi àöî liïåu khaác chuáng töi àaä phaát hiïån sûå Hoaâng giaáp, cuå khöng laâm quan, khöng thiïëu thöëng nhêët vïì thöng tin àöëi vúái lêëy vúå maâ ài tu úã chuâa, chuyïn têm vaâo cuâng möåt nhên vêåt, möåt sûå kiïån, möåt viïåc nghiïn cûáu thuöëc àïí chûäa bïånh cho hiïån tûúång. Àiïín hònh nhêët laâ sûå thiïëu dên laânh. Danh nhên Haãi Hûng (Höåi Vùn thöëng nhêët vïì nùm sinh, nùm mêët cuãa hoåc - Nghïå thuêåt vaâ Súã Khoa hoåc, Cöng nhiïìu nhên vêåt. Vñ duå trong trûúâng húåp nghïå vaâ Möi trûúâng tónh Haãi Hûng xuêët Maåc Àônh Chi: coá taâi liïåu viïët nùm sinh, baãn nùm 1996) viïån dêîn kïët quaã khaão
LÚÂI NOÁI ÀÊÌU xxi cûáu cuãa Viïån Sûã hoåc àaä viïët rùçng: khi trong àõa chñ khöng thïí coá söë liïåu hoùåc hoåc chûä úã nhaâ thêìy Phaåm Tûã Di, do tû liïåu minh hoåa. chùm chó vaâ hoåc gioãi àûúåc thêìy yïu quyá Söë liïåu thöëng kï cuãa tónh cuäng àùåt ra nïn thêìy àaä cho pheáp kïët hön vúái con nhiïìu vêën àïì. Möåt mùåt, caác chó tiïu gaái laâ Tûã Àaåo. Sau khi àöî Hoaâng giaáp thöëng kï tûâ nùm 1955 àïën nùm 1967 cuãa vaâo nùm Tên Maäo (1351), cuå àûúåc triïìu tónh Haãi Dûúng vaâ Hûng Yïn àaä àûúåc àònh troång duång, phong cho chûác Bònh Cuåc Thöëng kï Haãi Hûng trûúác àêy cho têy tûúáng quên ài àaánh quên Chiïm cöång döìn laåi thaânh söë liïåu chung cuãa Thaânh. Nûãa sau thïë kyã XIV, chaán gheát tónh húåp nhêët, taâi liïåu cuãa tûâng tónh triïìu àònh nhaâ Trêìn suy yïëu, cuå ài chu trûúác khi húåp nhêët khöng coân; sau àoá laâ du thiïn haå laâm nghïì thuöëc cûáu dên 29 nùm liïn tuåc caác chó tiïu àûúåc tñnh laânh. Trong quaá trònh biïn soaån, do cho tónh Haãi Hûng. Mùåt khaác, hïå thöëng khöng coá àiïìu kiïån xaác minh nïn Höåi chó tiïu thöëng kï thay àöíi nhiïìu lêìn; söë àöìng biïn soaån xin giúái thiïåu caã hai liïåu cuãa nhiïìu chó tiïu trong nhiïìu nùm quan àiïím trong phêìn giúái thiïåu vïì cuå thiïëu thöëng nhêët. Àiïìu naây gêy khoá àïí röång àûúâng dû luêån vaâ tiïëp tuåc khùn cho quaá trònh thu thêåp vaâ xûã lyá nghiïn cûáu sau naây. thöng tin, aãnh hûúãng khöng ñt àïën àöå Möåt khoá khùn maâ Höåi àöìng biïn chñnh xaác cuãa söë liïåu sûã duång trong quaá soaån vaâ àöåi nguä cöång taác phaãi thûúâng trònh biïn soaån Àõa chñ Haãi Dûúng. xuyïn àöëi mùåt laâ hïå thöëng lûu trûä taâi 4. Möåt söë àiïím àaáng chuá yá trong liïåu cuãa tónh. Thúâi gian hoaåt àöång bñ nöåi dung Àõa chñ Haãi Dûúng mêåt trong khaáng chiïën chöëng thûåc dên Phaáp, nhûäng nùm sú taán traánh chiïën Trïn cú súã tû liïåu àaä àûúåc sûu têìm vaâ xûã tranh phaá hoaåi cuãa àïë quöëc Myä, trêån luåt lyá, cöng viïåc biïn soaån Àõa chñ Haãi Dûúng nùm 1968 vaâ nùm 1971, nhûäng àúåt húåp àûúåc tiïën haânh nhiïìu voâng qua nhiïìu lêìn nhêët, chia taách, v.v. àaä laâm cho cöng taác höåi thaão lêëy yá kiïën, chónh sûãa, böí sung vaâ lûu trûä taâi liïåu cuãa cú quan Àaãng vaâ nêng cao tñnh chñnh xaác. Sau khi Höåi chñnh quyïìn gùåp nhiïìu khoá khùn. Hïå àöìng nghiïåm thu cêëp tónh àaánh giaá tûâng thöëng taâi liïåu lûu trûä hiïån nay, nhêët laâ chûúng, chó ra nhûäng nöåi dung àaåt yïu taâi liïåu cuãa cêëp uãy Àaãng vaâ chñnh cêìu, nöåi dung chûa àaåt yïu cêìu, cêìn böí quyïìn trûúác nhûäng nùm 1980, rêët thiïëu sung, chónh sûãa, Höåi àöìng biïn soaån tiïën vaâ khöng hïå thöëng. Mùåt khaác, do nhiïìu haânh hoaân chónh baãn thaão lêìn cuöëi. Thaáng nùm trong thúâi kyâ quaãn lyá theo cú chïë 7 nùm 2008, baãn thaão Àõa chñ Haãi Dûúng bao cêëp, vêåt tû thiïëu thöën, cöng taác lûu àûúåc chuyïín cho Nhaâ xuêët baãn Chñnh trõ trûä ñt àûúåc quan têm, taâi liïåu àaä bõ hû quöëc gia - Sûå thêåt. Taåi àêy, baãn thaão laåi hoãng nhiïìu, khoá khai thaác. Àêy chñnh tiïëp tuåc àûúåc thêím àõnh vaâ chónh sûãa, böí laâ nguyïn nhên dêîn àïën möåt söë phêìn sung hoaân chónh trûúác khi xuêët baãn.
xxii ÀÕA CHÑ HAÃI DÛÚNG Nöåi dung Àõa chñ Haãi Dûúng göìm 5 Chûúng 8 àïën Chûúng 12: Nöng phêìn chia thaânh 49 chûúng vúái trïn 2.000 nghiïåp; Cöng nghiïåp - tiïíu thuã cöng trang chûä vaâ trïn 300 trang hònh aãnh. nghiïåp; Thûúng maåi vaâ du lõch; Giao Phêìn thûá 1: Tûå nhiïn vaâ dên cû, tûâ thöng vêån taãi, Bûu chñnh - viïîn thöng Chûúng 1 àïën Chûúng 7. vaâ Chûúng 14 vïì taâi chñnh vaâ ngên haâng Nùm chûúng àêìu göìm caác nöåi dung: àûúåc trònh baây theo phûúng phaáp “böí Àõa lyá haânh chñnh; Àõa hònh vaâ caãnh quan; doåc” tûâ cöí àaåi àïën giai àoaån hiïån àaåi, Àõa chêët, khoaáng saãn vaâ thöí nhûúäng; Khñ àiïím nhêën laâ tûâ sau Caách maång Thaáng hêåu vaâ thuãy vùn; Thûåc vêåt vaâ àöång vêåt. Taám nùm 1945 àïën nùm 2005. Toaân böå Caác chûúng naây trònh baây quaá trònh thay caác chûúng mö taã sûå hònh thaânh caác àöíi àõa lyá, àõa giúái, sûå hònh thaânh caác yïëu ngaânh kinh tïë chuã yïëu cuãa tónh, àùåc biïåt töë tûå nhiïn, àõa hònh vaâ caãnh quan cuãa giai àoaån tûâ nùm 1955 àïën nùm 1985 laâ tónh, hònh thaânh nïn möi trûúâng söëng cuãa sûå phaát triïín cuãa kinh tïë nhaâ nûúác vaâ caác khu vûåc trïn àõa baân tónh. kinh tïë têåp thïí, àûúåc quaãn lyá theo cú Chûúng 6 vïì dên söë vaâ lao àöång chïë kïë hoaåch hoáa têåp trung quan liïu, giúái thiïåu sûå phaát triïín dên söë vaâ lao bao cêëp. Tûâ nùm 1986 àïën nùm 2005 laâ àöång trïn àõa baân tónh. Tû liïåu lõch sûã sûå phaát triïín maånh meä vaâ nùng àöång chó cho pheáp ghi nhêån àûúåc söë dên cuãa cuãa caác thaânh phêìn kinh tïë ngoaâi quöëc tónh tûâ nùm 1840 àïën nay. Söë liïåu tûâ doanh, caác doanh nghiïåp coá vöën àêìu tû nùm 1960 àïën nùm 2005 theo kïët quaã nûúác ngoaâi, sûå hònh thaânh tûâng bûúác cú àiïìu tra dên söë hoùåc dên söë trung bònh chïë thõ trûúâng coá sûå quaãn lyá cuãa Nhaâ caác nùm. Trong àoá, coá sûå phên tñch dên nûúác theo àõnh hûúáng xaä höåi chuã nghôa; söë theo àöå tuöíi, giúái tñnh, àö thõ vaâ taåo nïn bûúác phaát triïín àöåt phaá vïì kinh nöng thön, trònh àöå hoåc vêën vaâ phên tïë vaâ xaä höåi cuãa tónh. chia theo àõa giúái haânh chñnh cuãa caác Chûúng 13 vïì kiïën truác vaâ xêy dûång huyïån, thaânh phöë. Chûúng 7 vïì nöng thön vaâ thaânh thõ, têåp trung giúái thiïåu vïì caác loaåi hònh phên tñch tònh hònh nöng thön vaâ thaânh kiïën truác truyïìn thöëng tûâ thaânh trò àïën thõ theo tiïën trònh lõch sûã vïì caác mùåt dên caác cöng trònh kiïën truác tön giaáo trïn söë, àêët àai, hïå thöëng chñnh trõ, thiïët chïë àõa baân tónh; mö taã sûå hònh thaânh vaâ vùn hoáa, àúâi söëng vùn hoáa, xêy dûång kïët phaát triïín kïët cêëu haå têìng úã nöng thön, cêëu haå têìng vaâ hoaåt àöång kinh tïë. Phêìn àö thõ vaâ ngaânh saãn xuêët vêåt liïåu xêy viïët vïì thaânh thõ têåp trung mö taã quaá dûång trïn àõa baân tónh qua caác thúâi kyâ trònh phaát triïín cuãa thaânh phöë Haãi lõch sûã, àiïím nhêën laâ tûâ nùm 1955 àïën Dûúng vaâ caác thõ trêën trïn àõa baân tónh. nùm 2005. Phêìn thûá 2: Kinh tïë, tûâ Chûúng 8 Phêìn thûá 3: Lõch sûã xêy dûång vaâ baão vïå àïën Chûúng 14. Töí quöëc, tûâ Chûúng 15 àïën Chûúng 28.
LÚÂI NOÁI ÀÊÌU xxiii Tûâ Chûúng 15 àïën Chûúng 22 àûúåc laänh àaåo àïën nùm 2005. Riïng Chûúng chia thaânh caác thúâi kyâ: Thúâi kyâ trûúác 24 vïì an ninh, vò lyá do baão mêåt, kïët húåp Cöng nguyïn; Thúâi kyâ àêëu tranh chöëng caã hai phûúng phaáp “böí doåc” vaâ “böí aách àö höå phûúng Bùæc; Haãi Dûúng dûúái ngang” àïí nïu nhûäng sûå kiïån nöíi bêåt caác triïìu àaåi phong kiïën Viïåt Nam (thïë cuãa ngaânh. kyã X - XIX); Thúâi kyâ Phaáp thuöåc (1884- Chûúng 27 laâ chûúng Nhên vêåt chñ. 1945); Khaáng chiïën chöëng thûåc dên Chûúng naây cuäng chó choån loåc nhûäng Phaáp xêm lûúåc (1945-1954); Khöi phuåc danh nhên tiïu biïíu, giúái thiïåu vïì thên kinh tïë, phaát triïín vùn hoáa - xaä höåi, thûåc thïë, sûå nghiïåp möåt caách vùæn tùæt, bao göìm nhûäng ngûúâi coá cöng vúái nûúác, vúái hiïån kïë hoaåch 5 nùm lêìn thûá nhêët; dên trïn nhiïìu lônh vûåc, nhûäng nhên Àaánh thùæng cuöåc chiïën tranh phaá hoaåi vêåt kyâ taâi, nhûäng ngûúâi coá tû tûúãng, cuãa àïë quöëc Myä, àêíy maånh saãn xuêët, chi haânh àöång cao thûúång, coá di ngön cao viïån cho tiïìn tuyïën lúán miïìn Nam quyá. Àöìng thúâi, úã àêy cuäng nïu möåt söë (1965-1975); Thúâi kyâ cuâng caã nûúác xêy nhên vêåt phaãn diïån àïí caãnh baáo trûúác dûång vaâ baão vïå Töí quöëc Viïåt Nam xaä lõch sûã, rùn àe nhûäng ngûúâi àúâi sau. höåi chuã nghôa (1975-2005). Caác chûúng Trûúác hïët, giúái thiïåu vïì nhûäng nhên vêåt naây têåp trung mö taã quaá trònh àêëu tranh quï göëc Haãi Dûúng, tiïëp àoá laâ nhûäng dûång nûúác vaâ giûä nûúác cuãa nhên dên nhên vêåt khöng phaãi laâ ngûúâi Haãi Haãi Dûúng qua caác thúâi kyâ lõch sûã. Dûúng, nhûng coá dêëu êën, haânh traång Àiïím nhêën laâ tûâ caác triïìu àaåi phong hoùåc laâm nïn sûå nghiïåp úã Haãi Dûúng. kiïën Viïåt Nam àöåc lêåp àïën thúâi àaåi Höì Nhûäng nhên vêåt tûâ cöí àaåi àïën cêån àaåi Chñ Minh. Do thiïëu tû liïåu lõch sûã nïn àûúåc giúái thiïåu thûá tûå theo biïn niïn sûã, caác chûúng 15-16 khöng thïí trònh baây caác nhên vêåt thúâi kyâ hiïån àaåi àûúåc giúái àêìy àuã maâ chó trònh baây khaái quaát, lêëy thiïåu theo thûá tûå vêìn chûä caái cuãa tïn caác di vêåt vaâ di tñch lõch sûã - vùn hoaá àïí nhên vêåt. Àöëi chiïëu caác nguöìn tû liïåu minh hoåa. nïëu phaát hiïån sûå khaác biïåt lúán caác thöng Tûâ Chûúng 23 àïën Chûúng 26: tin vïì möåt nhên vêåt, khöng coá àiïìu kiïån Quöëc phoâng; An ninh; Töíng quan vïì khaão cûáu laåi, chuáng töi xin giúái thiïåu böå maáy chñnh quyïìn caác cêëp qua caác caác thöng tin àoá àïí röång àûúâng dû luêån thúâi kyâ; Caác töí chûác chñnh trõ, chñnh trõ - vaâ tiïëp tuåc nghiïn cûáu sau naây. xaä höåi, giúái thiïåu vïì sûå hònh thaânh, Trong chûúng nhên vêåt chñ chuáng phaát triïín vaâ kïët quaã hoaåt àöång cuãa töi coá Phêìn phuå luåc danh saách Bñ thû caác lônh vûåc quöëc phoâng, an ninh vaâ hïå Tónh uyã, Chuã tõch Höåi àöìng nhên dên thöëng chñnh trõ cuãa tónh qua caác thúâi kyâ tónh, Chuã tõch Uyã ban nhên dên tónh lõch sûã. Trong àoá, têåp trung vaâo giai qua caác thúâi kyâ; danh saách caác võ Böå àoaån tûâ khi coá Àaãng Cöång saãn Viïåt Nam trûúãng, Uyã viïn Trung ûúng Àaãng qua
xxiv ÀÕA CHÑ HAÃI DÛÚNG caác thúâi kyâ, nguyïn quaán tónh Haãi nhûäng tònh caãm cuãa caác têìng lúáp nhên Dûúng; caác võ àaåi biïíu Quöëc höåi tûâ dên trong tónh àöëi vúái võ laänh tuå kñnh khoaá I àïën khoaá XII nguyïn quaán tónh yïu cuãa dên töåc. Haãi Dûúng vaâ caác võ àaåi biïíu Quöëc höåi Phêìn thûá 4. Vùn hoáa, xaä höåi, tûâ quï úã caác tónh, thaânh phöë khaác khi laâ Chûúng 29 àïën Chûúng 37. Chûúng 29 àaåi biïíu Quöëc höåi àang cöng taác taåi àõa vïì sûå nghiïåp vùn hoáa - thöng tin vaâ baáo phûúng. Tuy vêåy, trong caác êën phêím chñ, vaâ caác chûúng tûâ Chûúng 32 àïën do Trung ûúng xuêët baãn, àöëi vúái möåt Chûúng 37 vïì Nghïå thuêåt, Vùn hoåc, söë võ àaåi biïíu Quöëc höåi vaâ Uyã viïn Khoa hoåc vaâ cöng nghïå, Giaáo duåc, Y tïë, Trung ûúng Àaãng chó ghi quï quaán laâ Thïí duåc thïí thao giúái thiïåu sûå phaát triïín tónh Haãi Hûng maâ khöng thïí tra cûáu cuãa caác lônh vûåc noái trïn qua caác thúâi kyâ àûúåc thuöåc Hûng Yïn hay Haãi Dûúng lõch sûã. Qua àoá coá thïí thêëy àûúåc sûå phaát hiïån nay, chuáng töi chûa àûa vaâo danh triïín cuãa vùn hoaá - xaä höåi trïn àõa baân saách trong chûúng naây. Àöìng thúâi coân tónh phuâ húåp vúái sûå phaát triïín vïì kinh coá danh saách caác võ lûúng y tiïu biïíu tïë, taåo nïn möåt tónh phaát triïín toaân thïë kyã XX hoaåt àöång úã Haãi Dûúng, caác diïån, xûáng àaáng vúái võ trñ chiïën lûúåc cuãa thêìy thuöëc nhên dên, thêìy thuöëc ûu tuá; tónh Haãi Dûúng trong sûå nghiïåp xêy nhaâ giaáo nhên dên, nhaâ giaáo ûu tuá vaâ dûång vaâ baão vïå Töí quöëc. caác nghïå sô ûu tuá, khi àûúåc phong tùång Chûúng 30 vaâ Chûúng 31: Tñn danh hiïåu cao quyá àang cöng taác taåi ngûúäng - tön giaáo - lïî höåi, Àúâi söëng vêåt Haãi Dûúng; danh saách Anh huâng Lûåc chêët vaâ àúâi söëng xaä höåi laâ hai chûúng lûúång vuä trang nhên dên, Anh huâng coá àùåc àiïím riïng, giúái thiïåu vïì sûå Lao àöång vaâ caác sô quan cêëp tûúáng phaát triïín cuãa àúâi söëng vêåt chêët vaâ tinh quên àöåi vaâ cöng an nguyïn quaán tónh thêìn, cuäng nhû tñn ngûúäng, tön giaáo vaâ Haãi Dûúng, danh saách Baâ meå Viïåt Nam lïî höåi úã caác àõa phûúng trïn àõa baân Anh huâng. Trong quaá trònh sûu têìm caác tónh qua caác thúâi kyâ lõch sûã, taåo nïn nhên vêåt trong phêìn naây coá thïí coân bûác tranh àêìy maâu sùæc vïì sinh hoaåt, chûa àêìy àuã, Höåi àöìng biïn soaån rêët phong tuå c , têå p quaán , lïî höåi , tñn mong àûúåc sûå thöng caãm cuãa àöåc giaã. ngûúäng, tön giaáo cuãa cöång àöìng dên Phêìn naây cuãa cuöën saách daânh hùèn cû trïn àõa baân tónh, àúâi söëng vêåt chêët Chûúng 28: Baác Höì vúái Haãi Dûúng, Haãi vaâ àúâi söëng tinh thêìn luön àöìng haânh, Dûúng vúái Baác Höì àïí giúái thiïåu vïì hònh thaânh nïn nhûäng àùåc àiïím riïng nhûäng lêìn Baác Höì vïì thùm tónh, nhûäng cuãa tûâng vuâng vaâ àùåc àiïím chung cuãa baâi phaát biïíu cuãa Baác vúái nhên dên tónh ngûúâi Haãi Dûúng. Haãi Dûúng vaâ nhûäng tònh caãm cuãa Baác Phêìn thûá 5: Thaânh phöë Haãi Dûúng vaâ àöëi vúái caác têìng lúáp nhên dên trong caác huyïån, tûâ Chûúng 38 àïën Chûúng 49. tónh. Àöìng thúâi cuäng giúái thiïåu vïì Phêìn naây giúái thiïåu khaái quaát vïì sûå
LÚÂI NOÁI ÀÊÌU xxv thay àöíi àõa danh, àõa giúái, möåt söë Thûúâng trûåc Höåi àöìng nhên dên vaâ laänh phong traâo caách maång tiïu biïíu tûâ khi àaåo Uyã ban nhên dên tónh; sûå goáp yá coá Àaãng Cöång saãn Viïåt Nam, sûå phaát chên thaânh vaâ àêìy traách nhiïåm cuãa caác triïín kinh tïë - xaä höåi hiïån nay cuãa thaânh nhaâ khoa hoåc úã Trung ûúng, laänh àaåo phöë Haãi Dûúng vaâ caác huyïån Chñ Linh, tónh vaâ laänh àaåo caác súã, ban, ngaânh, Nam Saách, Kinh Mön, Kim Thaânh, àoaân thïí qua caác thúâi kyâ, àöng àaão caán Thanh Haâ, Cêím Giaâng, Gia Löåc, Bònh böå khoa hoåc vaâ cöng nghïå, caán böå quaãn Giang, Tûá Kyâ, Ninh Giang, Thanh lyá trong nhiïìu lônh vûåc hoaåt àöång cuãa Miïån. Àêy chó laâ nhûäng neát gúåi múã àïí tónh. Àùåc biïåt laâ sûå höî trúå nhiïåt tònh vaâ sau naây caác huyïån vaâ thaânh phöë Haãi coá hiïåu quaã cuãa Nhaâ xuêët baãn Chñnh trõ Dûúng tiïëp tuåc sûu têìm vaâ biïn soaån quöëc gia - Sûå thêåt àaä goáp phêìn àaáng kïí àõa chñ àõa phûúng. vaâo sûå thaânh cöng cuãa böå saách naây. Àõa chñ Haãi Dûúng laâ möåt cöng trònh Nhên dõp xuêët baãn, ra mùæt baån àoåc lêìn khoa hoåc töíng húåp, do têåp thïí taác giaã laâ àêìu, têåp thïí taác giaã böå saách ÀÕA CHÑ caán böå khoa hoåc vaâ cöng nghïå cuãa tónh HAÃI DÛÚNG xin trên troång caãm ún caác chuã trò, thûåc hiïån thaânh cöng. Tuy vêåy, àöìng chñ laänh àaåo Tónh uyã, Höåi àöìng trong quaá trònh biïn soaån vaâ xuêët baãn böå nhên dên, Uyã ban nhên dên tónh, caác súã, saách naây chùæc chùæn khöng traánh khoãi ban, ngaânh, àoaân thïí, caác huyïån uyã, nhûäng thiïëu soát. Rêët mong nhêån àûúåc thaânh uyã, Uyã ban nhên dên caác huyïån, sûå goáp yá chên thaânh vaâ xêy dûång cuãa thaânh phöë, caác thaânh viïn Höåi àöìng àöng àaão caác têìng lúáp nhên dên tónh nghiïåm thu cêëp tónh, Nhaâ xuêët baãn Haãi Dûúng, baån àoåc trong vaâ ngoaâi tónh. Chñnh trõ quöëc gia - Sûå thêåt vaâ àöng àaão Trong quaá trònh sûu têìm vaâ biïn soaån cöång taác viïn trong vaâ ngoaâi tónh àaä chó Àõa chñ Haãi Dûúng, chuáng töi thûúâng àaåo, àöång viïn, höî trúå chuáng töi trong xuyïn nhêån àûúåc sûå chó àaåo, àöång viïn quaá trònh sûu têìm tû liïåu, biïn soaån vaâ kõp thúâi cuãa Ban Thûúâng vuå Tónh uyã, xuêët baãn böå saách naây. TS. HAÂ BAÅCH ÀÙÇNG Giaám àöëc Súã Khoa hoåc vaâ Cöng nghïå tónh Haãi Dûúng Chuã tõch Höåi àöìng biïn soaån
Phêì n thûá 1 Tûå nhiïn vaâ dên cû
Phêì n thûá 3 Lõch sûã xêy dûång vaâ baão vïå Töí quöëc