Luận án Tiến sĩ Khoa học giáo dục: Phát triển năng lực đọc hiểu của học sinh trong dạy học văn bản văn học lớp 9

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:202

Thêm vào BST

Báo xấu

28
lượt xem 8
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án "Phát triển năng lực đọc hiểu của học sinh trong dạy học văn bản văn học lớp 9" hướng tới mục đích phát triển năng lực đọc hiểu văn bản văn học của học sinh lớp 9 thông qua hệ thống các chiến thuật tác động trực tiếp hoặc gián tiếp đến quá trình đọc hiểu văn bản của học sinh lớp 9 qua ba giai đoạn trước khi đọc, trong khi đọc và sau khi đọc. Qua đó góp phần đổi mới căn bản, toàn diện nền giáo dục theo định hướng phát triển phẩm chất và năng lực người học.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Khoa học giáo dục: Phát triển năng lực đọc hiểu của học sinh trong dạy học văn bản văn học lớp 9

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI ĐỖ THỊ LAN PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐỌC HIỂU CỦA HỌC SINH TRONG DẠY HỌC VĂN BẢN VĂN HỌC LỚP 9 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC HÀ NỘI - 2023
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI ĐỖ THỊ LAN PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐỌC HIỂU CỦA HỌC SINH TRONG DẠY HỌC VĂN BẢN VĂN HỌC LỚP 9 Chuyên ngành: Lý luận và PPDH bộ môn Văn và Tiếng Việt Mã số: 9.14.01.11 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: 2. GS. TS Nguyễn Thanh Hùng 1. TS. Nguyễn Trọng Hoàn HÀ NỘI - 2023
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên của của cá nhân tôi dưới sự hướng dẫn của GS. Nguyễn Thanh Hùng và cố TS. Nguyễn Trọng Hoàn. Các số liệu, biện pháp được đề xuất trong luận án chưa từng được ai công bố ở bất cứ công trình nào khác. Tôi hoàn toàn chịu trách nhiệm với lời cam đoan này. Hà Nội, ngày 18 tháng 08 năm 2023 Tác giả luận án Đỗ Thị Lan
LỜI CẢM ƠN Tôi xin được bày tỏ tấm lòng tri ân sâu sắc tới Nhà trường Đại học Sư phạm Hà Nội, Trung tâm Thông tin - Thư viện, Thầy Cô trong khoa Ngữ văn, bộ môn Lý luận và PPDH bộ môn Văn và Tiếng Việt đã tạo cho tôi những điều kiện tốt nhất để học tập và nghiên cứu. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn đến GS. TS Nguyễn Thanh Hùng và cố TS. Nguyễn Trọng Hoàn luôn đồng hành, hướng dẫn, động viên tôi vượt qua mọi khó khăn để hoàn thành luận án. Tôi cũng xin được cảm ơn Nhà trường, Ban Giám hiệu, các thầy cô và các em học sinh của trường THCS Bắc Sơn, THCS Bãi Sậy, THCS Đào Dương đã nhiệt tình, tạo điều kiện thuận lợi nhất để giúp tôi khảo sát thực tiễn và triển khai thực nghiệm trong quá trình thực hiện luận án. Tôi xin chân thành gửi lời cảm ơn đến toàn thể gia đình, anh chị em, bạn bè đã luôn sát cánh kề vai giúp đỡ tôi trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu luận án vừa qua. Hà Nội, ngày 18 tháng 08 năm 2023 Tác giả luận án Đỗ Thị Lan
MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU ............................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ................................................................................................. 1 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...................................................................... 4 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ..................................................................... 4 4. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................... 5 5. Giả thuyết khoa học ........................................................................................... 6 6. Đóng góp của luận án ......................................................................................... 6 7. Bố cục của luận án ............................................................................................. 7 Chương 1: TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU .................................. 9 1.1. Những nghiên cứu về đọc hiểu văn bản và năng lực đọc hiểu văn bản ....... 9 1.1.1. Nghiên cứu về đọc hiểu văn bản ................................................................ 9 1.1.2. Nghiên cứu về năng lực đọc hiểu ............................................................13 1.2. Nghiên cứu về dạy học đọc hiểu văn bản văn học ....................................15 1.3. Những nghiên cứu về phát triển năng lực đọc hiểu văn bản văn học cho học sinh .........................................................................................................22 Tiểu kết chương 1 ...............................................................................................30 Chương 2: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VẤN ĐỀ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐỌC HIỂU VĂN BẢN VĂN HỌC CỦA HỌC SINH LỚP 9 .......31 2.1. Văn bản văn học và năng lực đọc hiểu văn bản văn học .........................31 2.1.1. Văn bản văn học (VBVH)......................................................................31 2.1.2. Năng lực đọc hiểu văn bản văn học .......................................................34 2.2. Chương trình và thực trạng dạy học đọc hiểu văn bản văn học trong môn Ngữ văn lớp 9 ...................................................................................39 2.2.1. Chương trình dạy học đọc hiểu văn bản văn học trong môn Ngữ văn lớp 9..................................................................................................................39 2.2.2. Thực trạng dạy học đọc hiểu văn bản văn học trong môn Ngữ văn lớp 9..................................................................................................................45 Tiểu kết chương 2 ...............................................................................................57 Chương 3: MỘT SỐ BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐỌC HIỂU CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC VĂN BẢN VĂN HỌC LỚP 9 ...................................................................................................................59
3.1. Những yêu cầu xây dựng các biện pháp phát triển NLĐH trong dạy học VBVH lớp 9...................................................................................................59 3.1.1. Bám sát mục tiêu của chương trình giáo dục phổ thông tổng thể và yêu cầu cần đạt của Chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn 2018 ..............59 3.1.2. Bám sát dạy học phát triển năng lực đọc hiểu học sinh ............................59 3.1.3. Chú ý đến đặc trưng thể loại văn bản .......................................................60 3.1.4. Biện pháp đảm bảo đầy đủ yêu cầu cơ bản của lí luận và thực tiễn việc phát triển năng lực đọc hiểu...............................................................................60 3.2. Một số biện pháp phát triển NLĐH của học sinh trong dạy học đọc hiểu văn bản văn học lớp 9..................................................................................61 3.2.1. Vận dụng một số chiến thuật đọc hiểu vào giai đoạn “trước khi đọc” VBVH .....................................................................................................61 3.2.2. Vận dụng một số chiến thuật vào giai đoạn “trong khi đọc” khi dạy học đọc hiểu văn bản văn học ..........................................................................73 3.2.3. Vận dụng một số chiến thuật vào giai đoạn “sau khi đọc” VB trong dạy học đọc hiểu VBVH ..................................................................................87 Tiểu kết chương 3 .............................................................................................103 Chương 4: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM .......................................................104 4.1. Mục đích, nội dung, đối tượng thực nghiệm...........................................104 4.2. Tổ chức thực nghiệm.................................................................................106 4.2.1. Chuẩn bị ...............................................................................................106 4.2.2. Quy trình thực nghiệm .........................................................................106 4.2.3. Kế hoạch bài dạy (giáo án) thực nghiệm .............................................107 4.3. Cách thức và tiêu chí đánh giá kết quả thực nghiệm ............................141 4.4. Kết quả thực nghiệm và kết luận .............................................................148 Tiểu kết chương 4 .............................................................................................154 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ..................................................................155 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...............................................................................158 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN .......................................................................................... 166 PHỤ LỤC ....................................................................................................1.PL
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN STT Chữ viết đầy đủ Chữ viết tắt 1 Chương trình phổ thông CTPT 2 Dạy học DH 3 Đọc hiểu ĐH 4 Đọc hiểu văn bản ĐHVB 5 Giáo viên GV 6 Học sinh HS 7 Năng lực NL 8 Năng lực đọc hiểu NLĐH 9 Ngữ văn 9 NV9 10 Phương pháp dạy học PPDH 11 Trung học cơ sở THCS 12 Văn bản VB
DANH MỤC BẢNG Trang Bảng 2.1. Cấu trúc năng lực đọc hiểu VBVH ...................................................37 Bảng 2.2. Kết quả khảo sát NL thiết kế bài dạy đọc hiểu VBVH lớp 9 của GV ......49 Bảng 2.3. Kết quả khảo sát giờ dạy của giáo viên Ngữ văn ..............................51 Bảng 2.4. Kết quả đọc hiểu VBVH của HS lớp 9 (1)........................................53 Bảng 2.5. Kết quả đọc hiểu VBVH của HS lớp 9 (2)........................................54 Bảng 4.1. Kết quả đọc hiểu VBVH của học sinh lớp lớp TN và ĐC sau khi học bài “Những ngôi sao xa xôi“ (Lê Minh Khuê) .........................148 Bảng 4.2. Bảng phân phối điểm của học sinh lớp TN và ĐC .........................150 Bảng 4.3. Kết quả phiếu chia sẻ cảm nhận của HS lớp TN và ĐC giai đoạn trước, trong và sau khi đọc bài “Những ngôi sao xa xôi” của Lê Minh Khuê .......................................................................................151
DANH MỤC BIỂU ĐỒ Trang Biểu đồ 2.1. Mô tả kết quả phỏng vấn giáo viên về việc chọn đối tượng HS lớp 9 để tác động các biện pháp nhằm phát triển năng lực đọc hiểu VBVH ............................................................................................48 Biểu đồ 4.1. Mô tả kết quả đọc hiểu VBVH của học sinh lớp lớp TN và ĐC sau khi học bài “Những ngôi sao xa xôi“ (Lê Minh Khuê) ........149 Biểu đồ 4.2. Mô tả sự phân phối điểm của học sinh lớp TN và ĐC ...............150 Biểu đồ 4.3. Kết quả phiếu chia sẻ cảm nhận của HS lớp TN và ĐC giai đoạn trước, trong và sau khi đọc bài “Những ngôi sao xa xôi” của Lê Minh Khuê ...................................................................................153
1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Xu hướng toàn cầu hóa kéo theo những đòi hỏi mới về nguồn nhân lực Xã hội phát triển với tốc độ chóng mặt như ngày nay đã mang lại những thuận lợi và không ít những khó khăn thách thức. Chúng ta - những con người đã, đang và sẽ sống trong xã hội ấy không chỉ được chứng kiến sự phát triển, thay đổi kì diệu của khoa học kĩ thuật, công nghệ mà còn là nhân tố trung tâm kiến tạo nên xã hội ấy. Để thích ứng với sự phát triển, con người trong xã hội mới cần có những NL nhất định để học tập, làm việc và trở thành những công dân có ích góp phần cho sự phát triển xã hội. Sự phát triển khoa học kĩ thuật dẫn tới xu hướng toàn cầu hóa là điều tất yếu theo quy luật phát triển của xã hội loài người đã tạo ra những làn sóng không nhỏ tác động đến tất cả các quốc gia, điều này dẫn đến sự thay đổi cơ cấu xã hội, thị trường lao động nghề nghiệp. Để đáp ứng được yêu cầu mới trong điều kiện xã hội tri thức và toàn cầu hóa, tất cả các quốc gia đều quan tâm đến đổi mới giáo dục.Việt Nam không phải là trường hợp ngoại lệ. Phát triển năng lực người học là mục tiêu nền giáo dục nước ta hướng tới. Chương trình giáo dục phổ thông - chương trình tổng thể 2018 xây dựng theo định hướng phát triển phẩm chất và năng lực người học. Trong đó, chương trình đã xác định 5 phẩm chất và 10 năng lực cốt lõi để người học Xu hướng trên là cơ sở của đổi mới toàn diện, điều đó có nghĩa là thay đổi từ mục tiêu, chương trình, nội dung phương pháp dạy học đến cách kiểm tra và đánh giá. Sự thay đổi nhằm trang bị cho HS hành trang vững chắc, thích nghi và đáp ứng mọi yêu cầu trong xã hội mới. Phát triển năng lực đọc hiểu - một nhiệm vụ trọng tâm trong dạy học đọc hiểu văn bản của môn Ngữ văn là vấn đề cần được quan tâm Vissarion Belinxki đã từng nói: “văn học có ý nghĩa rất lớn, nó là gia sư
2 của xã hội” hay Macxim Gorki đã từng nói “văn học là nhân học”… Văn học không thể thiếu trong đời sống con người. Việc dạy học môn Văn vì thế rất quan trọng, nó không chỉ hướng cho con người sống biết yêu thương nhau hơn mà còn phát triển cho con người những NL cần thiết để phục vụ cho cuộc sống. Theo tác giả Phan Trọng Luận việc “dạy văn, học văn không còn là công việc riêng của nhà giáo và nhà trường. Nó trực tiếp liên quan đến chiến lược con người, đến sinh mệnh của chế độ ta và cả đời sống văn học của xã hội.” [40; tr.26]. Như vậy, việc học Văn là không thể thiếu trong việc hình thành và tạo nên những con người có phẩm chất tốt đẹp. Nói khác đi, việc dạy và học văn không thể thiếu trong quá trình rèn đức luyện tài để trở thành người tài đức song toàn của mỗi HS. Năng lực đọc hiểu bắt nguồn từ môn Tiếng Việt (chương trình Tiểu học) và tiếp nối phát triển ở môn Ngữ văn (chương trình Trung học cơ sở và Trung học phổ thông), là năng lực cốt lõi, năng lực công cụ để người học thực hiện giải quyết các hoạt động học nội môn và các môn học khác trong nhà trường và giải quyết các tình huống có vấn đề trong cuộc sống. Năng lực đọc hiểu trong chương trình đánh giá học sinh quốc tế (PISA) được thể hiện ở: “hình thành thành các kĩ năng phân tích, đánh giá, phản hồi, bình luận…”. Từ vai trò quan trọng của năng lực đọc hiểu, Chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn 2018 quan tâm đến các em HS sau khi học hết giai đoạn giáo dục cơ bản có khả năng “tự chủ, tự lập, tham gia hiệu quả vào các hoạt động xã hội” [1; tr.6]. Từ mục tiêu chung đã chi phối đến việc thay đổi nội dung, phương pháp dạy học đến cách kiểm tra đánh giá. Theo đó, PPDH không còn là giảng văn, truyền thụ kiến thức một chiều mà thay vào từ dạy “cái” sang “dạy cách” (Nguyễn Trọng Hoàn), cụ thể là “dạy cách học và rèn luyện NL tự học, tạo cơ sở để học tập suốt đời, tự cập nhật để đổi mới tri thức, kĩ năng, phát triển NL” [1; tr.8]. Như vậy, người thầy đã chuyển từ vị trí trung tâm sang vị trí đồng hành, định hướng và dẫn dắt HS trong quá trình chiếm lĩnh tri thức.
3 Thực tiễn dạy học theo định hướng phát triển năng lực đọc hiểu văn bản văn học ngày nay vẫn còn nhiều vấn đề “mở ngỏ” Trong thực tiễn, dạy học đọc hiểu VBVH thay thế cho giảng văn và phân tích tác phẩm văn học chính thức từ năm 2002. Từ đó cho đến nay, đã có nhiều nghiên cứu về đổi mới trong dạy học từ mục tiêu, nội dung, phương pháp, cách kiểm tra đánh giá theo hướng tập trung phát triển năng lực và tính tích cực, chủ động của người học. Sự đổi mới đã mang lại những kết quả đáng ghi nhận. Tuy nhiên, thực tế dạy học đọc hiểu VBVH vì chưa phát huy hết được năng lực người học. Vẫn còn hiện tượng HS chưa thật sự vận dụng kiến thức nền trong tâm thế chủ động tương tác với VBVH một cách hiệu quả. Chương trình giáo dục tổng thể môn Ngữ văn 2018 được ban hành, sự đổi mới toàn diện rõ nét. Có thể thấy, rèn kĩ năng đọc hiểu là trọng tâm của dạy đọc hiểu VBVH bởi chương trình yêu cầu “dành thời lượng nhiều hơn cho đọc văn bản văn học so với các loại văn bản khác”. Định hướng về phương pháp dạy đọc hiểu VBVH dựa trên cơ sở lí luận dạy học lấy HS làm trung tâm và lí thuyết tiếp nhận văn học: HS trở thành chủ thể làm việc trực tiếp với VB trong giờ học ĐHVB Văn học; GV trong vai người định hướng và dẫn dắt HS thực hiện nhiệm vụ học tập. Tầm quan trọng của việc dạy học đọc hiểu văn bản văn học lớp 9 Chương trình giáo dục tổng thể năm 2018 đã xác định vai trò quan trọng của môn Ngữ văn trong giai đoạn giáo dục cơ bản “giúp học sinh sử dụng tiếng Việt thành thạo để giao tiếp hiệu quả trong cuộc sống và học tập tốt các môn học và hoạt động giáo dục khác; hình thành và phát triển năng lực văn học, một biểu hiện của năng lực thẩm mĩ; đồng thời bồi dưỡng tư tưởng, tình cảm để học sinh phát triển về tâm hồn, nhân cách”. Trong giai đoạn này, học sinh tiếp tục được học tập và rèn các kĩ năng đọc, viết, nói và nghe.
4 Trong chương trình học tập lớp 9, môn Ngữ văn giữ vị trí quan trọng trong việc phát triển các năng lực cần thiết giúp các em hoàn thành và vượt qua giai đoạn cơ bản, tiếp tục bước sang giai đoạn cao hơn trong con đường học vấn. Phân môn đọc hiểu văn bản văn học trong vai trò tiếp tục phát triển năng lực đọc hiểu - một năng lực nền tảng không thể thiếu trong học tập nội môn, liên môn cũng như trong việc giải quyết các tình huống trong cuộc sống. Xuất phát từ những thực tiễn trên kết hợp với nhu cầu học hỏi tìm hiểu về ĐHVB của bản thân, chúng tôi lựa chọn đề tài Phát triển năng lực đọc hiểu của học sinh trong dạy học văn bản văn học lớp 9. Tên đề tài quen thuộc như đã được nghiên cứu từ vài thập kỉ qua nhưng thực chất đó vẫn là một đề tài có tính khoa học và thực tiễn cao trong việc nâng cao NLĐH, hiệu quả dạy học ĐHVB trong bối cảnh đổi mới hiện nay. Đồng thời, đó cũng là một đề tài có giao diện nghiên cứu khá rộng đưa ra nhiều thách thức cho người lựa chọn. 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu Năng lực đọc hiểu và các biện pháp phát triển năng lực đọc hiểu VBVH của HS lớp 9. Phạm vi nghiên cứu Vấn đề phát triển năng lực đọc hiểu của HS đã được bàn đến ở nhiều khía cạnh/bình diện khác nhau, đây là một vấn đề rộng lớn. Vì vậy, chúng tôi giới hạn phạm vi của vấn đề nghiên cứu ở: - Năng lực đọc hiểu và cách thức tổ chức dạy học để phát triển năng lực đọc hiểu của HS lớp 9 trong dạy học VBVH. - Đối tượng: Học sinh lớp 9. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích nghiên cứu Luận án hướng tới mục đích phát triển năng lực đọc hiểu VBVH của HS lớp 9 thông qua hệ thống các chiến thuật tác động trực tiếp hoặc gián tiếp
5 đến quá trình đọc hiểu VB của HS lớp 9 qua ba giai đoạn trước khi đọc, trong khi đọc và sau khi đọc. Qua đó góp phần đổi mới căn bản, toàn diện nền giáo dục theo định hướng phát triển phẩm chất và năng lực người học. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu đặt ra, chúng tôi xác định các nhiệm vụ cụ thể như sau: - Tổng quan tình hình nghiên cứu về đọc hiểu, năng lực đọc hiểu, dạy học phát triển năng lực đọc hiểu cho người học. - Nghiên cứu những lí luận liên quan đến đề tài như ĐHVB, NLĐH, phương pháp và kĩ thuật dạy học ĐHVB nhằm phát triển NL HS. - Khảo sát thực tiễn dạy học đọc hiểu VBVH và phát triển NLĐH văn bản văn học của HS lớp 9. - Cách thức tổ chức dạy học VBVH hướng đến phát triển năng lực đọc hiểu VBVH của HS lớp 9 - Dạy thực nghiệm kiểm tra hiệu quả của phương pháp và biện pháp đề xuất phát triển năng lực đọc hiểu VBVH của HS lớp 9 4. Phương pháp nghiên cứu Các nhóm nghiên cứu được sử dụng chính trong luận án: Nhóm phương pháp nghiên cứu lí luận. Những phương pháp trong nhóm này được sử dụng để đưa ra, xem xét, lựa chọn, phân tích, phân loại, tổng hợp một số vấn đề liên quan đến cơ sở lý luận xây dựng trong chương 1 và chương 2. Phương pháp phân tích và tổng hợp lí thuyết. Chúng tôi dùng phương pháp này để thu thập được thông tin về thành tựu lý thuyết, kết quả nghiên cứu của người đi trước có liên quan đến đề tài nghiên cứu. Phương pháp phân loại được dùng để lựa chọn, sắp xếp, phân loại và đánh giá các tài liệu nghiên cứu dạy học đọc hiểu VBVH để xây dựng những biện pháp nhằm phát triển năng lực đọc hiểu của HS lớp 9.
6 Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn. Nhóm phương pháp này giúp chúng tôi thu thập được những thông tin về thực trạng dạy học theo định hướng phát triển năng lực đọc hiểu VBVH của HS lớp 9 (chương 2). Đồng thời, thấy được kết quả theo chiều hướng tích cực khi áp dụng những biện pháp dạy học trong chương 3 vào dạy học thực tiễn (chương 4). Phương pháp điều tra. Chúng tôi sử dụng phương pháp điều tra để quan sát, xem xét hoạt động dạy học ĐHVB Văn học lớp 9 tại một số trường THCS thuộc nhiều địa bàn khác nhau để mô tả khái quát thực tiễn tổ chức dạy học, hướng dẫn ĐH VBVH và phát triển, năng lực ĐH VBVH của HS. Phương pháp thực nghiệm sư phạm. Phương pháp thực nghiệm sư phạm giúp chúng tôi kiểm chứng tính hiệu quả thu nhận được sự thay đổi về nhận thức, hành vi, kết quả phát triển NLĐH VBVH của HS sau khi áp dụng những biện pháp là sử dụng các chiến thuật đọc hiểu trong ba giai đoạn: trước, trong và sau khi đọc VB. 5. Giả thuyết khoa học Nếu luận án đề xuất được những biện pháp phát triển NLĐH của HS lớp 9 là những chiến thuật đọc hiểu tác động trong các giai đoạn trước, trong và sau khi đọc văn bản dựa trên cơ sở nghiên cứu lý luận kết hợp thực tiễn thì luận án sẽ đóng góp vào việc nâng cao chất lượng dạy và học Ngữ văn hiện nay. 6. Đóng góp của luận án Về lí luận Luận án khái quát tình hình nghiên cứu về đọc hiểu VBVH, NLĐH văn bản văn học trong và ngoài nước; Xác lập cơ sở lí thuyết về dạy học đọc hiểu VBVH của HS lớp 9.
7 Về thực tiễn Luận án đề xuất một số biện pháp phát triển năng lực đọc hiểu VBVH của HS lớp 9, cụ thể là sử dụng một số chiến thuật đọc hiểu vào trong các giai đoạn trước, trong và sau khi đọc VB để kích hoạt tri thức nền, nâng cao và phát triển năng lực đọc hiểu cho HS.. 7. Bố cục của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận và phụ lục, luận án gồm 4 chương: Chương 1: Tổng quan vấn đề nghiên cứu Trong chương này, chúng tôi lược khảo, phân tích và tổng quan lại các công trình nghiên cứu của các tác giả trong và ngoài nước về nội dung: đọc hiểu văn bản và năng lực đọc hiểu văn bản; dạy học đọc hiểu văn bản văn học; phát triển năng lực đọc hiểu văn bản văn học của HS. Sau khi hệ thống chúng tôi mô tả, phân tích để thấy được những điểm mà các tác giả đi trước đã làm sáng tỏ. Bên cạnh đó, chúng tôi tìm ra chỗ chưa được tập trung chú ý trong nghiên cứu dạy học phát triển NLĐH VBVH của HS. Từ đó, xác định vấn đề và định hướng nghiên cứu cho luận án của mình. Chương 2: Cơ sở lí luận và thực tiễn vấn đề phát triển năng lực đọc hiểu văn bản văn học của HS lớp 9 Trong chương này, chúng tôi xác lập và làm rõ hai vấn đề: Một là, cơ sở lý luận Từ ý nghĩa nội hàm của đề tài, chúng tôi trình bày một số vấn đề cơ bản có tính chất lý luận nền tảng như: VBVH; năng lực đọc hiểu văn bản văn học; cấu trúc năng lực đọc hiểu VBVH. Từ việc phân tích, chúng tôi nhận thấy để phát triển NL đọc hiểu VBVH, nhận diện những thành tố cấu trúc NL đọc hiểu VBVH là vô cùng quan trọng. Vì thế, việc xem xét cấu trúc này ở cả hai phương diện bề nổi và bề sâu trong dạy học đọc hiểu VBVH là điều cần thiết, là cơ sở đề xuất các biện pháp tác động phù hợp, nhằm thúc đẩy quá trình đọc hiểu văn bản đạt hiệu quả cao hơn.
8 Hai là, cơ sở thực tiễn Để nắm được thực tiễn tình hình dạy học theo định hướng phát triển năng lực đọc hiểu VBVH của HS, chúng tôi đã tiến hành khảo sát chương trình dạy học đọc hiểu VBVH trong môn Ngữ văn lớp 9 và thực trạng dạy học đọc hiểu VBVH trong môn Ngữ văn lớp 9. Khảo sát nội dung chương trình dạy học ĐH VBVH môn Ngữ văn năm 2006 và 2018 để thấy được những điểm đổi mới của chương trình 2018 là hoàn toàn phù hợp với định hướng dạy học theo định hướng phát triển năng lực ngày nay. Kết quả khảo sát thực tiễn dạy học đọc hiểu VBVH và năng lực đọc hiểu văn bản văn học của HS lớp 9 tại một số trường THCS thuộc thành phố Hà Nội và Hưng Yên giúp cho chúng tôi có hướng xây dựng biện pháp phát triển năng lực ĐHVB Văn học của HS phù hợp với thực tiễn. Chương 3: Một số biện pháp phát triển năng lực đọc hiểu của học sinh trong dạy học văn bản văn học lớp 9 Trong chương này chúng tôi trình bày một số nguyên tắc đề xuất biện pháp phát triển NLĐH trong dạy học VBVH lớp 9; trình bày ý nghĩa, các bước thực hiện và ví dụ minh họa các chiến thuật được sử dụng ở ba giai đoạn: trước khi đọc, trong khi đọc và sau khi đọc VB. Chương 4: Thực nghiệm sư phạm Chúng tôi chủ yếu mô tả quá trình thực nghiệm; tổng hợp và phân tích kết quả thực nghiệm, từ đó đánh giá mức độ hiệu quả của các biện pháp đã đề xuất trong chương 3.
9 Chương 1 TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1.1. Những nghiên cứu về đọc hiểu văn bản và năng lực đọc hiểu văn bản 1.1.1. Nghiên cứu về đọc hiểu văn bản Đọc hiểu văn bản (ĐHVB) của môn Ngữ văn trong nhà trường trung học trong nhiều thập kỉ trở gần đã đạt được những thành tựu vô cùng phong phú. Làm nên những công trình xuất sắc đó phải kể đến tên tuổi của các nhà khoa học lớn trong và ngoài nước như: P. Pearson, E.Burke Huey, E. Thorndike, Rosenblatt, Durkin, Smgorinski, Nguyễn Thanh Hùng, Trần Đình Sử, Nguyễn Thái Hòa, Phan Trọng Luận, Nguyễn Minh Thuyết, Nguyễn Thị Hạnh, Hoàng Hòa Bình, Phạm Thị Thu Hương, Nguyễn Trọng Hoàn, Nguyễn Thị Hồng Nam, … và rất nhiều nhà nghiên cứu khác. Khảo sát lịch sử nghiên cứu về lĩnh vực bề thế này, chúng tôi khái quát thành các luận điểm cơ bản sau đây: Một là, trên bình diện vai trò, ý nghĩa của đọc hiểu văn bản, một số công trình nghiên cứu hướng tới khẳng định đọc hiểu văn bản là hoạt động có vai trò quan trọng trong việc kiến tạo và phát triển vốn văn hóa của người đọc. Mô hình “đọc văn hóa” của Smgorinski nhấn mạnh ý nghĩa của một không phải tồn tại ở những thành tố riêng lẻ như bản thân văn bản hay ở sự tiếp nhận của người đọc, mà ý nghĩa của văn bản chính là nằm ở vùng chuyển giao - nơi gặp gỡ của ba thành tố: người đọc - VB - bối cảnh đọc. Ý nghĩa của VB là một sản phẩm mới được tạo ra từ kết quả gặp gỡ và tương tác từ ba thành tố chính như trên. Ý nghĩa của VB sẽ lớn hơn bản thân từng thành tố, “thậm chí lớn hơn tổng của ba thành tố được đề cập” [77, tr133-169]. “Lập luận cơ bản của mô hình này là người đọc thực sự đã sáng tạo nên một VB mới hay sáng tác lại để đáp ứng VB họ đã đọc; sự sáng tác lại ấy được dựa trên những kết nối với những VB và kinh nghiệm trước đó trong suốt hành động đọc VB” [dẫn theo 30, tr.20].
10 Nhấn mạnh ý nghĩa của việc đọc hiểu tác phẩm văn học đối với cuộc sống của cá nhân HS, giúp HS tăng vốn hiểu biết, Rosenblatt viết: “tất cả những hiểu biết của học sinh về lịch sử văn học, về tác giả, và về các thời kì và thể loại văn học sẽ trở nên hoàn toàn vô nghĩa nếu chúng không hướng học sinh đến việc tìm trong văn học những kinh nghiệm có ích cho cuộc sống cá nhân của họ” [75, tr.59]. Tác giả Nguyễn Thanh Hùng - một trong những nhà nghiên cứu đọc hiểu văn bản sớm nhất nước ta đã có nhiều bài báo, sách, giáo trình nghiên cứu TPVC, dạy học đọc hiểu TPVC như: Phương pháp dạy học Ngữ văn Trung học phổ thông - những vấn đề cập nhật (Chủ biên, 2007); Giáo trình phương pháp dạy học Ngữ văn Trung học cơ sở (2008); Mô hình đọc hiểu tác phẩm văn chương (2011); Kĩ năng đọc hiểu văn (2014);…Trong cuốn Kĩ năng đọc hiểu văn, tác giả đã đưa ra khái niệm, đặc điểm, lịch sử, bản chất, các bình diện, nội dung đọc hiểu TPVC. Để nhấn mạnh vai trò đọc hiểu trong việc kiến tạo và phát triển vốn văn hóa của người đọc, ông cho rằng: “Cần phải xem đọc hiểu là bộ phận có ý nghĩa và tác dụng đào tạo văn hóa đọc cho học sinh thông qua dạy môn Ngữ văn” [21, tr.16]. Trong công trình Đọc hiểu tác phẩm văn chương trong nhà trường, tác giả Nguyễn Thanh Hùng khẳng định: “Qua đọc hiểu, năng lực và tri thức văn hoá của từng người được bộc lộ rõ, đồng thời làm xuất hiện kinh nghiệm văn hoá đọc và làm biến đổi cách thức, chất lượng và tầm văn hoá đọc” [20]. Tác giả Nguyễn Trọng Hoàn cũng nghiên cứu nhiều về lĩnh vực đọc hiểu văn bản, trong một công trình của mình, ông nhấn mạnh: “Đọc không chỉ đọc bằng kĩ thuật mà còn đọc bằng hồn, đọc bằng khế ước văn hóa, bằng trải nghiệm không ngừng. Đọc văn, chính là đọc người, đọc nhân cách nhà văn để hoàn thiện nhân cách của mình. Và do đó, mỗi hình ảnh, mỗi chi tiết trong tác phẩm cũng là gợi ý cho hình dung, tưởng tượng, so sánh để người đọc tri âm. Đọc văn để thấy người, thấy thời đại” [17, tr25-27]
11 Như thế, chúng ta có thể khẳng định, ĐHVB là cuộc đi tìm ý nghĩa tiềm ẩn của VB, là hoạt động quan trọng trong việc kiến tạo và phát triển vốn văn hóa của người đọc. Hai là, từ bình diện giao tiếp, một số nghiên cứu cho rằng đọc hiểu văn bản là hoạt động giao tiếp: Nhà thi pháp học hiện đại Bakhtin (1895 - 1975) khẳng định: ý nghĩa của tác phẩm văn chương không nằm trong ý thức nhà văn, cũng không nằm trong ý thức người đọc và lại không có sẵn trong văn bản tác phẩm mà nó được hình thành trong sự tương tác qua lại giữa tác giả và người đọc trên cơ sở các tín hiệu nghệ thuật mà nhà văn tạo ra trong đó. Chính vì vậy mà chỉ qua đối thoại, tranh luận thì ý nghĩa tác phẩm mới nảy sinh, được bộc lộ đích thực, phong phú, sinh động và chân xác [dẫn theo 38, tr. 34]. “Đọc hiểu là quá trình tương tác xảy ra giữa một người đọc và một văn bản” (Rumelhart, 1994). Tác giả Trần Đình Sử (2007) cho rằng: ĐH là một cuộc giao tiếp nhiều chiều: “Đọc văn là quá trình đối thoại, đối thoại với tác giả, với cách hiểu của người đọc trước, với “tiền lí giải” - tri thức, cách hiểu tích luỹ từ ban đầu của chính người đọc nữa. Đọc là quá trình liên hệ với các văn bản có trước trong mối liên hệ liên văn bản rất rộng lớn và sâu sắc. Đọc là quá trình liên hệ với ngữ cảnh của văn bản - sáng tác của nhà văn, bối cảnh lịch sử, xã hội” [52]. Tác giả Phan Trọng Luận nhận định: Đọc văn không phải là quá trình thụ động tiếp nhận nghĩa VB mà là cả một quá trình kiến tạo, làm sống dậy nghĩa của VB bằng sự tương tác tích cực với VB. Theo tác giả, khi đọc văn là người đọc đang trò chuyện với tác giả và với chính bản thân mình. Cuộc trò chuyện đó giúp bản thân người đọc hiểu biết thêm và cũng là để tự nhận thức. [dẫn theo 38, tr. 30] Như vậy, tính chất giao tiếp trong hoạt động ĐHVB là sự giao tiếp của người đọc với tác giả, tác giả với người đọc, giữa những người cùng đọc một VB ở các thời điểm khác nhau.