Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Các yếu tố tác động đến phát triển bền vững doanh nghiệp thủy sản Bạc Liêu

1<br /> Chương 1<br /> <br /> TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH PHÁT TRIỂN<br /> DOANH NGHIỆP THỦY SẢN TỈNH BẠC LIÊU VÀ<br /> VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU CỦA LUẬN ÁN<br /> <br /> 1.1 Giới thiệu<br /> Ở Việt Nam cũng như nhiều nước đang phát triển khác, doanh nghiệp đóng<br /> một vai trò quan trọng trong sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Với quan<br /> điểm phát triển doanh nghiệp là chiến lược lâu dài, nhất quán và xuyên suốt trong<br /> Chương trình hành động của Chính phủ, chính sách phát triển doanh nghiệp được<br /> coi là trọng tâm góp phần nâng cao năng lực cạnh tranh, đóng vai trò quan trọng tạo<br /> việc làm, xóa đói giảm nghèo và thực hiện tốt công tác an sinh xã hội. Tại các nước<br /> phát triển và đang phát triển, Chính phủ các nước này đều xác định vai trò quan<br /> trọng, lâu dài của doanh nghiệp trong nền kinh tế và công tác xúc tiến, phát triển<br /> doanh nghiệp được coi là một trong những nhiệm vụ trọng tâm trong chính sách<br /> phát triển kinh tế quốc gia. Các nước trong khu vực như Malaysia, Thái Lan, v.v…<br /> và cả Việt Nam đều xây dựng Chiến lược 10 năm và Kế hoạch 5 năm phát triển<br /> doanh nghiệp. Hiện nay, doanh nghiệp tại Việt Nam chủ yếu là loại hình doanh<br /> nghiệp nhỏ và vừa chiếm trên 97% số lượng doanh nghiệp trên địa bàn cả nước<br /> (Cục Phát triển doanh nghiệp, Bộ Kế hoạch và Đầu tư, 2011).<br /> Rõ ràng, việc phát triển doanh nghiệp theo truyền thống có ổn định, lâu dài<br /> hoặc phát triển bền vững doanh nghiệp sẽ mang lại ổn định, lâu dài hơn tại nhiều<br /> địa phương trong một thời gian dài là một điểm của cuộc tranh luận và tranh cãi ở<br /> các nước đang phát triển nói chung, đặc biệt là Việt Nam. Như vậy, việc xem xét<br /> tính chất và tìm hiểu các yếu tố tác động đến phát triển bền vững doanh nghiệp là<br /> vấn đề nghiên cứu của luận án. Thứ nhất, đánh giá tổng quan tình hình phát triển<br /> doanh nghiệp thủy sản Bạc Liêu và rút ra một số nguyên nhân, hạn chế phát triển<br /> doanh nghiệp thủy sản; Thứ hai, tìm hiểu một số vấn đề nghiên cứu, khoảng trống<br /> nghiên cứu, mục tiêu nghiên cứu và câu hỏi nghiên cứu, phương pháp nghiên cứu;<br /> Cuối cùng thảo luận kết quả, đóng góp mới và kết cấu của luận án.<br /> <br /> 2<br /> 1.2 Tính cấp thiết và khoảng trống nghiên cứu<br /> Doanh nghiệp thuỷ sản Việt Nam đóng một vai trò quan trọng trong sự phát<br /> triển kinh tế đất nước. Quy mô của doanh nghiệp thủy sản ngày càng mở rộng và<br /> vai trò doanh nghiệp thủy sản cũng tăng lên không ngừng trong nền kinh tế quốc<br /> dân. Doanh nghiệp thuỷ sản là một ngành đặc thù từ khâu sản xuất, chế biến và xuất<br /> khẩu bao gồm nhiều lĩnh vực hoạt động mang những tính chất công nghiệp, nông<br /> nghiệp, thương mại và dịch vụ, cơ cấu thành một hệ thống thống nhất có liên quan<br /> chặt chẽ và hữu cơ với nhau. Đông thời vai trò ngày càng quan trọng trong sản xuất<br /> hàng hoá phục vụ nhu cầu tiêu dùng thực phẩm trong nước và xuất khẩu thu ngoại<br /> tệ. Doanh nghiệp thuỷ sản không chỉ đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp<br /> thực phẩm cho người dân, mà còn là một ngành kinh tế giải quyết việc làm cho<br /> nhiều lao động, nhất là lao động nông nhàn ở các tỉnh đặc biệt ở những vùng nông<br /> thôn và vùng ven biển. Doanh nghiệp thủy sản đã tham gia đóng góp nhiều vào các<br /> chương trình xóa đói giảm nghèo, công tác an sinh xã hội tại địa phương và được<br /> xem là trụ cột xã hội công bằng của đặc trưng phát triển bền vững. Tuy nhiên các<br /> doanh nghiệp thủy sản đóng vai trò rất quan trọng trong chiến lược phát triển kinh<br /> tế - xã hội của tỉnh, đồng thời doanh nghiệp thủy sản của tỉnh Bạc Liêu là một trong<br /> những tỉnh có thế mạnh về chế biến xuất khẩu thủy sản trong khu vực đồng bằng<br /> sông Cửu Long và cả nước, từ đó doanh nghiệp thủy sản mang tính đặc thù hơn so<br /> với các loại doanh nghiệp khác trong tỉnh. Nhưng doanh nghiệp thủy sản tỉnh Ba ̣c<br /> Liêu hiện nay chưa hướng đến phát triển bền vững, như chưa giải quyết mối quan<br /> hệ những tồn tại bên trong doanh nghiệp (lực lượng lao động chưa ổn định, áp lực<br /> về quản lý, trách nhiệm sản phẩm, áp lực giải quyết về môi trường) và còn đối mặt<br /> nhiều thách thức vào yếu tố bên ngoài (thiếu khách hàng, thị trường, thiếu nhu cầu<br /> các bên liên quan trong hợp tác kinh doanh, chính sách hỗ trợ nhà nước và áp lực<br /> vấn đề xã hội như tham gia công tác an sinh xã hội tại địa phương).<br /> Hiện nay, có rất nhiều công trình nghiên cứu liên quan đến phát triển bền<br /> vững và điển hình như nghiên cứu của Springett (2003a, 2005), Russell et al (2006)<br /> và Byrch et al (2007) đều đưa ra báo cáo nhấn mạnh bởi kinh doanh trên các khía<br /> cạnh kinh tế của phát triển bền vững doanh nghiệp. Đối với nghiên cứu khả năng<br /> phát triển bền vững doanh nghiệp: Ứng dụng với lý thuyết hiệp lực cộng đồng (QU<br /> <br /> 3<br /> Feng geng 2007) kết quả nghiên cứu phát triển bền vững doanh nghiệp cần chú<br /> trọng đến mối quan hệ năng lực ngành công nghiệp, công nghệ, năng lực phát triển<br /> thể chế và thị trường và sự tương tác của chúng để thực hiện phát triển bền vững<br /> doanh nghiệp. Theo Kris Law (2010) lại đưa kết quả nghiên cứu các yếu tố tác động<br /> đến phát triển bền vững: Các công ty công nghệ cao sản xuất tại Đài Loan cho thấy<br /> rằng các công ty sản xuất công nghệ cao công nhận tích cực thúc đẩy tác động của<br /> các yếu tố phát triển bền vững từ quản lý, yếu tố nội bộ và bên ngoài. Nhưng theo<br /> Kent Fairfield, Joel Harmon & Scott Behson (2011) lại nghiên cứu tích hợp doanh<br /> nghiệp bền vững là các mối liên kết giữa các ảnh hưởng bên ngoài và quá trình<br /> hướng đến quyết định phát triển bền vững, cho phép tổ chức cơ bản, chất hạn chế<br /> nội bộ, phương thức bền vững và hiệu suất. Đến năm 2013 có một công trình<br /> nghiên cứu điển hình về phát triển bền vững doanh nghiệp vừa và nhỏ ở khu vực<br /> Australia: Một khung phân tích, kết quả giải quyết mối quan hệ giữa phát triển bền<br /> vững doanh nghiệp từ các yếu tố bên trong và bên ngoài (Parisa Salimzadeh, Jerry<br /> Courvisanos and Raveendranath Ravi Nayak, 2013), được xem là một khung lý<br /> thuyết cơ bản nhất mà tác giả đã nghiên cứu qua. Yếu tố bên trong doanh nghiệp (1.<br /> Hiệu suất, 2. Nhân viên, 3. Chủ sở hữu/Người quản lý) và Yếu tố bên ngoài doanh<br /> nghiệp (1. Chinh phủ, 2. Khách hàng, 3. Các bên liên quan). Khung lý thuyết này<br /> chưa quan tâm đến trách nhiệm sản phẩm của doanh nghiệp, sự phòng chống ô<br /> nhiễm môi trường thuộc về yếu tố bên trong của doanh nghiệp, và khung lý thuyết<br /> này cũng chưa quan tâm đến yếu tố xu hướng thị trường và công tác an sinh xã hội<br /> của doanh nghiệp phải, đối với doanh nghiệp sản xuất kinh doanh phải có trách<br /> nhiệm đối với cộng đồng nơi doanh nghiệp đang hoạt động. Vì vậy, từ gợi ý kết quả<br /> nghiên cứu đã giải quyết một số vấn đề còn hạn chế của khung lý thuyết và cải thiện<br /> hoạt động của các doanh nghiệp hướng đến phát triển bền vững. Sự cần thiết một<br /> khung lý thuyết phân tích các yếu tố tác động phát triển bền vững doanh nghiệp của<br /> Parisa Salimzadeh, Jerry Courvisanos and Raveendranath Ravi Nayak (2013) và<br /> phải được bổ sung vào mô hình lý thuyết phát triển bền vững và vận dụng mô hình<br /> này kiểm định tại một địa phương cụ thể ở khu vực đồng bằng sông Cửu Long. Đây<br /> cũng là khoảng trống khung lý thuyết rất cần đầu tư nghiên cứu, đồng thời kết hợp<br /> với phân tích thực trạng phát triển doanh nghiệp thủy sản tỉnh Bạc Liêu có những<br /> yếu tố được rút ra mang tính đặc trưng doanh nghiệp thủy sản, và phù hợp với<br /> <br /> 4<br /> khung lý thuyết của Parisa Salimzadeh, Jerry Courvisanos and Raveendranath Ravi<br /> Nayak (2013).<br /> Từ lý luận khoa học cũng như tính thực tiễn và khoảng trống khung lý thuyết<br /> các yếu tố tác động mạnh nhất đến khả năng phát triển bền vững doanh nghiệp là<br /> liên tục, lâu dài, không gây ra những hậu quả tác hại khó khôi phục ở những lĩnh<br /> vực của xã hội. Từ đó nghiên cứu sinh xác định được khoảng trống trong nghiên<br /> cứu mô hình lý thuyết nghiên cứu của Parisa Salimzadeh, Jerry Courvisanos and<br /> Raveendranath Ravi Nayak (2013) và đưa ra định hướng nghiên cứu như: Các yếu<br /> tố tác đông đến phát triển bền vững các doanh nghiệp thủy sản Bạc Liêu; chủ yếu từ<br /> các yếu tố bên trong doanh nghiệp (1. Lực lượng lao động, 2. Người quản lý/chủ sở<br /> hữu, 3. Trách nhiệm sản phẩm, 4. Phòng chống ô nhiễm môi trường) và yếu tố bên<br /> ngoài doanh nghiệp (1. Khách hàng, 2. Xu hướng thị trường, 3. Thiếu nhu cầu các<br /> bên liên quan, 4. Chính sách hỗ trợ nhà nước và 5. An sinh xã hội).<br /> 1.3 Tổng quan về tình hình phát triển doanh nghiệp thủy sản tỉnh Bạc Liêu<br /> 1.3.1 Tình hình phát triển doanh nghiệp thủy sản<br /> Vùng đồng bằng sông Cửu Long hiện có rất nhiều doanh nghiệp chuyên<br /> ngành chế biến thủy sản xuất khẩu với tổng công suất khoảng 1 triệu tấn/năm, tập<br /> trung ở Cà Mau, Bạc Liêu, Sóc Trăng, Cần Thơ và An Giang. Trong quá trình hội<br /> nhập, những doanh nghiệp chế biến thủy sản xuất khẩu luôn dẫn đầu, đặc biệt có<br /> nhiều doanh nghiệp đã sớm hội nhập với thế giới, nâng cao kim ngạch xuất khẩu<br /> hàng năm và trở thành doanh nghiệp xuất khẩu thủy sản hàng đầu của nước ta. Theo<br /> Tổng cục Thống kê, tính đến thời điểm 2013 cả nước có 2.536 doanh nghiệp thủy<br /> sản và doanh nghiệp thủy sản chiếm đến 45,2%. Đáng chú ý là vùng đồng bằng<br /> sông Cửu Long số lượng doanh nghiệp thủy sản chiếm tỷ trọng rất lớn nhưng đang<br /> có xu hướng giảm rõ rệt chỉ còn 37% trong năm 2013 so với con số 50% vào năm<br /> 2006. Về nguồn vốn, năm 2013 các doanh nghiệp này có tổng vốn tài sản trên<br /> 92.100 tỷ đồng, tăng gấp hơn 2 lần năm 2006 và nợ phải trả là 32.300 tỷ đồng,<br /> chiếm 35% tổng nguồn vốn hiện có.<br /> Trong lĩnh vực doanh nghiệp chế biến thủy sản xuất khẩu là ngành nghề chủ<br /> lực của tỉnh Bạc Liêu, số lượng doanh nghiệp kinh doanh lĩnh vực thủy sản chiếm<br /> 16,6% so với tổng số doanh nghiệp của tỉnh năm 2013 là 1.318 doanh nghiệp đang<br /> <br /> 5<br /> hoạt động. Chính vì vậy, những năm qua chính quyền tỉnh Bạc Liêu đặc biệt quan<br /> tâm hỗ trợ đối với những hoạt động của ngành nghề thủy sản.<br /> Tổng số doanh nghiệp đang hoạt động trên địa bàn tỉnh Bạc Liêu tính đến<br /> năm 2013 là 1.318 doanh nghiệp, với tổng số vốn đăng ký là 10.776 tỷ đồng. Trong<br /> số các doanh nghiệp đang hoạt động sản xuất kinh doanh thì doanh nghiệp thủy sản<br /> có đến 457 doanh nghiệp. Chủ yếu tập trung vào các loại hình doanh nghiệp như:<br /> Doanh nghiệp tư nhân là 154 doanh nghiệp, với mức vốn đăng ký kinh doanh là 195<br /> tỷ đồng; Công ty trách nhiệm hữu hạn một thành viên là 132 công ty, với mức vốn<br /> đăng ký kinh doanh là 477 tỷ đồng; Công ty trách nhiệm hữu hạn hai thành viên là<br /> 122 công ty, với mức vốn đăng ký kinh doanh là 274 tỷ đồng; Công ty trách cổ<br /> phần là 49 công ty, với mức vốn đăng ký kinh doanh là 3.199 tỷ đồng (như hình<br /> 1.1).<br /> Bảng 1.1: Thực trạng phát triển doanh nghiệp tỉnh Bạc Liêu<br /> Loại hình doanh<br /> nghiệp<br /> <br /> DNTN<br /> <br /> Tổng số doanh<br /> nghiệp<br /> Số<br /> Vốn<br /> lượng<br /> ĐKKD (tỷ)<br /> DN<br /> 741<br /> 1.381<br /> <br /> Doanh nghiệp thủy<br /> sản<br /> Số<br /> Vốn<br /> lượng<br /> ĐKKD<br /> DN<br /> (tỷ)<br /> 154<br /> 195<br /> <br /> Tỷ trọng<br /> DN %<br /> <br /> Vốn %<br /> <br /> 20,8%<br /> <br /> 14,1%<br /> <br /> Cty TNHH 1 TV<br /> <br /> 252<br /> <br /> 1.972<br /> <br /> 132<br /> <br /> 477<br /> <br /> 29,4%<br /> <br /> 24,2%<br /> <br /> Cty TNHH 2 TV<br /> <br /> 209<br /> <br /> 2.094<br /> <br /> 122<br /> <br /> 274<br /> <br /> 58,4%<br /> <br /> 13,1%<br /> <br /> Công ty cổ phần<br /> <br /> 116<br /> <br /> 5.329<br /> <br /> 49<br /> <br /> 3.199<br /> <br /> 42,2%<br /> <br /> 60,0%<br /> <br /> 1.318<br /> <br /> 10.776<br /> <br /> 457<br /> <br /> 4.145<br /> <br /> 34,7%<br /> <br /> 38,5%<br /> <br /> Tổng cộng<br /> <br /> Nguồn: Phòng đăng ký kinh doanh - Sở Kế hoạch và Đầu tư<br /> 1.3.2 Tình hình đóng góp của doanh nghiệp thủy sản vào phát triển kinh tế xã<br /> hội tỉnh Bạc Liêu<br /> 1.3.2.1 Sản lượng xuất khẩu thủy sản của doanh nghiệp<br /> Theo Tổng cục Thủy sản, năm 2013 được đánh dấu là năm phục hồi đối với<br /> nghề sản xuất tôm nước lợ, với các thắng lợi như được mùa, được giá và kiểm soát<br /> tốt dịch bệnh, đặc biệt là đối với sản phẩm tôm thẻ chân trắng. Tính tính từ năm<br /> 2013, diện tích nuôi tôm của cả nước đạt 652.612 ha, bằng 99,2% cùng kỳ năm<br /> 2012; trong đó, diện tích nuôi tôm sú là 588.894 ha, tôm thẻ chân trắng 63.719 ha.<br /> <br />